ԱՄԻՐԴՈՎԼԱԹ ԱՄԱՍԻԱՑԻ (.)

 

 

Անգիտաց Անպէտ

---

Նախաբան հեղինակին ՇՆՈՐՀԻՒ ՏԵԱՌՆ ԵՒ ՈՂՈՐՄՈՒԹԵԱՄԲՆ ԱՐԱՐՉԻՆ ԵՒ ԱՆՄԱՀԻՆ ԱՍՏՈՒԾՈՅ, որ պարգեւող է ամենայն բարեաց, եւ բաշխաւղ է ամենայն շնորհաց, եւ տուող է զաւրութիւն, եւ բնութիւն, եւ աւգտութիւն ամենայն ստեղծուածոց, անասնոց, գազանաց, եւ բուսոց, եւ տնկոց. եւ զուսումն, եւ զիմաստութիւն ի մարդն տպաւորեաց, եւ պատուական արար ի մէջ ամենայն ստեղծուածոց. եւ զամենայն շնորհ եւ զհմտութիւն յինքն եդիր, եւ սգայութիւն երետ՝ Տէր Աստուած՝ մարդկան, որ զամենայն հանճարեղութիւն ի գործ արկանէ. թէ՛ աստուածապաշտութիւն է, թէ՛ իմաստասիրութիւն է, թէ՛ աստեղաբաշխութիւն է, եւ թէ՛ երկրաչափութիւն է, եւ թէ, թուականութիւն է, եւ թէ՛ բժշկութիւն է, եւ թէ՛ երաժշտականութեան արհեստն է, եւ թէ՛ քերականութեան արհեստն է: Զայս ամենայն իմաստութիւնս ի մարդկային բնութիւնս տպաւորեաց Աստուած, եւ հասու արար ամենայն ստեղծուածոց, որ թէ՛ խոտ է, որ թէ՛ բոյս է, որ թէ՛ տունկ է, որ թէ՛ ծառ է, որ թէ՛ անասուն է, որ թէ՛ քարինքն են, որ ի գետնէն կու ելանեն. եւ որ անասնոց զաւդուածքն է, եւ որ մանանայ է, (որ) ի յերկնից կու իջանէ. եւ որ ոք այլ կան որ ի ծովէն կու ելանեն, եւ կամ՝ ի գետէն կու ելանեն: Զայս ամենայն իրացս զբնութիւնն, եւ զզաւրութիւնն, եւ զաւգտութիւնն, եւ զչարն, եւ զչարին խափանումն, զամէնն՝ Տէր Աստուած՝ մարդկան յիմացուցել է: Փա¯ռք նորա պարգեւատու աստուածութեանն, յաւիտեանս. ամէն: Աւրհնենք զարարիչն Աստուած. թէ կամի, զբանս կատարէ: Գրենք զդեղերուն անուանքն. սկսաք ի յայբուբենէ, Որ է բժշկաց արուեստ եւ բառեր, ի աւգտութենէ: Աւարտի սա՝ հինգ լեզուաւ, զՀայոց թուականն՝ ՇԻՆԷ: Ի ժամանակս թագաւորութեանն իսմայելացւոց ազգին Սարակինոսաց, ի յազգէն Հագարու, մր նուազել էր թագաւորութիւնն Յունացլ ի մայրաքաղաքն Կոստանդինուպաւլիս, որ անհաղթ (այսպէս) եւ անսասան կեան այն քրիստոնեայքն որ անդ են բնակեալ, ի թագաւորութեանն սուլթան Մուհամմատ խանին, եւ ի հայրապետութեան Տեառն Սարգսի, աթոռոյ սրբոյ Էջմիածնի. եւ յեպիսկոպոսութեան Տեառն Նիկոլայոսի, մայրաքաղաքին Կոստանդինուպաւլսի. եւ ի թուականութեանս Հայոց՝ վերոյգրեալ ՇԻՆԷ կարմիր գրին. առ ոտն սրբոյն Նիկոլայոս սքանչելագործ եւ արագահաս հայրապետին: Թարգմանեցաւ այս գիրքս՝ մէկ մէկ դեղերուն զաւրութիւնն՝ ի բազում գրենաց այլազգաց, ձեռամբ՝ մեղաւոր, անպիտան եւ անիմաստ բժշկին Ամիրտովլաթին Ամասիացւոյ, առ ի յիշատակ իւր եւ ամենայն քրիստոնէից. եւ որ կարդան եւ կամ՝ աւրինակեն՝ յիշեն Հայր մեղայիւ մի. եւ Քրիստոս յիշէ զինքեանս, յիւր միւսսանգամ՝ գալուստն. ամէն: Եւ զայս գիրքս շինեցաք եւ ստուգեցաք շատ բառերով եւ պատմութիւններով. զի որք կարդան՝ հեշտութեամբ յիմանան, եւ անգէտն ո՛չ աւգտի ի սմանէ. եւ անուանեցաք զայս գրոցս անուն ԱՆԳԻՏԱՑ ԱՆՊԷՏ. եւ պարտական եմ գիտնականացն, եւ ծառայ՝ ամենայն փիլիսոփայիցն: Եղիր հետեւող իմաստութեան հետ. Եթէ չուսանիս՝ բժիշկ ես անգէտ. Լինիս դու գիտուն, արա՛ բանիս պէտ. Գրոցն անունն է՝ Անգէտի անպէտ: Ասէ իմաստունն Սողոմոն, թէ գիտութիւնն լոյս է, եւ անգիտութիւնն խաւար է, Աստուած լոյս է, եւ սատանայ՝ խաւար է. եւ ո՛վ որ զուսումն ունի, զլոյսն ունի. եւ այս բժշկութեան արհեստ ի գիտնականութենէն եւ յուսմանէն մաս մըն է. եւ հանապազ զմարդոյն կենդանութիւնն առողջ կուզէ: Եւ որ չէ առողջ մարմնով, ո՛չ կարէ ծառայել Աստուծոյ հոգւոյ. եւ ի յայս բանիցս առին առաջին բժշկեպետքն մեր՝ մեծն Մխիթար բժիշկն, եւ Ահարոն բժիշկն, եւ որդին նորա՝ Ստեփանոս բժիշկն, եւ տոհմն նոցա՝ ճոշլին բժիշկն, եւ Սարգիս բժիշկն, եւ Յակոբ բժիշկն, եւ Դեղին բժիշկն, եւ Սիմաւոն բժիշկն, եւ Վահրամ բժիշկն, որ շատ գրեանք շիներ էին վասն դեղերուն զաւրտութեանն եւ աւգտութեանն. կարճառաւտ էին արել. եւ թէ զբնութիւնն կու գիտէաք նա, զէութիւնն չի գիտէաք, եւ թէ զաւրութիւնն կու գիտնայեաք, զբնութիւնն չէաք գիտնալ. եւ կար որ զանուանքն գիտէաք, եւ զինքն չի գիտէաք. եւ կար որ զանունն գիտէաք, եւ ո՛չ զինքի, եւ ո՛չ զիւր փոխանն. եւ ի վերայ այսոր՝ հանապազ մեզ ի պակասութիւն կար վասն դեղերուն. եւ այս պահճառաւ՝ ա՛յլ ազգաց կարաւտ էաք: Եւ յետոյ գնացաք ի շուրջ եկաք բազում քաղաքանի. եւ զծովն անցաք. եւ շուրջ եկի զաշխարհն Մակեդոնացոց. եւ եկայ բնակեցայ ի մայրաքաղաքն Կոստանդինուպաւլիս. եւ հաւաքեցաք շատ գրեանք ի յայլ ազգեաց. եւ աշխատեցաք եւ ուսաք զբառերն եւ զանուանքն ազգի ազգի, եւ զփոխանն, եւ զառնելուն չաքն, հինգ լեզուաւ, կամօքն Աստուծոյ: Գիտացիր որ զամէն լեզու մէկ մէկ նշանագիր արարաք, որ է այս նշանօքն. յարապկերէն՝ յ, պարսկերէն՝ պ, թուրքերէն՝ թ, հայերէն՝ հ, հոռմերէն՝ հռ, ասորին՝ աս, լաթինն՝ լ, ֆռանկն՝ ֆ. զայս անոր համար գրափակ արաք՝ վասն խրթ(ն)ութեան համար, որ չի շատաբանի: Եւ այլ անուանք բժկապետացն այս են. Բտ՝ Բագարատն, Գս՝ Գեղիանոսն, Սին՝ Սինէայ Որդին, Դս՝ Դիոսկրիտոսն, Իպն՝ Իպնի Պայտարն, Պտ՝ Պատէհին. վասն այնորիկ՝ կարճառօտ լինի եւ այս. եւ այս բժշկապետաց անուանքն որ պիտի յիշուի՝ ի դեղերուն զաւրութեանցն ի մէջն է, կամաւքն Աստուծոյ. ամէն:

Ներածութիւն Եւ գիտացիր որ ի յաշխարհս զինչ որ արարիչն Աստուած ստեղծել է, երեք ցեղ իրք է. կա՛մ կերակուր է, կա՛մ դեղ է, որ մարմնոց աւգտութիւն կու այնէ, եւ կամ՝ վնասակար է, որ զմարդուն բնութիւնն կու փոխէ եւ կու սպանանէ: Կերակուր այն է, որ անձն մարդուն ի վերայ կերակրին իշխանութիւն առնէ. եւ բժշկապետք այսոր՝ ստոյգ կերակուր կու ասեն, դեղ չեն ասել. որպէս հաց եւ միս, եւ որ սոցին նման է: Դեղ այնոր կու ասեն, որ մարդուն անձինն իշխանութիւն կու առնէ, եւ զանձն փոխէ ի բնութենէն. եւ կամ՝ լինի որ զանձն ի բնութենէն փոխելովն վնաս առնէ, հենց որ սպանանէ. այնոր դեղ մահու ասեն. եւ կա՛յ որ զբնութիւնն փոխէ, եւ ի յայլ բնութիւն դարձուցանէ. որպէս գարեջուրն եւ որ սոցին է նման. այնոր՝ դեղ եւ կերակուր ասեն: Եւ յորժամ մարդուն ուժն քան զդեղին ուժն յավելի լինի, մարդն ի վերայ դեղին իշխանութիւն կու առնէ, եւ ի յինքն կու շրջէ, եւ դեղին զաւրութիւնն չերեւիլ. բայց, այն որ ստոյգ դեղ է, ե՛ւ կերակուր այլ կու ասեն. ե՛ւ կայ որ դեղ է. ասոնց բնութիւնն՝ ի մարդուն անձինն բնութեան մաւտիկ է. եթէ զմարդուն զանձն կու փոխէ ի բնութենէ, բայց յետոյ այլվայ բնութիւնն կու բերէ, որ իւր սովորականն է: Եւ այլ ասցել են, թէ կերակրին եւ դեղին ի մէջն բաժանումն այն է որ՝ մարդուն անձն կերակրին վերայ իշխանութիւն կու առնէ. եւ դեղն՝ մարդուն անձին վերայ իշխանութիւն կու առնէ. հանց յիմացիր:

(Յիշատակարան հեղինակին) Փառք քեզ Տէր եւ Արարիչ, մեզ ոորմեայ. որ տուող ես մարդկային միտք եւ սգայ. քու ստեղծուածն են ի յաշխարհս զինչ որ կայ. ամենայն շունչ կենդանու քեզ փառք կու տայ. գոհանամ ի քէն Քրիստոս, անմահ արքայ. որ տուիր ինձ ժամանակ մինչեւ ի սմայ. Դ տարի զտիւ եւ գիշեր աշխատեցայ. ի բազում աւրինակից յաւարտի սայ. գրեցի, կատարեցի զի՛նչ բան որ կայ, ի բառից բժշկութեան զի՛նչ որ գտայ. աւարտեմ զսայ Ե լեզուաւ, զի՛նչ որ ուսայ. ի հայոց, եւ ի յունաց, եւ յարապկայ,  ի պարսից, եւ ի թուրքաց, քիչ լադինայ. ի հայոցն եմ արարել ըսկիզբն դորայ, ի վերայ այբուբենից զի՛նչ դեղ որ կայ.  եւ զֆէն այլ կու յիշեմ ի վերջքն դորայ. ես՝ բժիշկ Ամիրտովլաթ, հայրս՝ Եղիայ. որ ծնել եմ ի քաղաքն Ամասիայ. ես հիմայ եմ բնակել ի Բիւզանդիայ. որ իսկի դորա նման քաղաք չկայ. որ աթոռն է թուրք ազգին հիմակ որ կայ որ ասեն տաճիկ լեզուաւ՝ Կոստանդինայ: Գծողին եւ շինողին՝ ո՛վ որ կարդայ, Ողորմի Քրիստոս որ ասէ, թէ Հայր մեղայ,  որ ի բանս ա՛յլ պակաս իրք չի մնայ: Փառք քեզ, Տէր, Հայոց թուականըն՝ ԼՄՆԱՅ: (Յիշատակարան ստացողին. տարբեր գրով գրուած:) Ի գալն Ֆռանկաց՝ հանդիպեցայ ի քաղաքն Իլով, որ կոչի Լեհ: Ըստացայ գիրքս այս՝ ի Ղազար վարդապետէ, ես մեղաւոր Երդամս. որ է Բառգիր Հաքիմարան հայոց բառովն, արաբացոց, թուրքաց, պարսից, հոռոմոց, (եւ) սակաւ ինչ ֆռանկաց: Ստացայ վասն հոգոյ իմոյ՝ ի հալալ ընչից իմոց, բերի յերկիս Հայաստան, լի իմաստութեամբ: Ո՛վ ստանայ կամ ընթեռնու՝ լի առնէ ամենայն իմաստութեամբ. լնու եւ ճարտար առնէ: Աղաչեմ զձեզ, ո¯վ ընթերցողք իմաս(տ)նայտառիս, յիշել զմեղաւոր Երդումն, եւ զհայրի իմ՝ Պայխանն, եւ զմայրն իմ՝ Ըմպրիշատն, եւ զորդիքն իմ Բ՝ Սահակն, եւ զփոքրն իմ եւ զմեծն, եւ զամենայն արեան մերձաւորսն իմ յիշել աղաչեմ, եւ Աստուած ողորմի ասել: Արդ, գրեցաւ ի թըւականիս Հայոց ՌԿԶ (= 1617), ի քաղաքն որ կոչի Իլով, ի թագաւորութեան Շահապազին, ի հայրապետութեան Տեառն Մելիքսեթ կաթողիկոսին, եւ յառաջնորդութեան հոգեւոր՝ Տէր Մեսրոբին արհեպիսկոպոսութեան. եւ յառաջնորդութեան մարմնաւոր կենցաղոյս՝ խօճա Սաֆարին: Աստուած զիւրեանքն ընդ երկայնաւուրս պահէ: Ամէն: ] ՎԵՐՋ

[1] Եւ ասցած է թէ զդեղերուն բնութիւնն գիտենալն՝ փորձելով կու լինի. եւ այս փորձելն նյլ՝ զեաւթն դէմս ունի: Առաջինն այն է, որ դեղմըն որ փորձած է, այլ աւտար իրք չի խառնի յինք, եւ ինքն իր բնութենովն լինի. հանց որ զջուրն տաքցնես՝ տաքնայ, եւ պաղի, այլվի յիւր բնութիւնն գայ, եւ պաղի. եւ այլ՝ տե՛ս զձուկն, որ յորժամ թաժայ է, հով է եւ գէճ. եւ յորժամ աղի լինի, տաք եւ չոր լինի բնութիւնն: Երկրորդն այն է, որ զմէկ դեղ մըն որ կու փորձեն, մէկ մուհթատիլ բնութիւն մարդու մի պիտի որ փորձեն, որ զինչ գործ որ այնէ նա, թէ՛ տաքութիւն, թէ՛ հովութիւն, եւ թէ՛ գիճութիւն եւ չորութիւն, երեւի թէ ո՛րն է աւելի, եւ կամ ո՛րն է պակաս: Երրորդն այն է, որ զմեկ դեղ մըն մէկ ցաւու փորձել կու պիտի. երկու ցաւու փորձել չի պիտի. լինի որ մէկին եւգտէ, եւ մէկալին չաւգտէ. մարդ չի գիտէ թէ ի՛նչ եղաւ աւգտութիւնն: Չորրորդն այն է, որ տե՛ս զմէկ դեղ մըն որ մէկ քանի ցաւոց օգտել էր, եւ փորձած էր. այս աւգտութիւնս այսոր ի առանձին է, եւ թէ ի յաւտար իրաց է. որպէս սաղմոնիան, որ բնութիւնն տաք է, եւ զանձն կու հովցնէ, զսաֆրան ուժով հանելուն համար. այս ի սաղմունիային բնութենէն չէ. խասիաթով լուծումն առնելուն է, որ զսաֆրան իհան եւ զանձն հովցուց: Հինգերորդն այն է, որ դեղին ուժն եւ հիւանդութեան ուժն պարապար լինի, հանց որ մէկի մըն տաքութիւնն յաւելի լինի, եւ նոր դեղ մըն տաս որ հովութիւնն քիչ լինի այն դեղին, եւ չի յաղթէ զայն հիւընդին զտաքութիւնն նայ, ասեն թէ այս դեղս դարամուտ չարաւ, կամ աս դեղս հով չէ. բայց կու պիտի որ յառաջն իմանաս թէ յայս հիւընդին տաքութիւնն ի յո՞ր աստիճան է, եւ զդեղն այլ ա՛յն աստիճանովն տաս, որ զբնութիւնն տեղն բերէ եւ չի փոխէ, որ զեն չառնէ: Վեցերորդն այն է, որ զեղանակն տեսնուն. եւ եղանակ լինի որ դեղն մուտ առնէ, եւ եղանակ լինի որ չայնէ, եւ կամ քիչ առնէ. հանց որ գարնան եղանակն որ մուտ կու առնէ, եւ վնաս չի առնել. եւ ամռան եղանակն որ մուտ կու առնէ, եւ զեն կու առնէ, եւ շատ գործ կու առնէ, եւ լուծումն. եւ ձմռան եղանակն որ իսկի մուտ չի առնել, եւ թէ այն է՝ կու վնասէ, եւ աւգտութիւն չերեւնալ: Եօթերորդն այն է, որ ասեն թէ այս դեղերուս մուտն եւ գործն որ կայ՝ հանապազ է. եւ թէ ատեն մի լինի եւ ատեն մին չլինի, դու գիտացիր որ այսոր գործն ի յաւտար իրաց է, որպէս ի վերն յիշեր եմ: Եւ զայս թպտիրնին հանապազ պիտի որ պահեն եւ հասկանան, որ ի ստածումն՝ վնաս չառնեն մարդուն, եւ զգուշ կենան հանապազ. եւ ա՛յս է թպտիրն: Եւ այլ գիտացիր որ այս հենց չէ, որ մարդ զայս դեղերուն զզաւրութիւնն յուվով իմացաւ, եւ զխասիաթն գիտենայ. չէ այս. բայց յետեւ փորձելով իմացան եւ գտան. եւ յետեւ այլվի փորձեցին, եւ տեսան որ ստուգ էր, եւ գրեցին. եւ կամ մարդ մի զմէկ դեղն կերաւ, եւ իր ցաւուն աւգտեց, եւ փարատեցաւ. կամ լուծումն արաւ. եւ անկիծ յետեւ մէկ անի հեղ այլ փորձեցին, եւ տեսան որ ըստուգ էր. ի գրեանքն գրեցին եւ պահեցին: Ե այլ կայ դեղեր որ մարգարէքն գիշերն ի յերազն տեսան զշահն եւ զզենն. եւ կայ ա՛յլ դեղեր որ ի ձագերուն տեսան եւ ուսան, եւ ի անասնոց տեսան եւ ուսան. եւ արարիչն Աստուած նոցա յիմացուց. եւ յետեւ փորձեցին եւ տեսան որ ըստուգ էր. եւ գրեցին ի գրեանքն. որպէս զհուկնան՝ Բագարատ ի ձագէ մի ուսաւ, որ ձուկն շատ էր կերեր եւ ի լի էր եղել փորն, եւ չէր կարել թռչիլ. եւ գնաց զծովուն ջուրն իառ կտուցովն, եւ ի նստատեղն իդիր, եւ լուծումն արաւ. եւ զինչ որ կերել էր, ամէնն ի փորուն ի դուս ելաւ, եւ թեծեւացաւ, եւ թռաւ. եւ հուկնան ի յայն ժամանակէն ի վեր եղաւ. եւ գրեցին: Եւ յորժամ ձմեռն որ կու լինի, եւ աւձերն ի գետնին ներքեւն կու մտնուն եւ աչուին կուր կու լինի, վասն ցրտուն խստութեան. յորժամ ամառն կու լինի, հոտվրալով՝ զռզիանան կու գտնուն եւ քիչ մի կուտեն, եւ քիչ մի յաչուին կու քսեն եւ յաչիցն վերայ կու դնեն, աչուընին կու բացուի: Եւ բժշկապետքն յորժամ զայս տեսան, գիտացան որ ըռզիանան զաչից լուսն կու յաւելացնէ. եւ գրեցին պահեցին զայս փորձած իրուըտանքն: Յորժամ ծիծռնկին որ աչուին կու ցաւի նա, կու երթայ խոտն կու բերէ, եւ զաչուին ի յայն խոտն կու քսէ, եւ աչուին կու աղէկնայ: Եւ բժշկապետքն յորժամ զայս տեսան եւ փորձեցին, որ այս խոտս աչից դեղերուն է, եւ քան զայս լաւ իրք չկայ աչից, ի գրեանքն գրեցին. եւ այն ժամանակէն ի վեր այս դեղս ի բան կու մտնէ. եւ այս դեղիս յ. տովայ ըլ խատտատիֆ ասէ, որ թարգմանի ծիծեռնկի խոտ: Բայց ի յայս ժամանակս այլ կու լինի, որ մարդ զդեղ մըն ոչ չի գիտէ՝ փորձէ, որ առաջի բժշկապետքն չի գիտէին. բայց ի փորձելն շատ վնաս կայ, եւ մարդուն զեն կու հասնի. եւ լաւն այն է, որ զնա յիրուին յառաջի իմաստասէրքն փորձել էին եւ ստուգել. այն հերիք է, եւ աւգուտ: Բայց զայս դեղերուն գիտենալն՝ հինգ ցեղ իրօք կու գիտենան: Յառաջն այն է որ շուտ տրորի. եւ իր ներհակն այն է որ յուշ տրորի: եւ երկրորդն այն է որ շուտ չորնայ, եւ կամ իր ներհակն, որ յուշ չորնայ. եւ երորդն՝ համն է. եւ չորրորդն՝ հոտն է. եւ հինգերորդն՝ գունն է: Բայց ան դեղն որ շուտ տրորի, եւ կամ իր ներհակն որ յուշ տրորի, հանց է որ երկու դեղի նրբութիւնն եւ ի թանձրութիւնն հաւասար լինի, եւ ի սերտութիւնն եւ ի ցանցառութիւնն հաւասար լինի, եւ որուն որ կրակն շուտ մուտ այնէ նա, գուշակ է որ նորա տաքութեան մասն յաւելի է, եւ ինքն բնական տաքութեան ընկերող է մարդուն: Բայց շուտ պաղիլն, եւ կամ չորնալն, եւ իր ներհակն հանց է որ՝ րկու իրք որ ի թանձրութիւն, եւ ի նրբութիւն, եւ ի լերկութիւն մէկ լինին. եւ այն որ շուտ պաղի, կամ շուտ չորնայ, նորա հովութիւնն եւ թանծրութիւնն յաւելի է. եւ այն իրքն որ յուշ պաղի, եւ կամ յուշ չորնայ, նորա տաքութիւնն յաւելի է:

[2] Բայց յիշենք զհամերն, որ ինքն ինն է բաժնած. առաջին՝ եղլի, եւ երկրորդ՝ քաղցր, երրորդ՝ աղի, չորրորդ՝ լեղի, հինգերորդ՝ սուր, վեցերորդ՝ թըթու, եօթներորդ՝ կապող, որ զխռչակն կու բռնէ. ութերորդ՝ տըտիպ, որ համն ի գղթորի համն կու նմանի. եւ իններորդ՝ այն է, որ անհամ է: Եւ այլ գիտացիր որ յայս համերս կա՛մ տաք կու լինի, եւ կա՛մ հով, եւ կա՛մ մուհթատիլ, եւ կա՛մ լերկ կու լինի, եւ կա՛մ նուրբ կու լինի, եւ կա՛մ միջակ կու լինի. զայսոնք կերպ մըն արարաք, վասն հեշտութեան համար: տաք է նուրբ որ է սուր  լերկ որ է լեղի  երկուքին մէջն աղին է հով է նուրբ որ է թըթու լերկ որ է տըտիպ երկուքին մէջն կապողն է միջակ ընդ տաք եւ հով իուրբ որ է լեղի լերկ որ է քաղցր երկուքին մէջն անհամն է Բայց քաղցրն եւ եղլին՝ ի տաքութիւն եւ ի հովութիւն մուհթատիլ է, եւ ի նրբութիւն եւ ի լերկութիւն՝ ներհակ են մէկ մէկի. եւ այլ սուրն եւ աղին՝ ի տաքութիւն ընկերք են, եւ ի նրբութիւն եւ ի լերկութիւն՝ ներհակ են, հանցգուն որ քաղցրն եւ լեղին ընկերք են բայց ի լերկութիւն, բայց ի տաքութիւն եւ ի հովութիւն՝ ներհակ են: Եւ այս համերս ցեղ մըն այլ հակառակութիւն ունի յաւելն եւ ի պակասն, պինտն եւ ի վատուժն: Ասացին թէ թթուին կապողութենէն՝ հովութիւնն յաւելի է. եւ ոմանք ասացին թէ կապողն հով է քան զթթուն. եւ ոմանք ասացել են թէ երկուքն այլ մէկ է հովութեամբ. բայց ի յայն կու նմանի որ թթուն կապող է եւ հով. այնոր համար՝ նուրբ է. բայց տըտիպն քան զնոքա այլ հով է. եւ այլ սուրն քան զլեղին տաք է. եւ այլ լեղուն տաքութիւնն քան զաղին աւելի է. բայց աղուն տաքութիւնն քան զքաղցրն յաւելի է. եւ հենց են գրեր: Եւ այլ գիտացիր, որ բաժանեմք զհամերն ի վերայ չորս նիւթի. տըտիպն ուին ստուգ զհողին բնութիւնն. ի չորս նիւթէն զհողին բնութիւնն յաւելի ունի. թթուին բնութիւնն ջրային է. եւ եղլին՝ աւդային է. եւ սուրն՝ կրակային է. եւ կապողն ունի զհողին եւ զջրին բնութիւնն. եւ քաղցրն ունի զհովն եւ զաւդն. եւ լեղին ունի զհողն եւ զկրակն. եւ աղին ունի զհողն, եւ զջուրն, եւ զկրակն. բայց համերուն, որ մէկ մէկին չորս բնութիւնն է. տըտիպն, թթուն, եղլին, սուրն: Եւ այն որ խառնուած է մէկ մէկի, ան ալ չորս է. քաղցր, լեղի, կապող, աղի: Բայց քաղցրն ունի մասն ի տըտիպէն եւ ի եղլիէն. եւ լեղին ունի մասն ի տըտիպէն եւ ի սուրէն. եւ կապողն ունի մասն ի տըտիպէն եւ ի թթուէն. եւ աղին ունի մասն ի սրէն եւ ի լեղիէն: Բայց գիտացիր, որ կու լինի որ ի մէկ դեղն երկու համ կու գտնուի, կամ այլ աւելի. հանց որ մեղրն ունի քաղցրութիւն եւ սրութիւն. եւ հենց որ սերկեւիլն ունի կապողութիւն եւ թթուութիւն. եւ հենց որղարիղոնն որ ունի լեղութիւն եւ քաղցրութիւն: Եւ այլ կայ որ ունի մէկ դեղ մըն զէութիւն երկուց իրաց, որ մէկն հով լինի, եւ մէկն տաք եւ անուշահամ լինի. խառնուած բնութենէ է այս: Թէ լեղի լինի, բայց հով լինի. եւ բայց այս տաքութիւնս հիմմյ այս ճաւհարն անուշահամ, բայց զլեղութիւնն չի խափանել. եւ բայց գործն եւ ուժն այն հով ճաւհարին կու լինայ, որ համ չունի. հանց ի աֆիոնն, որ ունի զլեղութիւն խիստ, լեղութեան համար. բայց լեղին զտաքութիւնն գուշակէ. բայց տաքութիւնն պակաս լինալուն համար՝ ուժն եւ գործն հովութենէն է: Եւ քան զայս՝ ա՛յլ պայծառ աւրինակ մի բերեմ քեզ, որ հասկանաս. որ թէ զքիչ սապռն ի շատ կաթն խառնես, զկաթն կու լեղեցնէ եւ զբնութիւնն չի խափանել. եւ թէ զմէկ դրամ աւշինդրն ի մէկ տիկ քաղցուն խառնես՝ զհամն փոխէ, եւ զբնութիւնն չի փոխէ եւ չի խափանի: Բայց համերուն ուժն եւ գործն այսպէս է, որ քաղցրն թուլացնող է, եւ քիչ տաքութենով եփող. եւ լեղին ճլէ տուող է եւ կտրող. եւ տաքութիւնն այլ խիստ շատ տաք ալ չէ. բայց խիստ յիստակ կու առնէ: Եւ աղին ճլէ կու տայ, եւ տաք է. եւ իր տաքութիւնն այլ խիստ յաւելի չէ. եւ զխառնուածն չի տըտպել. զբորբոսութիւնն կու տանի: Եւ սուրն կրակային է, եւ տաքութիւնն խիստ է. նուրբ այնող է, եւ լուացող. եւ հալող է, եւ այրող. անոր համար որ՝ տաքութիւնն շատ է, եւ ինքն նուրբ ճոհար է: Եւ թթուն կապող է, եւ հովացնող, եւ չորացնող. եւ զլեզուն կու տըտպէ եւ կամ ոլորէ. եւ զկալուածն կու բանայ, եւ զաղեց ճանփանին կու բանայ եւ կու լուանայ: Եւ կապողն հովցնող է, եւ չորացնող է: Եւ տըտիպն հովցնող է եւ թանծրացնող է: Եւ անհամն գիճացնող է եւ կակղացնող եւ թուլացնող է: Եւ կերակրոցն եւ դեղերուն գործն եւ բնութիւնն եւ զաւրութիւնն այսոնք են. եւ այս բառերն որ ճլէ տուող, եւ հալող եւ կտրող որ կու ասենք, յետաւ պատմենք, թէ Աստուած կամենայ. եւ փառք տէրութեան նորա:

[3] Եւ յիշենք զհոտերն, որ ան այլ շատ գուշակումն ունի, որ ի համերն չկայ: Եւ գիտացիր որ այն իրքն որ հոտ ունի, այն՝ զտաքութիւնն կու գուշակէ. եւ այն իրացն որ հոտն աղուոր լինայ, գուշակէ նուրբ տաքութիւն մի: Եւ բայց հոտերն գուշակէ զպեղծ տաքութիւնն բորբոսային: Եւ այն իրքն որ հոտ չունի, գուշակէ զհովութիւն: Եւ այն իրացն որ հոտն անուշ լինի, գուշակէ հոգուն հանգստութիւն եւ ուրախութիւն. զերդ զքաֆուրն եւ զնինուֆարն, եւ որ հով են. եւ յիմացիր որ հոտին այլ խիստ հաւատալ չկայ. հանց են գրել բժշկնին:

[4] Բայց գունին այլ խիստ հաւատալ չկայ. զի վատուժ է. եւ հենց որ պղպեղն սպիտակ է, տաք է. եւ սանդալն սպիտակ է, հով է. եւ գուներուն այլ մի հաւատար:

[5] Եւ յիմացիր, որ դեղերու ազգ մըն այլ պատմութիւն կայ, ասենք: Եւ գիտացիր, որ դեղերուն երեք ցեղ ուժ կայ, ասենք. Առաջին՝ բնութիւն, հովութիւն, չորութիւն, գիճութիւն: Երկրորդն՝ որ այն այլ ի բնութենէն կու ալանէ, որ է՝ նուրբն, լերկն, թաւն. եւ նրբութիւնն, եւ թաւութիւնն, եւ բացողութիւնն. եւ նրբութիւնն՝ ի տաք եւ ի չոր բնութենէն կու ալանէ, որ յիր ճոհարն նրբութիւն կայ: Երրորդ՝ որ ի երկրորդ ուժէն կու ելանէ. հանց որ ասեն թէ ըզգոզն կու յորդորէ. այս ի անկից կու ընծայի, որ զկալուածն կու բանայ, եւ զքամին եւ զաւելուածն կու յիստկէ ի յանձնէն, քիչ տաքութենովն եւ նրբութենովն. եւ կտրելով կու լինի որ յերկրորդ ուժն. հանց որ վարդին առաջին ուժն այն է, որ հով եւ չոր է. եւ երկրորդ ուժն այն է, որ չորացնող է. եւ երրրորդ ուժն այն է, որ զլերդն եւ զստամոքն կուժովցնէ: Եւ յլ գիտացիր, որ մէկ դեղի մի մուհթատիլ կու ասենք, այսոր մեկնութիւնն այն է, որ իրք մըն՝ որ ի մարդուն անձն լինի ի խառնուածոց նա, այն իրքն ցեղ մըն այլ չի լինի, եւ չի փոխի ի բնութենէն: Եւ մէկ դեղի մի տաք կու ասենք, մեկնութիւնն այն է, որ յորժամ մարդ զինքն ուտէ նա, իր բնական տաքութենեն այլ աւելի տաքութիւն երեւցնէ մարդոյն ի անձն. եւ հովն այլ, եւ գէճն այլ, եւ չորն այլ այսպէս է: Եւ այլ գիտացիր, որ դեղերուն բնութիւնն մէկ մէկի հակառակ են. եւ որուն ուժն աւելի է, եւ որուն ուժն պակաս է. եւ այս պատճառիս համար բժշկական վարդապետքն դեղերուն բնութիւնն չորս աստիճան են գրեր, որ է տարաճան. եւ բայց տեսնունք որ զայս դեղս որ մարդ ի գործ արկանէ, եւ ի յանձն իսկի իր զաւրութիւնն ո՛չ ի տաքութեան, ո՛չ ի հովութեան, եւ ո՛չ ի գիճութեան, ինչպէս որ յառաջն յիշեցաք, այնոր՝ մուհթատիլ կու ասեն. եւ ան՝ այս չորս աստիճանէս չէ. ան դուրս է ի չորս աստիճանէս. բայց այս դեղս մուտ այնէ, եւ աւելի չայնէ, որ յիմացուի նա՝ ասեն թէ յառաջի աստիճանն է. զերդ՝ ըստախօտոսն. եւ թէ դեղին ուժն մուտ այնէ, կ՛ամ տաքութիւնով, կա՛մ հովութիւնով, բայց զեն չառնէ նայ, ասեն թէ երկու աստիճանն է. որպէս՝ զտարչինին. եւ թէ զեն առնէ նա՝ այնչափ անէ որ սպաննէ նա, ասեն թէ յերեք տարաճան է. որպէս՝ զանճապիլն. եւ թէ հանց լինի, որ ի մահ տանի եւ կամ սպաննէ նա, ի չորս տարաճան է. որպէս՝ աֆիոնն. եւ իրեն՝ դեղ մահուան կու ասեն, եւ այն դեղերն ի գործ արկանեն որ զիր չարութիւնն տանի, եւ չի սպաննէ: Եւ այլ գիտացիր, որ այս դեղերուս անուանքն դրուաւ, թէ՝ տաք է, եւ կամ հով է, եւ կամ չոր է, եւ կամ գեճ է, իր գործոցն ի վերայ այս անունս կու լինի. մէկ մուհթատիլ բնութիւն մարդուն՝ մէկ դեղ մըն տաք լինի, որպէս՝ կտրիճ մարդուն եւ տաք բնութիւն մարդուն. եւ կու լինի, որ հով կու լինի այն դեղն՝ ծեր մարդոց եւ հով բնութիւն մարդոց: Եւ այլ իմացիր, որ այս դեղերս որ կու բուսնի ամէն տեղ՝ ցեղ մըն հաշիւ ունի, որ մէկ մէկի հակառակ են, եւ եղանակով այլ հակառակ են. որպէս՝ եղերդակն, որ ի լեռն բուսնի՝ իր տաքութիւնն յաւելի է քան զայն որ գարունն ի ածուենիքն կու բուսնի. եւ ամենայն խոտ որ ի ջրեզերն կու բուսնի՝ նորա հովութիւնն եւ գիճութիւնն յաւելի է քան զայն որ ջրէն հեռու կու բուսնի. եւ այն դեղն որ ի յանապատն կու բուսնի՝ տաք է քան զայն որ ի ածուենիքն կու բուսնի. ուժն եւ զաւրութիւնն յաւելի է. եւ լեռան խոտն ուժով է քան զայն որ ի ածուենիքն կու բուսնի. եւ այն դեղին որ գունն յուժով է, համն յայտնի կու լինի. եւ այն որ հոտն ուժով է, այնոր ուժն ուժով կու լինի քան զայն որ ամենայն դիմաւք վատուժ լինի: Եւ այլ իմացիր որ ի մէկ դեղ մըն հակառակ զաւրութիւն կու գտնուի, որ մէկ մէկի չի նմանիր. ի մէկ տեղ կու ժողվի. եւ այս ուժս որ հակառակ է, եւ ամենայն տեղ չի գըտընուիլ, հակառակ մասունք կայ, որ մէկմէկի լման գործ չայնել. եւ մէկ ուժ մըն կու լինի դեղին՝ որ ամուր կու լինի բնութեամբ, եւ չի բաժնի մէկ մէկէ. եւ կու լինի որ կու բաժնի. որպէս կաթն, որ զպանրին ջուրն հանես, եւ եղն եւ թանն յիրմէն կու բաժնի. եւ հենց որ պապունաճն եկու զաւրութիւն կայ, հալող եւ կապող, եւ յորժամ եփես՝ այս երկու զաւրութիւնն ի մէկ մէկէ չի բաժնիլ եւ չի փոխիլ, այն պատճառովն որ բնութիւնն ամուր է: Եւ այլ յիշենք զսոխն որ ունի յաւելի գիճութիւն եւ զայրողութեան ուժն. եւ եփելով՝ այս երկու ուժն մէկ մէկէ կու զատի եւ կու բաժանի: Եւ կաղամբն, որ ունի զթանծր հողային բնութիւնն եւ զկապողութիւնն, եւ ունի զնուրբ լուծման բնութիւնն, եւ եփելով՝ այս երկու բնութիւնս մէկ մէկէ կու բաժնի, եւ ջուրն լուծումն կառնէ, եւ կաղամբն կապողութիւն կու առնէ. եւ այսպէս՝ ոսբն, եւ քասնին, եւ վարդն զերդ զառաջինն է. այս պատճառիս համար այս դեղերս մէկ բնութիւն չէ, զխառն բնութիւն ունի. եւ կայ դեղ որ ի խառնուածն ի մէկ տարերաց է, եւ կայ որ ի երկու տարերաց է. որպէս՝ որ վարդն եւ հալիլաքն, որ ունին զկապողութեան ուժն, եւ ունին զլուծման ուժն, եւ յիրար խառնուեցան: Եւ այլ աւելի խառնուած, ի յարուեստն, որ սակամոնին խառնած է ի սերկեւիլին ճուարիշն, եւ այս՝ հակառակս՝ յուշ կու զատին ի մէկ մէկէ, այնոր համար՝ որ խառն բնութիւնն ուժով է. եւ ատեն կու լինի որ հեշտութեամբ կու բաժնի ի մէկ մէկէ, որպէս յիշեցաք զկաղամբն եւ զոսբն: Եւ այլ արուեստ. զնճֆրն հետ մոմին խառնուի եւ հալելով կու բաժնի մէկ մէկէ, եւ կու զատի, եւ երկուքն այլ զառաջի կերպն կու գտնուն: Եւ այլ ջրախառն գինին, որ եռցընելով գինուն ուժն շոգի լինի եւ ի վեր ելնէ, եւ ջուրն վատուժ յատակն մնայ: Եւ թէ այս դեղերն խառնուած չի լինար նա, զերդ նիւթերուն բնութիւնն կու լինէր, ի կատարեալն հասնէր ի տաքութիւն, եւ ի հովութիւն, եւ ի գիճութիւն, եւ ի չորութիւն. եւ թէ ի սնպուլն տաքութեանվմասն եւ հովութեան մասն չի լինար նա, ի տաքութիւնն զերդ զֆարֆիոնին աստիճանն կու լինէր, եւ կամ թէ զերդ զակրկարհային բնութիւնն կու լինէր: Եւ ասկից ի վեր զայս այլ ասենք: Եւ յիմացիր որ մուհթատիլ այի է, որ իր խառնուած մասն ի տաքութիւնն, եւ հովութիւն, եւ գիճութիւն, եւ չորութիւն, ո՛չ աւելի լինի, եւ ո՛չ պակաս. ամէնն միաչաք լինի:

[6] տաք է մէկ տարաճան հետ երկու տարաճայ տաք է հետ երեք տարաճայ տաք է հետ չորս տարաճայ տաք է տաք է երկու տարաճան հետ մէկ տարաճայ հովին հետ երեք տարաճայ հովին հետ չորս տարաճայ հովին տաք է երեք տարաճան հետ մէկ տարաճայ հովին հետ երկու տարաճայ հովին հետ չորս տարաճայ հովին տաք է չորս տարաճայ հետ մէկ տարաճան հովին հետ երկու տարաճայ հովին հետ երեք տարաճայ հովին չի նմանի աստիճանով եւ զաւրութենով մէկ ի մէկն Ասցած է թէ ի տարաճան միաբանութիւն լինի, եւ ի բնութիւնն միաբանութիւն եւ լինի. յորժամ ասոնք խառնուին, ի դոցա խառնուածն զերդ մէկ դեղի բնութիւնն կու լինի: Բայց թէ զաւրութեամբ նման չլինի հետ մէկ մէկի, եւ տարաճան նման լինի հետ մէկ մէկի. ասկից որ խառնուած լինի, մուհթատիլ բնութիւն ընձայի. որպէս որ տաք լինի յառաջին տարաճան, եւ հով լինի յառաջի տարաճան. եւ թէ զերկուքն այլ յիրար խառնես, յայսկից այլ մուհթատիլ կու ընձայի: Եւ թէ ի զաւրութիւն եւ յաստիճան մէկ չլինի, յետեւ զայն այլ պատմենք եւ յայտնենք, Աստուծով: Դեղ մըն որ տաք լինի յառաջի տարաճան, եւ դեղ մըն այլ որ տաք լինի երկրորդ տարաճան. եւ այն դեղն որ յառաջի տարաճան տաք է՝ երկու մասն տաք է եւ մէկ մասն հով է. եւ այն դեղն որ երկրորդ տարաճան տաք է՝ երեք մասն տաք է եւ մէկ մասն հով է. եւ ամենայն մասունք տաքին հինգ եղեւ եւ հովին մասունքն երկու եղաւ. եւ խառնեցաք յիրար զայս երկու դեղս, տաք եղաւ յառաջի տարաճան ի վերջքն եւ երկրորդ տարաճին առաջքն. այնոր համար որ՝ երկու հով մասինն չորս մասն տաք պիտի, որ մէկին երկու լինի, որ յառաջի տարաճան տաք լինի. եւ այս մէկ մասն տաքն յաւելի եւ այս չափս յաւելի եղաւ ի մէկ տարաճայէն, եւ ի յերկրորդ տարաճան մտաւ. եւ զայլն այս ձեռովս արա եւ բաժնէ: Եւ այլ յիմացիր որ հով դեղին խառնուածն հետ տաք դեղին՝ այսպէս կու լինայ: Որ ի յառաջի տարաճան հով լինայ դեղ մըվ, երկու մասն հով է եւ մէկ մասն տաք է: Եւ այն որ երկրորդ տարաճան տաք է, երեք մասն տաք է եւ մէկ մասն հով է. բայց յիմացիր որ հով մասունքն երեք եղաւ եւ տաք մասունքն չորս եղաւ. եւ այս որ խառնուած է՝ մէկ տաք բնութիւն մի երեւցաւ, որ տաք է յառաջի տարաճային յառաջքն, այնոր համար որ՝ թէ տաքին մասունքն չորս էր նա, ասկից երեք հով մասնով խառնուած կու ելանէր տաք յառաջի տարաճին յառաջքն, բայց այսչափ յետույառաջ ընկնիլն այս մէկ մասէն է որ եղաւ: Եւ էութեան ճանապարհն այս է որ, խառնուած լինի ի հակառակ էութենէ եւ ի զօրութենէ. եւ ասոնց խառնուածն այլ իր զաւրութեանն ի վերայ եւ իր աստիճանին է: Եւ այլ յիշեմ զխառնուած մըն այլ, որ տաս դամ տաք դեղ որ յառաջի տարաճան լինի, եւ երկու դրամ այլ տաք դեղ որ յառաջի տարաճան լինի. եւ թէ հակառակ լինի էութիւնն եւ զաւրութիւնն, եւ աստիճան զաւրութեանն հակառակ չլինի, եւ ամենայն մասունք տաքին՝ քսանեւչորս դրամ եղեւ, եւ ամենայն մասունք հովին, տասներկու եղաւ. բայց երկու տաք եղաւ եւ մէկ հով. յառաջի տարաճան կու լինի այս խառնուած դեղս, հենց որ վեց դրամ տաք լինի յառաջի տարաճան, եւ երեք դրամ հով լինի յառաջի տարաճան: Բայց ասոնք երբ խառնուին, մուհթատիլէն քչիկ մի տաքութիւնն յաւելի լինաց, այնոր համար որ վեց դրամ տաքին վեց մասն հով է, եւ տասներկու մասն տաք է. եւ այլ երեք դրամ հովին վեց մասն հով է, եւ երեք մասն տաք է. եւ ամենայն մասունք տաքին տասնեւհինգ եղաւ, եւ ամենայն մասունք հովին տասնեկու եղաւ. երկու տասներկու հետ տասներկուքին՝ մուհթատիլ եղաւ, եւ մնաց երեք մասն յաւելն ի տաքէն. եւ այն երեք մասն է որ մուհթատիլէն այնչափ տաքութիւնն յաւելի եղաւ: Եւ ասցել են թէ հակառակ լինի ի զաւրութիւն, եւ ի յէութիւն, եւ ի աստիճան. եւ զայն այլ պատմենք, թէ Տէր Աստուած կամի: Հանց լինի ի խառնուած չորս դեղս. ի սունպուլէն Գ դրամ, եւ պղպեղէն բ դրամ, եւ ի սանդալէն Գ դրամ, եւ քաֆուրէն Ա դրամ. եւ յառաջ յիշենք զսնպուլն, որ տաք է Գ տարաճան. եւ ասենք թէ ի սնպուլէն յամէն Ադրամէն տաք մասունք՝ Դ մասն կայ, եւ ի հով Ա մասն կայ. եւ այլ տեսնունք զպղպեղն, որ տաք է Գ տարաճան. եւ ասենք թէ ամէն մէկ դրամ ի պղպեղէն մէկ մասն հով կայ, եւ ի տաք մասնէն՝ Դ մասն կայ. եւ այլ տեսնունք զսանդալն որ հով է երեք տարաճան, եւ ունի Գ դրամն. յամէն մէկ դրամէն Դ մասն հով եւ Ա մասն տաք. եւ այլ տեսնունք զքաֆուրն որ հով է Գ տարաճան, եւ ունի ի Ա դրամն, Դ մասն հով եւ Ա մասն տաք. եւ ժողովեցաք ի հով մասերուն. սնպուլն՝ Գ մասն, եւ պղպեղն՝ Բ մասն, եւ սանդալն ԺԲ մասն, եւ քաֆուրն՝ Դ մասն. եւ ամենայն մասունք հովին՝ ԻԱ եղաւ. եւ ի տաք մասունացն եղաւ՝ պղպղէն Ը մասն, եւ ի սնպուլէն ԺԲ մասն, եւ ի քաֆուրէն Ա մասն, եւ ի սանդալէն Դ մասն. եւ ամենայն մասունք տաքին՝ ԻԴ եղաւ. հանց իմացիր որ ԻԱ մասն հետ ԻԴ մասին՝ Գ մասն յաւելի եղաւ, հանց որ յառաջն ասացաք. բայց այս խառնուած չորս դեղս ի մուհթատիլէն Գ մասն յաւելի եղաւ ի տաքութիւն. եւ աղէկ իմացիր զբանս:

[7] Յասկից ի վեր յիշենք զդեղերուն զգործքն եւ զկերպն. եւ կայ որ ի դեղերուն էութիւն տպաւորեալ է գործքն եւ ի բնութիւնն. եւ որն խասիաթով, եւ որն ղիասով յիմացան. եւ ոմանք մարմնոյն զաւրութիւն տան, եւ ոմանք զեն առնեն:Ասցել են բժշկապետքն թէ զդեղերուն գործքն, եւ զկերպն, եւ զաւրութիւնն, եւ զէութիւնն որ լինի՝ այս է. որն՝ նուրբ, եւ որն՝ թաւ, որն՝ զերդ ջուր քայլէ, եւ որն՝ պաղի, որն՝ զրկոտ, որն՝ համով, որն՝ հոտով. եւ այսոնց գործն ի մարդուն ի յանձն երեւումն առնելուն հաշուովն է. ասկից ի վեր զդոցա պատութիւնն ասենք, յիստակ եւ վարզ պատմենք, թէ Տէր Աստուած կամի. եւ նմա փառք եւ պատիւ յաւիտեանս. ամէն: Այս է ԿԴ գործաւորութիւն եւ զաւրութիւն ամենայն դեղերուն: ա Նուրբ, լատիֆ բ Քաթիֆ գ Սալիլ դ Ճամիտ ե Լազիճ զ Հաշ է Մուլատտիֆ ը Մուհալլիլ թ Մուղատտէհ ժ Մուֆաթթէհ ժա Մուրխի ժբ Հալի ժգ Ղասսալ ժդ Մուխաշշին ժե Ճազիպ ժզ Հազիմ ժէ Մունզիճ ժը Մունաֆֆիխ ժթ Տարիտ ըլ ըռիահ ի Լազզիխ իա Մունհամիր իբ Մահքուքն իգ Մուղարրէհ իդ Մուհրիխ իե Աքքալ իզ Քավի իէ Մույաֆֆին իը Մուքասիֆ իթ Մուղրի լ Մամլիս լա Մուզալլիղ լբ Մուղապպիզ լգ Մուզայիղ լդ Մուսատտիտ լե Մուսալլիպ լզ Յասիր լէ Տաֆէհ լը Մուխատտիր լթ Մունֆաճ խ Մուղավվի խա Ղաթթալ խբ Սամմ խգ Թրիախ խդ Մուլահհամ խե Մուսախի խզ ունախխի խէ Մունպիթ ըլ լահմ խը Տամիլ խթ Ֆաշիր ծ Մուսհիլ ծա Մուղէի ծբ Մուտիր ըլ պավլ ծգ Մուտիր ըլ տամ ծդ Մուտիր ըլ յարախ ծե Մունֆաշ ծզ Մասղութ ծէ Մասղութ ըլ հասայ ծը Ճումուտ ըլ լապան ծթ Զայիտ ֆի լապան կ Յախիլ կա Հապպիտ ըլ տամմ կբ Մասիք ըլ պավլ կգ Մուվալիտ ըլ մանի կդ Ղատէհ ըլ մանի Եւ այլ իմացիր որ դեղերուն զկերպն այսպէս է պատմած: Այն որ տուում է՝ այնոր համ կու ասեն. եւ զինքն Թ է բաժնած, որպէս գրել ենք ի վերն: Եւ այն որ հոտն է՝ ըռայիհայ կու ասեն. զան այլ պատմել ենք: Եւ այլ ցեղ մըն այլ պատմենք զդեղերուն զգործքն, եւ զգործաւորութիւնն, եւ ի դուսէն զարուեստն, որպէս եփելն, եւ որն տրորուիլն, եւ որն այրիլն է. եւ այլ բաներ կայ որ պիտի յիշուի: Եւ յիշենք զԿԴ գործաւորութիւնն զդեղերուն: Ա Լատիֆ որ է նուրբ. այնոր ասեն որ դեռ մեր բնական տաքութիւնն ի նա չէ հասել. նա յիր զաւրութիւնն հասնի մարդուն անձինն յամենայն մասունքն, որ է նուրբն. այս որպէս որ գինին է, եւ որ նման է սոցա: Բ Քաթիֆ որ է լերկն. որ այս վերոյ գրածն որ լատիֆ ասացաք, իր ներհակն է ամենայն դիմաւք: Գ Սայիլ որ է ջրի. այնոր կու ասեն, որ անոր մասունքն ամենայն դիմաւք ուզէ որ ի անձն քայլէ. որ է ջուրն, եւ որ նմա սոցա կան: Դ Ճամիտ սայիլին ներհակն է, որ է հակառակն, որ պաղի: Ե Լազիճ որ է կպչուկ. այն դեղն է որ քաշելով չի կտրիր. զերդ զմեղրն եւ զերդ զզուկի ձէթն, եւ որ նման է սոցա: Զ Հաշ որ է փշրան. որ շուտ շուտ կոտրի եւ փշրի, զերդ զսապռն, եւ որ նման է սոցա: Է Մուլատտիֆ որ է նուրբացնող. այն է որ զմատտան նուրբ այնէ, որպէս պապունաճն եւ զուֆան. եւ եփէ, որ հեշտ լինի հանուիլն: Ը Մուհալլիլ որ է հալող. այն է որ զմատտան եփէ եւ հալէ. եւ կամ հալելու մաւտիկ առնէ, զերդ զկղբուձուն: Թ Մուղատտէհ որ է կտրող. այն դեղն է, որ զմատտային յբաժինն կտրատէ. որպէս զերդ զմուղլն, եւ որ նման է սոցա: Ժ Մուֆաթթէհ որ է բացող. այն դեղն է որ զմատտան որ ի բարակ ծակտիքն որ լցուել է եւ կալուել է, շարժէ եւ զծակտիքն բանայ. որպէս քարաւսին հունդն, եւ որ նման է սոցա: Ժա. Մուրխի որ է թուլացնող. որ զթանձր մարմինն թուլացնէ եւ կակղացնէ տաքութենով եւ գիճութենով. որպէս զերդ տաք ջուրն, որ թուլացնէ: Ժբ. Հալլի որ է քամող. այն դեղն է որ զլազիճ գիճութիւնն յանձինն ի գաղտ շնչահանացն հանէ. զերդ զմեղրն: Ժգ. Ղասսալ լուացողն է. որ զթանծր եւ զլազիճ գիճութիւնն կակղացնէ, եւ եփէ, եւ լուանայ. զերդ զգարէջուրն, եւ որ ի սոցին նման է: Ժդ. Մուխաշշին որ է խոշորացնող. այն դեղն է որ զանձին հակառակ մասունքն յաւելցնելն եւ ի պակսեցնելն. եւ ի լազիճ մատտայէն յետեւ ցեէ մըն այլ այն է: Ժե. Ճազիպ այն դեղն է՝ որ քաշող ասեն. որ զմատտան շարժէ եւ ի դուս քաշէ, իր խասիաթովն: Ժզ. Հազիմ որ է մարսեցնող. այն դեղն է որզկերակուրն մարսեցնել տայ, եւ ի ստամոքն շուտ եփի եւ հալի: Ժէ. Մունզիճ որ է եփող. այն դեղն է որզխլտին զղիվամն սուգէ. թէ թանծր է՝ նաւսր առնէ. եւ թէ նաւսր է՝ թանծր առնէ: Ամենայն խլտերն Գ կերպով կու փոփոխին. կա՛մ յաղեկութիւն կու դառնայ, կա՛մ կու մարսէ, եւ կա՛մ կու աւիրի այն բորբոսումնէ, եւ կամ՝ ի մարսելութիւն կու փոխի, եւ ի բորբոսութեան մէջն այն եփիլն է: Ժը. Մունաֆֆիխ քամի այնող. այն դեղն է որի յիր ճաւհրն մէկ աւտար թանծր գիճութիւն կայ. յորժամ բնական տաքութիւն նորա մուտ չառնէ՝ միջակ լինայ, եւ ոչ կարենայ հալել, եւ հետն շարժի. որպէս ոսբն եւ լուպիան: Ժթ. Տարիտ ըլ ըռիահ որ է զքամին ցրվող. որ զքամին կու նաւսրացնէ եւ խափանէ. որպէս զսազապն, եւ որ նման է սոցա: Ի. Լազիղ որ է սահեցնող. այն դեղն է, որ զնուրբ զաւրութիւն ունենայ, որ ի յանձն մտնու եւ յայտնէ, եւ քիչ իրօք շատնայ եւ մօտենայ ի աղէկութիւն անձինն: Իա. Մուհամմիր որ է կարմրցնող. այն դեղն է որզզաւդուածքն տաքցնէ, եւ զարունն ուժովցնէ, եւ ի դուրս քաշէ, եւ զգունն կարմրցնէ. որպէս մանանեխն, եւ որ սոցին նման է: Իբ. Մահքուք քորել տուող. այն դեղն է որզլազիճ խլտն ուժով ի կաշին քաշէ, եւ զմարդուն կաշին հանապազ եռացնէ, եւ քորել տայ խիստ: Իգ. Մուղարէհ որ է խոց անող. այն դեղն է որզբնական գիճութիւնն տանի, եւ ցեղ մըն մատտա ժողովէ իր տաքութենովն. որպէս պալատուրն եւ որ նման է սոցա: Իդ. Մուհրիղ որ է այրող. այն դեղն է որտաքութենովն զխլտն աւիրէ եւ այրէ. որպէս զֆարֆիոնն, եւ որ նման է սոցա: Իե. Աքքայ որ է ուտող, այնչափ հալծէ եւ ուտէ որ քիչ մի պակաս առնէ ուտելովն. որպէս ժանկառն: Իզ. Քավի որ է մորթի այրող. այն դեղն է որզկաշին այրէ եւ չորացնէ, եւ զխլտին ճանփնին կապէ եւ չոր խոցեր ընձայէ. որպէս զաճն, եւ որ նման է սոցա: Իէ. Մույաֆֆին որ է բորբսեցնող. այն դեղն է որզհոգուն բնութիւնն եւ զբնական գիճութիւնն աւիրէ, եւ չընդունի ան զաւդուածքն զբաժանումն. որպէս զառնէխն, եւ նման սոցա: Իը. Մուքասիֆ որ է թանծրացնողն. եւ ինքն որ զխլտին զղիվամն թանծրացնէ, որ ներհակն է նրբութեան: Իթ. Մուղրի որ է կպցնող. այն դեղն է որչորացնող գիճութիւն լինի յաղեցն ճանփան ժողված, եւ ի յաղիքն կպցնէ եւ կապէ: Լ. Մամլիս որ է կոկող. այն դեղն է որկաշու մի ի վերայ որ խոշորութիւն կենայ, երբ աւծես՝ զայն կաշին կոկ այնէ, եւ զխոշրութիւնն տանի, եւ պսպղուն այնէ: Լա. Մուզալլիխ որ է թացող եւ սահեցնող. այն դեղն է յորժամ խլտ կամ աղբ ի մարդուն փորն կապի եւ մնայ, եւ զճանփնին թաց այնէ, եւ կոկ այնէ, եւ սահեցնէ, եւ հանէ, որպէս սլորն, եւ որ նման է սոցա: Լբ. Մուղապպիզ որ է կապողն. այն դեղն է որզաւդուածին զմասունքն ժողովէ եւ թանձրացնէ, եւ զճանապարհն նեղացնէ եւ կապէ. որպէս կապող դեղերն: Լգ. Մուզայըիխ որ է նեղացնողն, այն դեղն է որզերկնուն զճանփան նեղ առնէ, որ կերակուրն դժարուեամբ անցնի: Լդ. Մուսատտիտ որ է բռնող եւ կալցնող. այն դեղն է որզճանփնին կապէ թանծրութեամբն եւ չորութեամբն, եւ զաղեցն ճանփան բռնէ. որպէս բրինձն որ փաչայով եփի, եւ անխմոր հացն: Լե. Մուսալլիպ որ է պնդացնող. այն դեղն է որզմատտան սառնացնէ եւ պնտացնէ, եւ չի թողու որ հալի եւ ի զաւդուածքն սփռի: Լզ. Յասիր որ է խծկող կամ քամող. այն դեղն է որնորա կապողութիւնն յայն տեղն հասնի որ զնաւսր գիճութիւնն կապէ եւ չի թոէու որ ի վայր իջնու վասն իր առաւել խծկելութեանն: Լէ. Տաֆէհ որ է դարձնող, այն դեղն է որզմատտան չի թողու որ քայլէ եւ երթայ ի ամենայն զաւդուածքն: Լը. Մուխատտիր որ է թմրեցնող. այն դեղն է, որ զհոգւոյն զգայութիւնն եւ զշարժումն չթողու որ շարժի, եւ զսգայութիւնն հոգւոյն չթողու որ սգայ, եւ թմրեցնէ եւ զսգայութիւնն խափանէ. որպէս աֆիոնն, եւ որ նման է սոցա: Լթ, Մունֆաճ որ է հում այնող. այն դեղն է որզեփելն եւ զմարսելն խափանէ, եւ մատտան չի եփի, հանց հում մնայ: Խ. Մուղավվի որ է ուժովցնող. այն դեղն է որզաւդուածին զբնութիւնն ամրացնէ եւ մուհթատիլ առնէ եւ ուժովցնէ, եւ չի թողու զպեղծ խառնուածն որ ընդունի. որպէս վարդին ձէթն: Խա. Ղաթթալ որ է մահացու դեղն. որ զբնութիւնն ի էհթիտալէն խալիսէ հանէ եւ զմարդն սպաննէ. որպէս մահացու դեղերն: Խբ. Սամմ որ է սպաննող դեղերն. որ զհոգուն բնութիւնն աւիրէ եւ զկենդանութեան շարժմունքն խափանէ. զերդ զայն դեղն որ պէչ ասեն, եւ որ նման է սոցա: Խգ. Թրիախ եւ փազահր, որ է թունագեղն. որ զմահացու իրուին չթողու որ զեն առնէ եւ խափանէ, եւ զհոգւոյն կենդանութեան ուժն ուժով պահէ, հանց որ չթողու զմահացու դեղն որ մուտ առնէ եւ վնասէ: Խդ. Մուլահհամ որ է միս բուսցնող. այն դեղն է որզնոր խոցին միսն բուսցնէ եւ ողջացնէ, եւ նոր միս ածէ: Խե. Մուսախի ըլ ղուրուհ որ է զխոցն բուսցնող. այն դեղն է որզխոցին գիճութիւնն կու յաւելցնէ, եւ չթողու որ չորանայ եւ պահէ: Խզ. Մունախխի որ է յիստակող եւ սրբող. այն դեղն է որզխոցին գլուխն տանի եւ յիստկէ, եւ լուանայ, եւ սրբէ աղէկ: Խէ. Մումպիտ ըլ լահմ որ զարունն միս առնէ եւ բուսցնէ. այն դեղն է որ այն արիւնն որ ի խոցին տեղն է, միս առնէ եւ միս բուսցնէ եւ ամրացնէ: Խը. Տամիլ որ է մորթ եւ միս բուսուցանող. եւ մորթ բուսուցանող այն դեղն է որխոցին միսն թուլ լինի նա, պինդ առնէ եւ մորթ բուսուցանէ: Խթ. Ֆաշիր որ է պայծառ եւ փայլուն առնող. եւ այս դեղիս զաւրութիւնն այն է որ զփտած կաշուն մասունքն պսպղուն առնէ եւ ճլէ տայ, հանց որ փայլուն եւ պայծառ առնէ: Ծ. Մուսհիլ որ է լուծման դեղն. որ նորա բնութիւնն որ է խասիաթով գործէ եւ քաշէ զխլտն ի ստամոքէն, եւ լուծէ, եւ յաղիքն իջուցանէ, եւ ի դուրս հանէ, եւ լուծէ. եւ այս՝ խասիաթ է: Ծա. Մուղէի որ է վերաբերութիւն այնող դեղ. որ է զխլտն քաշէ եւ ի վեր բերէ, եւ ի դուրս հանէ փոխելովն, ո՛վ որ սովորել է. ո՛վ որ չէ սովորել, դժար է: Ժբ. Մուտիր ըլ պավլ որ է գոզ յորդորող. այն դեղն է որզիրիկամունքն տաքցնէ, եւ զգոզն յորդորէ եւ բանայ: Ծգ. Մուտիր ըլ տամ որ զարունն յորդորող է. այն դեղն է որզնուրբ արունն որ լինի՝ զճանփան բանայ եւ յորդորէ: Ծդ. Մուտիր ըլ յարախ որ է քրտինք բերող. այն դեղն է որզաւդուածին մէջն ճապղի, եւ զգիճութիւններն ժողովէ, եւ յանձինն ի դուրսի դէհն հոսէ եւ հանէ, եւ քտնցնէ զանձն աղէկ: Ծե. Մունաշշիֆ որ է նաշֆ այնող. այն դեղն է որգիճութիւնն որ ժողված լինի ի կուրծքն, եւ ի թոքն, եւ ի փողն, թէ՛ թանծրութեամբ, թէ՛ նաւսրութեամբ, հանէ եւ յիստկէ եւ սրբէ: Ծզ. Մասղութ որ է ձգող. այն դեղն է որզաւրութեամբ եւ գիճութեամբ զտղան ձգէ. այն դեղն է որզտղան ի փորուն ձգէ, հանց որ յառաջն ունէր զտղին կերակուրն, եւ տղին ուժն անով էր. նա կու ցրուէ, զկերակուրն չի գտնուլ, տղան կու մեռնի եւ կու անկանի տեղացն: Ծէ. Մասղութ ըլ հասա որ է այն դեղն ւր զթանծր պալղան խափանէ, եւ զիրիկամն յիստկէ եւ բանայ զճանփան, եւ զքարն կտրատէ եւ հանէ եւ ձգէ: Ծը. Մունճամիտ ըլ լապան զկաթն կապող եւ պակսեցնող. կա՛մ տաքցնող եւ չորացնող է, եւ կամ՝ հովացնող եւ սառնացնող եւ պակսեցնող է: Ծթ. Զայիտ ըլ լապան որ է զկաթն յաւելցնող. որպէս եղլի կտերն, եւ որ սոցին է նման: Կ. Յախիլ որ է ամրացնող. որ է այն դեղն որ ի մարդուն զաւդուածն թանծրութիւն մի ընձայնէ, որ խլտին գիճութիւնն զայն չի կարենայ քայլեցնել, ամրանայ: Կա. Հապիս ըլ տամ որ է արուն կապող. այն դեղն է որզարունին զճանփան նեղացնէ, եւ զարունն կապէ եւ թանծր առնէ եւ չորացնէ, եւ չի թողու որ հալի եւ ելնէ: Կբ. Մասիք ըլ պավլ որ է գոզ կապողն. ինքն այն դեղն է որ զգոզին պահողութեան ուժն յաւելցնէ եւ զգոզին կաթիլն կտրէ, եւ բռնէ եւ պահէ: Կգ. Մուվալլիտ ըլ Մանի սերմն ընձայող. այն դեղն է որ ի հաւն որ յաւելի գիճութիւն կայ, եւ հալող տաքութիւն մըն այլ կայ, որ գիճութենովն փոխէ, ցեղ մըն այլ առնէ, եւ ի սերմն դարձուցանէ: Կդ. Ղատէհ ըլ մանի որ է սերմն պակսեցնողն. այս այն դեղն է՝ որ չոր եւ տաք լինի. զերդ սազապն կամ զերդ զշահտանաճն. եւ կամ հով լինի, պաղեցնէ, եւ զսերմն չորացնէ. զերդ զաղվեշբկին հունդն, եւ որ նման է սոցա:

[8] Այլ ցեղ մըն այլ պատմեմ զդեղերուն զաւրութիւնն, եւ զգործաւորութիւնն, եւ զարուեստն, որ է եփելն, եւ տրորելն, եւ զայրելն, եւ զորն լուանան, եւ այլ բաներ կայ. եւ դեղեր կայ որ շատ պիտի եփի. որպէս զրեւանդն. եւ այլ կայ որ քչիկ եփելն հերիք է. որպէս մանուշակն եւ աֆթիմոնն. եւ այլ դեղեր կայ որ նուրբ է. ծեծելու եւ տրորելու չի դիմանար. որպէս սաղմոնիան, որ ի տրորելուն՝ տաքութիւն մի կառնու, որ իր ուժն այն տաքութենովն կերթայ, եւ զաւրութիւնն եւ գործն այլ կու խափանէ. եւ շատ խէժեր կայ որ այսպէս են. եւ այնոք թրջել կու պիտի. լաւ է քան զտրորելն. եւ զդեղն շատ ծեծելն՝ զուժն ցեղ մըն այլ կու առնէ. եւ ի այն դեղին տրորելն շատ բան կայ, որ նորա զաւրութիւնն ի հեռու զաւդուածքն հասնի, եւ ուժն չի խափանի, եւ յառաջն ուժն ի հաւն հասնի, եւ չի խափանի. հանց որ մեղրն որ իր ճոհարն նուրբ է եւ տաք է. եւ յո՛ր դեղ որ պղպեղ խառնի՝ զտաքութիւնն կու յավելցնէ. եւ յորժամ որ ջուրն իր հետ ընկերող լինի, զտաքութիւնն պակսեցնէ քիչ մըն:

[9] Բայց դեղերն ցեղ մըն այլ պատմութիւն ունի. եւ զայն այլ ասեմ, թէ Աստուած կամի: Ասեր է Գրոցս ժողովն, թէ զինչ որ ի աշխարհս դեղեր կայ նա՝ Գ ցեղ է. կա՛մ բուս է, կա՛մ անասուն է, կա՛մ քարինքն է, որ ի գետնէն կու ելանեն. այսոր մատան կու ասեն. եւ զայսոնք այլ մէկ քանի բաժին է արած: Եւ այն որ բուս է՝ կա՛մ հունդ է, կա՛մ տերեւ է, կա՛մ որձայ է, կա՛մ ծաղիկ է, կա՛մ քամուքս է, կա՛մ պտուղ է, կա՛մ խեժ է, կա՛մ տակ է, կա՛մ տակին կեղեւն է. եւ ասոնք ամէնն ի բան կու անցնի: Եւ թէ տերեւ լինի որ ի գործ կու մտէ, սատէճն է, եւ մազարիոնն է, եւ թամպուլն է, եւ որ նման է սոցա. եւ պատեհ է որ զայս տերակնին ան ատենն ժողվեն՝ որ կատարեալ հասնի, եւ գունն ցեղ մըն այլ չի լինի. ան ատենն ժողվեն, աղէկ է: Եւ թէ հունդ լինի, որպէս անիսոն, եւ քարաւիս, եւ քամոն, եւ որ նման է սոցա, ան ատենն ժողվել կու պիտի՝ որ աղէկ է հասել լինի ծաղիկն, եւ գիճութիւնն ի մէջն չի մնայ: Եւ թէ տակեր է, որպէս ակրկարհան, եւ ջնդիանան, եւ պահմաննին, եւ որ սոցին նման է, յայն ժամն կու պիտի որ հանեն՝ որ սկսնուն որ տերեւն վաթի: Եւ թէ ծաղկունք են, որպէս մանուշակն, եւ նռճէսն, եւ զանպախն, եւ որ սոցին նման է, ան ատենն ժողվել կու պիտի՝ որ լման հասնի, եւ բացուի, եւ չի վաթի, եւ չի փոփոխի ի գունէն: Եւ թէ որձայ լինի, որպէս ըստուխաւտոսն, եւ զարնապն, եւ հաշան, եւ որ սոցին է նման , յայն ատենն պիտի ժողվեն՝ որ ինքն կատարեալ յերկաննայ, եւ չի փոխի ի գունէն: Եւ թէ պտուղ է, որպէս ղաղուլէն, եւ զարանֆուլն, եւ պալատուրն, եւ որ սոցին է նման է, լման հասնի, եւ ցեղ մըն այլ չի փոխի. յայն ժամն ժողվէ: Եւ բայց այն խոտն որ ամէնն որ ի բան կու մտէ, որպէս իթխիրն, եւ ղանթարիոնն, եւ ղայըսումն, եւ որ նման է սոցա, յայն ժամն ժողվէ՝ որ դեռ գունն եւ տերեւն չէ փոխել. սկսնու որ հունդ կապէ. ի այն ատենն պիտի որ ժողվեն: Եւ այս դեղերուն ժողվելա այն ատենն պիտի որ ժողվեն՝ որ յօդն յիստակ լինի եւ պայծառ, եւ ամպ չի լինի: Եւ այլ յիմացիր որ վայրի բուսն ուժով է քան զայն որ ի ածուենիքն բուսնի: Եւ այն որ ի լերունք բուսնի՝ ուժով է քան զան որ ի յանապատն բուսնի: Եւ այլ իմացիր որ այս դեղերուս որ խոտ է՝ ուժն մինչեւ երկու տարի կամ երեք տարի կու վատուժի: Եւ թէ կամենաս որ խէժ առնուս, որպէս պարզատն, եւ օչախն, եւ ճավշիրն, եւ որ սոցին է իման, յայն ժամն առ՝ որ ամրանայ եւ կապի. եւ ի խէժերուն շատ կայ որ մինչեւ երեք տարի կու վատուժի. որպէս ֆարֆիոնն: Եւ թէ տակին կեղեւն առնուս, որպէս շայտարաճն, եւ սալիխան, եւ մահի զահրաճն, եւ որ նման է սոցա, յայն ժամն առ՝ որ դեռ որձայ չէ հանել: Եւ թէ յօսարայ առնուս, որ է քամուքսնին, որ է աղաղիան, եւ աֆիոնն, եւ հազազն, եւ որ եւ որ նման է սոցա, յայն ժամն առ՝ որ դեռ ի յինքն ջուր կենայ, եւ իր ուժն յուշ երթայ, եւ շատ դիմանայ. եւ թէ այս քամուքսնուն որ սկսնու շուտով վատուժիլ, շուտով ի բան տար, որ ուժն չի խափանի: Եւ թէ այն դեղերուն որ անասնոց զաւդուածքն լինի, որ կամ եղջիւր է, կամ լեղիք է, եւ կամ լերդեր է, պատեհն այն է՝ որ մատղաշ կենդանու առնուն ի գարնան եղանակն, եւ առողջ անասնոյ առնուն. ի մեռածէ չառնուն: Եւ այն որ քարինքն է, որ է մատանն, որպէս ղալխանդն, եւ ղալխատարն, եւ զռնեխն, եւ որ նման է սոցա, լաւն այն է՝ որ ի այն քաներուն առնուն որ յայտնի է, եւ կու բանուի. եւ զիստակն եւ զաղէկն առնուն, որ ի մէջն հող եւ քար չի լինի եւ գուն փոխած չլինի. այսպէս ընտրէ:

[10] ա. Եւ բայց զդեղերուն ուժն պահելն Ե ցեղ է: Յառաջն այն է, որ զդեղերն ժողովես եւ ղուրս շինես, եւ ի շուքն բ. չորացնես, եւ պահես. որպէս տարչինին: Երկրորդն այն է, որ խառնես զայն դեղն ի այն դեղն՝ որ զուժն պահէ խասիաթով. որպէս քաֆուրն, որ կու պահեն պղպեղով. կամ զչաշմիզաճն՝ ճավզով. եւ զֆարֆիոնն՝ գարով, որ կեղեւն հանած լինի, այնով պահէ. եւ զսամիթն՝ բակլայով եւ նշի կեղեւով. եւ զսպիտակ պղպեղն՝ գ. բակլայով: Երրորդն այն է, որ զայս դեղերս որպիսի՞ ամանով պահեն որ ուժն չի խափանի. հանց աման լինի որ բերանն նեղ լինի. եւ զբերանն մոմով բռնեն, որ այս դեղս ի քաւդուն չի փոխուի եւ չի խափանի. որպէս մուշքն, եւ քաֆուրն, եւ յանպարն, եւ որ նման է սոցա. եւ զմուշքն լաւ պահելն է այն է, որ զինքն ի յարճիճէ աման դնես. եւ թէ չի գտնուս, ապիկի աման դնես եւ զբերանն ամրացնես. եւ զքաֆուրն՝ ապիկի աման դնես. եւ թէ չգտնուս, ի տապպա դնես. եւ կայ այլ դեղեր որ ի պտուկն կու դրուի, եւ զբերանն կու ամրացնեն. որպէս տերեւնին եւ հնդերն. եւ զո՛րն ի տփի մէջ կու դնեն. որպէս զքահրիպարն. եւ ո՛րն ի տոպրակ կու դնեն, ո՛րն ի քթանէ լաթ կու դնեն. որպէս աղաղիան եւ քամուքսնին: դ. Չորրորդն այն է, որ զդեղերուն զպահել տեղն գիտենաս. եւ ի այն տեղն պահեն՝ որ ինքն դեղերուն խզնայ լինի. եւ այն տեղն լինի՝ որ մուհթատիլ լինի ի հովութենէ, եւ ի գիճութենէ, եւ ի չորութենէ. եւ գիշահոտ, ե. եւ մխահոտ տեղ չի դնես: Հինգերորդ՝ որ յիշէ զդեղերուն պահուածքն, թէ որպէս է. հանց որ զսուր դեղերն եւ զվատուժ դեղերն մէկ տեղ չի պահես. որպէս զսակամոնին եւ զաֆիոնն, եւ զհլթիսն, եւ զսէքպինաճն, եւ որ սոցին նման է. եւ հենց չի մաւտեցնես որ զմէկմէկին հոտն առնու, եւ չփոխի ի բնութենէ, եւ ուժն չն խափանի. որպէս մանուշակն եւ նինուֆարն, եւ որ սոցին նման են. եւ այս ամենայն դեղերս երեք ցեղէն ի դուրս չեն, որ ի վերն գրեցաք. եւ այն՝ որ այս երեք ցեղէն ի դուրս է, նա դեղ չէ եւ պիտուան չէ: Եւ լմնցուցաք զխօսք բժշկապետացն, կամօքն Աստուծոյ. ամէն:

[11] Եւ դեղերու ցեղ մըն ալ հուքմ կայ, որ է Սինեայ Որդուն խաւսքն, տարեց հաշուով եւ ժամանակի: Եւ այն դեղն որ նուրբ է, նորա ուժն եւ գործն շուտ կու խափանի. որպէս ծաղկունքն, որ նոցա ուժն մէկ տարուն ետեւ կու անցնի եւ կու խափանի, եւ ի գործ չի անցանիլ: Բայց մրգերն այլ եւ հնդերն, այն որ եղլի է, եւ որչափ որ հին լինի, տաքութիւնն կու յաւելնայ եւ հալծիլն յուժով կու լինի. եւ այն որ եղլի չէ, ուժն շուտ կու կամենայ վատուժիլ. որպէս ծաղկին ուժն, որ շուտ անցանի: Բայց գիտացիր որ տակերն ուժով են քան զհունդն. այնոր համար որ հաստ է, եւ պինտ, եւ թանծր է. եւ ասել են թէ տարչինուն ուժն մինչեւ երեսուն տարին է. եւ խէժերուն ուժն քիչ է, եւ շուտով կու խափանի. այնոր համար որ մասունքն ժողովէ. եւ ցամաք մրգերն եւ սակամոնուն ուժն քիչ ժամանակ կու մնայ. եւ բայց ան սաղմոնիան որ եփած լինի, որ կրակն զուժն պակսեցուցել է նա, շուտ կու խափանի այնոր ուժն:

[12] Բայց ասեր են թէ դեղերուն աղէկ ժամանակն այն է որ հասել լինի. եւ զտակն յայն ժամն հանել պիտի որ խոտն ի կատարելն հասնի, եւ տերեւն չի թափի, եւ ի թափիլ՝ կցէ. զճղերն յայն ժամն առնուլ պիտի եւ կտրել, որ ի կատարելն հասնի: Եւ զտերեւնին զայն ժամն ժողվել պիտի, որ յիր կերպն եւ իւ յէութիւնն եւ գունն չի փոխի, եւ իւ բնութենոգն մնայ, եւ ուժն չի պակսի. եւ չորացնես եւ պահես: Զծաղիկն այն ձեռովն պիտի ժողվել յայն ժամն՝ որ ի կատարեալն հասնի, եւ ի տեղն չի չորնայ, եւ բնութիւնն չի փոխի, եւ ուժն ի տեղն մնայ, եւ հոտն չերթայ: Մրգերն յայն ժամ ժողվել պիտի, որ կատարեալ հասնի եւ քաղցր լինի. եւ զհունդն յայնժամն պիտի ժողովել, որ ի լի եւ ի չորանալն՝ կցէ. եւ զամենայն խոտերն յայն ժամն ժողվել պիտի, որ ի չորնալ կցէ եւ ի կատարեալն հասնի: Եւ խէժերն յայն ժամն ժողվել պիտի, որ կապի, եւ պնդի, եւ չորանայ, եւ ամրանայ, եւ ի կատարեալն հասնի: Բայց խոտեր քաղելն ան ատենն պիտի՝ որ ամպ չլինի, եւ պարզ լինի, եւ յիստակ. ո՛չ խիստ հով, եւ ո՛չ խիստ տաք լինի, որ խոտին զեն չհասնի եւ անվնաս մնայ: Եւ պիտի որ անձրեւէն պահես զխոտն որ չի վնասէ: Եւ զքամուքսն այսպէս առնուլ պիտի: Եւ զքամուքսն յայն խոտէն առնուլ պիտի, որ հասնի, եւ արեւն չորացնէ, եւ ի մէջն օտար իրք չի մնայ եւ չի խառնի: Եւ զթարանկուպինն այսպէս ճանաչես եւ զաղէկն գիտենաս. լաւն այն է որ յիստակ լինի եւ պայծառ, եւ թաժայ եւ նոր, եւ ի աղէկ խոտի վերայ լինի ընկել: Զքարինքն այսպէս ճանաչես եւ յիմանաս. որ պիղծ յիրք ի յինք չի խառնի, որ չաւիրէ, եւ այլ իրօք չի ապականի, եւ յիստակ եւ աղուոր ելնէ ի տեղացն, եւ աղէկ պահուի, եւ յիստակ եւ պայծառ լինի, եւ անվնաս տեղ դրուի, որ յինքն զեն չհասնի եւ աղէկ մնայ: Բայց այն որ բուս է, ասացաք: Եւ այն որ անասնոց զօդուածքն է, զայն այլ յիշեմք: Անասնոց զօդուածք՝ լաւն այն է որ առողջ կենդանու լինի, եւ ամենայն զաւդուածք կատարեալ ի տեղն լինի. պակաս չի լինի. եւ աղէկ ատենն գարնան եղանակն է որ առնուն զանասնոց զօդուածքն. եւ այն որ չորացնելու է, չորացնեն. եւ այն որ այրելու է, այրեն. զաղելուն՝ աղեն. եւ այլ ամենայն որպիսութիւն յիր տեղն լինայ: Եւ կատարեցաւ յառաջաբանութիւն գրոցս:

[13] Եւ հիմի պատեհ է որ ասեմ քանի մի բան վասն դեղերուն, անարժան եւ անպիտան ծառան՝ Ամիրտովլաթ բժիշկն Ամասիացի: Յիմացէք եւ հասկացէք, եղբարք, որ այս գրքիս ձեւն այսպէս է, որ զմէկ դեղի մի անունն շատ բառերով է գրած ի վերայ այբուբենի. եւ աւթխորն՝ յ. բառով՝ ի վերայ այբին է, եւ հ. վաղմեռուկ ասեն, յիշած է ի վերայ վեվին. հանց որ աալուսանն լ., եւ հ. վառվռուկ ասեն, յիշած է ի վերայ վեվին. եւ լինի որ ասեն զանունն ի մէկ գրի վերայ, եւ յետեւ ի մէկ գրի վերայ այլ զպատմութիւնն պատմեն, եւ զաւգտութիւնն ասեն թէ ի՛նչ է. որպէս յիշած է արջասպն ի վերայ այբին, եւ ի վերայ զային է՝ զաճ եւ զիր պատմութիւնն: Եւ կայ դեղ որ հինգ վեց անուն ունի. եւ ամէն անուանքն յիշած է ի վերայ գրին, թէ զինչ գիր որ ի յառաջքն գայ. եւ ի մէկ անուանն ի վերայ յիշած է զբնութիւնն, եւ զաւգտութիւնն, եւ զչարութիւնն, թէ ո՞րպէս է: Եւ ձարխոտն որ յիշած է ի վերայ ձային, եւ մէկ այլ անունն՝ փարիսիեաւշանն է, որ կու յիշուի ի վերայ փիւրին, եւ մէկ այլ անունն՝ քուղպարաթ ըլ պերն է, ի վերայ քէին, եւ մէկ այլ անունն՝ շէըր ըլ խնզիրն է, եւ մէկ այլ անունն՝ թ. պալտրի ղալա ասեն: Եւ շատ անուանք ունին այս դեղերս. բայց զպատմութիւնն ի մէկ անուանն ի վերայ կաւարտենք, եւ զայլ պազի անուանքն զամէն մէկ յիր գրին վերայ կու շինենք. որպէս պապունաճն՝ որ յիշուի ի վերայ պէին, եւ այլ ասեն իրիցուկ՝ յիշուի ի վերայ ինին, եւ այլ ասեն գետնի խնձոր՝ որ յիշուի ի վերայ գիմին. եւ բայց զամէն անուանքն կու գտնունք ի վերայ այբուբենի, եւ կու գրենք, եւ ի մէկ անունն զպատմութիւնն կու յիշեմք. եւ այս ձեռովս կու ընթանայ այս գիրքս: Եւ այլ ասենք թէ է՞ր եղեւ այս գիրքս աշխարհաբառ: Եւ այս՝ երեք պատճառի: Ա. այն է՝ որ ամենայն մարդ չկարէ քերական կարդալ, եւ կամ արտաքին գրեանք, որ զայս խրթին բաներն յիմանայ. այնոր համար եղաւ աշխարհաբառ: Եւ Բ. պատճառ այն է աշխարհաբառ լինալուն. որ ա՛յլ բառեր խառնեցաք, որ մեք ի տաճկաց բառն գտաք, եւ պիտուան էր այս բառերս մեզի, վասն տաճկանց ստածումն առնելուն համար: Եւ Գ. պատճառ այն է, որ կայի այս գիրքս յ.էն, պ. էն, հռ. էն, թ. էն, անոր համար՝ որ այս գիրքս ի ա՛յլ լեզուէ փոխել է. անոր համար շատ բառեր կայ ի այս գիրքս. եւ է աշխարհաբառ: Եւ թէ Աստուած աջողէ, գրոցս ի վերջքն յիշեմ մէկ աղէկ բառգիրք մըն, որ զի՛նչ որ դժար բառ կայ հայ լեզուաւ՝ պատմէ. զի որ կարդացողն դիւրութեամբ հասկնայ, եւ ուսնողն դիւրութեամբ ուսանի, եւ իսկի ծածուկ իրք չմնայ, եւ յայտնի: Եւ ասկից ի վեր յիշենք զդեղերուն զաւրութիւնն, եւ զանուանքն, եւ զէութիւնն, ի վերայ այբուբենի. եւ պատմենք այբէն մինչեւ ի քէն եւ ի ֆէն՝ զամենայն բառերն, եւ զանուանքն, եւ զփոխանն, եւ զտալուն չաքն, եւ զչարին խափանումն, եւ զի՛նչ որ կարպ ունի, թէ Աստուած կամի:

 

Տես նաև`

• Ամիրդովլաթ Ամասիացի. Անգիտաց Անպէտ
• Ամիրդովլաթ Ամասիացի. Օգուտ Բժշկութեան