Հայ հին վիպաշխարհ

[էջ 58]

ԵՐՐՈՐԴ ՄԱՍ 
ՀԱՅՈՑ ՀԻՆ ՎԵՊԵՐԸ

[էջ 59]

«Վիպասանք» վիպաշարը*

ՏԻԳՐԱՆ ՄԵԾ

Տիգրանը հայոց թագավորներից ամենահզորն էր, ամենախոհեմը և ամենաքաջը։ Նա պարսից Կյուրոս Մեծ թագավորի աջակիցն էր մարաց իշխանությունը տապալելիս։ Նա հնազանդեցնում ու նվաճում է հույներին, ընդարձակում Հայոց աշխարհի սահմանները։

Իր բացառիկ արիությամբ ու քաջությամբ նա բարձրացնում է հայոց ազգի հարգն ու պատիվը, և հայոց ազգը, որ մինչև այդ օտարների լծի տակ էր հեծում, դարձնում է օտարների վրա գերիշխող ու հարկապահանջ։ Նա լիացնում է Հայոց աշխարհը ոսկով ու արծաթով, թանկարժեք քարերով, շքեղ ու գունագեղ զգեստներով։ Նրա օրոք հայոց հետևակ մարտիկները դառնում են ձիավորներ, պարսավորները՝ դիպուկ աղեղնավորներ, մահակավորները զինավառվում են սուսերներով ու տեգավոր նիզակներով, անզրահ մարտիկները վահանավորվում են ու զրահավորվում։ Եվ երբ բոլոր այդ զորատեսակները ի մի էին հավաքվում, ապա նրանց շքեղ զինավառության, շողշողուն զենք ու զրահի գեթ փայլը բավական էր թշնամուն ընդմիշտ վանելու և հալածելու համար։

Նա խաղաղություն, շենություն, լիություն բերեց Հայոց աշխարհին։

Տիգրանը խարտյաշ, գանգրահեր տղամարդ էր՝ գունեղ երեսով, մեղմահայաց, թիկնեղ ու վայելչակազմ, ուտել-խմելու մեջ պարկեշտ էր ու չափավոր, խրախճանքների մեջ՝ օրինավոր, վարքուբարքով՝ ժուժկալ։

Իբրև թագավոր՝ արդարամիտ էր, արդարադատ, հավասարակշռված, ոչ լավագույններին էր նախանձում, ոչ էլ նվաստներին արհամարհում, միշտ ձգտում էր բոլորի վրա տարածել իր խնամքն ու հովանավորությունը։

--------------------------

* Այս շարքն ամբողջապես շարադրված է ըստ Մ. Խորենացու «Հայոց պատմության»։ «Վիպասանքը» կամ «Երգք վիպասանացը» հայ հնագույն և առաջին առասպելաբանական վեպն է, հյուսված հայոց Տիգրան, Երվանդ, Արտաշես, Արտավազդ, Տրդատ անուններով տարբեր թագավորների արարքների շուրջը՝ առասպելաբանական մոտիվներով հարակցված կամ գունավորված։

[էջ 60]

Տիգրան և Աժդահակ

Աժդահակը1 Մարաստանի թագավորն էր և Տիգրանի դաշնակիցը։ Բայց Տիգրանը միաժամանակ դաշնակիցն էր Մարաստանի թշնամի պարսից Կյուրոս թագավորի։ Այս դաշնակցությունը շատ էր մտահոգում և անհանգստացնում Աժդահակին։ Նա ամեն անգամ հիշելով Կյուրոսի և Տիգրանի դաշնակցությունը, անհանգստանում էր, մնում էր անքուն և հաճախ իր խորհրդականներին հարց էր տալիս, թե ի՞նչ հնարներ ու միջոցներ կարելի է գտնել՝ քանդել տալու սիրո կապը պարսիկի և բազմաբյուր զորք ունեցող հայ Տիգրանի միջև։

Այս տևական մտատանջություններից ու կասկածներից ալեկոծված, մի գիշեր Աժդահակը այնպիսի երազ է տեսնում, որ ոչ արթուն ժամանակ էր աչքով տեսել և ոչ էլ երբևէ ականջով լսել։

Աժդահակը այդ երազից սարսափահար, քնից վեր է թռչում և կեսգիշերին, չսպասելով լուսանալուն, շտապ կանչում է իր խորհրդակիցներին։ Երբ խորհրդակիցները հավաքվում են, Աժդահակը տրտում ու մտահոգ, հայացքը գետնին հառած, խոր թառանչ է արձակում։ Խորհրդակիցները հարցնում են պատճառը, իսկ նա ժամերով լռում է և, ի վերջո, հեծկլտանքով նրանց պատմում իր տեսած ահավոր երազը։

— Իմ սիրելիներ,— ասում է նա,— երազումս ես մի անծանոթ երկրում էի, մի բարձրաբերձ լեռան մոտ, որի գագաթը թվում էր պատած սարսափելի սառնամանիքով։ Կարծես մեկը ասելիս լիներ, թե դա Հայկազանց երկիրն է։ 
Երբ ես երկար նայում էի այդ լեռանը, հանկարծ մի ծիրանազգեստ կին երևաց՝ ծածկված երկնագույն քողով, բարձր լեռան գագաթին նստած։ Կինը բարձրահասակ էր, խոշոր աչքերով, կարմիր այտերով և ծննդաբերության ցավերով էր բռնված։

Ես հիացմունքով ու ակնապիշ երկար ժամանակ նայում էի այդ կնոջը։ Հանկարծ կինը ազատվեց և բերեց երեք զավակ, երեքն էլ հասակով ու տեսքով՝ կատարյալ դյուցազաններ։ Առաջինը առյուծի վրա նստած սլացավ դեպի արևմուտք, երկրորդը՝ ընձի վրա հեծած, դիմեց հյուսիս, իսկ երրորդը վիթխարի վիշապ սանձած՝ բուռն թափով հարձակվեց մեր տերության վրա։

Այս խառն երազների մեջ մեկ էլ ինձ թվաց, թե ես կանգնած եմ իմ ապարանքի տանիքին, ուր ցայտում էին բազմաթիվ գունագեղ շատրվաններ. այնտեղ էին կանգնած նաև մեզ պսակող աստվածները՝ իրենց հրաշալի տեսքով, և ես, ձեզ հետ միասին, նրանց պատվում էի զոհերով և խնկով։ Այդ պահին հանկարծ վեր նայեցի և տեսա այն վիշապ հեծած մարդուն, որ արծվի նման վայր սլանալով հարձակվեց մեզ վրա և մոտենալով, ուզում էր կործանել մեր աստվածներին։ Այդ պահին ես կռվի մեջ մտա և այդ սքանչելի դյուցազնի հարձակումն ինձ վրա ընդունեցի։ Նախ նիզակների տեգերով սկսեցինք միմյանց մարմինները խոցել և արյան վտակներ հոսեցնել, որի հետևանքով ապարանքի արեգակնատիպ երեսը դարձավ արյան ծով։ Հետո երկար ժամանակ կռվեցինք այլ զենքերով։

Բայց զուր եմ խոսքս այսքան երկարացնում, որովհետև կռիվը վերջացավ իմ կործանումով։ Տագնապալի հուզմունքից սաստիկ քրտնել էի, քունս փախավ, և թվում էր, թե այլևս կենդանի չեմ։ Կարծում եմ, որ այս երազս ուրիշ բան չի նշանակում, քան այն, որ Հայկազյան Տիգրանի կողմից մեզ վրա անակնկալ հարձակում է սպասվում։ Ուստի խնդրում եմ ձեզ, աստվածների օգնությամբ, խոսքով ու գործով, բարի խորհրդով մեզ աջակից ու օգնական լինել։

Խորհրդակիցները բազմաթիվ օգտակար մտքեր ու խորհուրդներ են առաջարկում Աժդահակին. նա շնորհակալությամբ ընդունում է, ապա դիմելով նրանց ասում.

— Ո՛վ սիրելիներ, ձեզանից բազում հանճարեղ և իմաստուն խորհուրդներ լսելուց հետո կասեմ և իմը, որը աստվածների օգնությունից հետո, կարծում եմ, լավագույնն է և օգտակարը։ Թշնամիներից

-------------------------

1 Աժդահակը իրանական առասպելաբանության չար վիշապն է՝ Աժի Դահական։ Աժի նշանակում է իժ, օձ, վիշապ, որի դեմ կռվում է ամպրոպի աստված Թրայետաոնան։ «Շահ-Նամեում» Աժի Դահական հանդես է գալիս իբրև օտար բռնակալ թագավոր՝ Զոհակ անունով, որի դեմ կռվում, հաղթում և որին շղթայում է Հրուդենը։ Այս առասպելական վիշապ Աժի Դահական հայոց հին վեպում դարձել է Մարաստանի թագավոր, որին հաղթում և սպանում է Տիգրանը։

[էջ 61]

զգուշանալու, նրանց մտադրությունը գուշակելու և նրանց կործանելու համար առհասարակ լավագույն ձևը սիրո միջոցով դավելն է։ Եվ քանի որ այդ միջոցն այժմ անհնարին է գործադրել գանձերով կամ կեղծ ու պատիր խոսքերով, ապա, կարծում եմ, որ Տիգրանի դեմ որոգայթ լարելու ամենահարմար ձևը նրա քրոջը՝ գեղեցկագույն և խոհեմ Տիգրանուհուն, կնության առնելն է։ Մեր խնամիական կապերը նախ լայն հնարավորություն կընձեռեն ազատ ու համարձակ երթևեկության, ապա և Տիգրանի մտերիմներին գանձերով ու պատվի խոստումներով կաշառելու, որպեսզի նրանք կամ թաքուն սպանեն Տիգրանին, կամ էլ նրան լքելով մատնեն մեր ձեռը, իբրև մի անզոր տղայի։

Բարեկամներն այս խորհուրդը իմաստուն համարելով, անցնում են գործի։ Աժդահակը իր խորհրդակիցներից մեկին մեծ գանձ է տալիս և ուղարկում Տիգրանի մոտ հետևյալ նամակով.

«Քո եղբայրությունը գիտե, որ աշխարհում ոչ մի բան այնքան օգտակար չէ, քան աստվածների պարգևած սերն ու միաբանությունը, մանավանդ իմաստունների և հզորների միջև։ Այդ դեպքում դրսից խռովություններ չեն ծագի, ծագելու դեպքում էլ՝ իսկույն կընկճվեն, իսկ ներքին խռովությունները կհալածվեն, որովհետև դրսից նպաստող չի լինի։ Բարեկամությամբ պայմանավորված այս շահավետ օգուտը նկատի առնելով, ուզում եմ առավել խոր ու հաստատուն դարձնել սերը մեր միջև, որպեսզի երկուսս էլ ապահով զգալով՝ հաստատուն և ամբողջական պահենք մեր տերությունները։ Այդպես էլ կլինի, եթե դու ինձ կնության տաս քո քրոջը՝ Հայոց մեծ օրիորդ Տիգրանուհուն։ Եվ եթե համաձայնես, ապա նա կդառնա թագուհիների թագուհի։ Ողջ եղիր, մեր թագակից և սիրելի եղրայր»։

Պատգամավորը գալիս է Տիգրանի մոտ, հանձնում նամակը։ Տիգրանը համաձայնում է իր գեղեցիկ քրոջը՝ Տիգրանուհուն, կնության տալ Աժդահակին։ Տիգրանն անտեղյակ իր դեմ նյութվող խարդավանքին, քրոջն արքայավայել ուղարկում է Մարաստան։ Աժդահակն ամուսնանում է Տիգրանուհու հետ և նրան իր կանանց մեջ առաջինն է դարձնում։ Պատճառը ոչ միայն իր նենգ մտադրությունն էր, այլև Տիգրանուհու անչափ գեղեցկությունը։

Աժդահակը Տիգրանուհուն տիկնության կարգի մեջ է հաստատում և իր թագավորության մեջ ամեն ինչ կատարում նրա կամքով ու ցանկությամր, հրամայում է անգամ, որ բոլորը Տիգրանուհու հրամանին ենթարկվեն և ամեն ինչ կատարեն նրա ուզածի պես։

Աժդահակն այնուհետև սկսում է մեղմ շողոքորթությամբ Տիգրանուհուն տրամադրել եղրոր դեմ։

— Դու տեղյակ չես, — ասում է Աժդահակը,— որ քո եղրայր Տիգրանը կնոջ՝ Զարուհու դրդմամբ, նախանձում է քեզ Արյաց1 տիկին դառնալուդ համար։ Այս նախանձի հետևանքը կլինի իմ մահը, որից հետո Զարուհին ինքը կդառնա Արյաց վրա տիկին և աստվածուհիների տեղը կգրավի։ Այժմ ամեն ինչ քեզնից է կախված, կա՛մ պիտի լինես եղբայրասեր և հանձն առնես մեր խայտառակ կործանումը Արյաց առաջ, կամ քո բարին գիտակցելով, մի օգտակար խորհուրդ խորհես մեր ապագայի մասին:

Աժդահակի այս նենգ խոսքերի տակ թաքնված էր նաև մի սպառնալից ակնարկ, որ եթե Տիգրանուհին իր կամքի համաձայն չգործի, ապա նա կսպանվի։ Իսկ խորագետ Տիգրանուհին լավ կռահելով ամուսնու դավադիր մտադրությունը, մեղմ ու սիրալիր խոսքերով հանգստացնում է Աժդահակին, միաժամանակ մտերիմների միջոցով շտապ հայտնում եղբորը նրա դեմ նյութվող դավաճանության մասին։

Աժդահակն այնուհետև անցնում է իր խարդավանքի իրագործմանը։ Նա պատգամավորներ է առաքում Տիգրանի մոտ, առաջարկելով բարեկամական տեսակցություն՝ իրենց երկու պետությունների սահմանագլխին։ Այդ անձնական հանդիպումը Աժդահակը պատճառաբանում էր խիստ գաղտնի և կարևոր գործի անհրաժեշտությամբ, որն իբրև թե հնարավոր չէր հայտնել նամակով կամ պատվիրակների միջոցով։

Տիգրանը նախապես տեղյակ լինելով Աժդահակի նենգ դիտավորությանը, նամակով բացահայտ գրում է նրա հոգում թաքցրած խարդախ խորհուրդների մասին։ Երբ այս ձևով ամեն ինչ րացահայտվում

----------------------------

1 Արիներ կամ արիացիներ էին կոչվում վաղնջական իմաստով՝ հնդկական և իրանական ցեղերը միասին վերցրած, առավել ուշ առումով՝ իրանական ցեղերը միայն։ Քանի որ մարերը (մեդացիները) ևս իրանական ցեղեր էին, ուստի այստեղ այդ վերջին առումով է գործածված։ Հետևաբար Արյաց տիկին, նշանակում է իրանական (այդ թվում նաև մարական) տիկին, այսինքն` մարաց թագուհի։

[էջ 62]

է, Աժդահակի համար այլևս անհնար է դառնում որևէ խորամանկությամբ կամ պատրվակով իր չար խորհուրդը քողարկել։ Եվ երկու տերությունների միջև ծայր է առնում լարված թշնամություն։

Տիգրանը սկսում է նախապատրաստվել պատերազմի։ Նա Կապադովկիայի սահմաններից, Վրաց և Աղվանից աշխարհներից, Մեծ ու Փոքր Հայքից հավաքում է իր ընտիր զորագնդերը և իր ամբողջ զորությամբ, սքանչելի զինավառված՝ դիմում մեդացոց կողմերը։

Ահագնացող վտանգը հարկադրում է Աժդահակին ևս զորքերի մեծ բազմությամբ ելնել պատերազմի Հայկազունի Տիգրանի դեմ։ Բայց Տիգրանը քրոջ Մարաստանում գտնվելու աատճառով պատերազմն առայժմ չի սկսում։ Այս լարված հակառակությունը տևում է մոտ հինգ ամիս, այդ ընթացքում Տիգրանին հաջողվում է իր սիրելի քրոջը՝ Տիգրանուհուն, հնարամտությամբ փրկել և ազատել Աժդահակի ձեռից։ Երբ այդ բանը հաջողվում է, Տիգրանը սկսում է պատերազմը։ 
Կռիվը տևում է բավական երկար, որովհետև քաջերը քաջերի հանդիպելով՝ մեկը մյուսին դյուրությամր թիկունք չէր դարձնում։ Կռվին վերջ է տրվում միայն այն ժամանակ, երբ քաջամարտիկ նիզակավոր Տիգրանը դեմ առ դեմ հանդիպում է Աժդահակին։ Տիգրանն իր երկար նիզակով այնպես է հարվածում Աժդահակի կրծքին, որ երկաթե ամուր զրահը ջրի պես ճեղքելով, նրան շամփրում է նիզակի լայնաթև տեգին, և երբ նիզակը դուրս է քաշում՝ Աժդահակի թոքի կեսը մնում է զենքի ծայրին։

Կռիվն ավարտվում է Տիգրանի փառահեղ հաղթանակով։ Կռվից հետո Տիգրանը Տիգրանուհուն մեծ բազմությամբ և արքայավայել ուղարկում է իր անունով կառուցած Տիգրանակերտ քաղաքը և հրամայում շրջակա գավառները դնել քրոջ ծառայության տակ։

Հետագայում Տիգրանուհու սերնդից է սկիզբ առնում այս կողմերում հայտնի «Ոստան ազատության» կոչված արքայազարմ ազնվական դասակարգը։ 
Իսկ Աժդահակի առաջին կնոջը՝ Անույշին, և Աժդահակից սերված բազմաթիվ պատանիների ու աղջիկների, գերիների բազմությամբ հանդերձ, ավելի քան տասը հազար մարդ, Տիգրանը Մարաստանից բերում, բնակեցնում է Մասիսի արևելյան փեշերին՝ մինչև Գողթն գավառի սահմանները, Նախճավանի ամրոցի դիմաց։ Այդ բնակավայրերն են Տամբատ, Ոսկիողա, Դաժգույնք և Երասխի ափին գտնվող այլ դաստակերտներ, որոնցից մեկն էլ Վրանջունիքն է։

Տիգրանը մարացիներին է թողնում նաև գետի մյուս ափին գտնվող Խրամ, Ջուղա և Խորշակունիք ավանները և մինչև Նախճավանի ամրոցն հասնող ամրողջ դաշտը։ Անույշին, իր զավակներով հանդերձ, Տիգրանը խաղաղ բնակեցնում է Մասիս լեռան փեշի երկրաշարժից առաջացած փլվածքի վերջում և նրանց տրամադրում սպասավորներ։

ՍԱՆԱՏՐՈԻԿ

Հայոց Սանատրուկ թագավորը Ասորիքի թագավոր Աբգարի քրոջ որդին էր։ Աբգարի քույր Ավդեն ձմեռ ժամանակ իր ծծկեր երեխայի հետ դեպի Հայաստան ճամփորդելիս՝ Կորդվաց լեռներում ընկնում է բքի տակ։ Ուժեղ ձյունամրրկի պատճառով Ավդեին ուղեկցող շքախումբը մոլորվում է, ցրվում այս ու այնտեղ, իրար կորցնում։

Երեխան գտնվում էր նրա դայակ Սանոտի մոտ, որը Բյուրատ Բագրատունու քույրն էր և Խոսրեն Արծրունու կինը։ Սանոտը խմբից անջատվելով ու մոլորվելով Կորդվաց լեռներում, երեք օր ու գիշեր մնում է ձյան տակ, փոքրիկին պահում է իր ստինքների մեջ։ Այդ ժամանակ աստվածները Սանոտի մոտ են ուղարկում մի նորահրաշ սպիտակ կենդանի, հավանաբար շուն, որը երեք օր պահպանում է երեխային, մինչև բուքը հանդարտվում է, և նրանց փնտրելու ելած մարդիկ գտնում են նրանց անվնաս։ Այդ պատճառով էլ երեխային կոչում են Սանատրուկ, այսինքն՝ Սանոտի տված, Սանոտի տուրք1։

-----------------------------

1 Անվան այս ժողովրդական ստուգաբանությունը կարելի է հասկանալ նաև այլ կերպ՝ Շանսատակ, այսինքն՝ շան տված կամ պահած, ի պատիվ նրան փրկող շան։

[էջ 63]

Սանատրուկը վերաշինում է երկրաշարժից ավերված Մծբին քաղաքը, այն շրջապատում կրկնակի պարսպով ու պատվարով, քաղաքի մեջ կանգնեցնում իր արձանը, ձեռին մի դրամ բռնած, որ նշանակում է, թե այս քաղաքի շինության վրա բոլոր գանձերս ծախսվեցին և մնաց միայն այս դրամը։ Սանատրուկը սպանվում է որսի ժամանակ, պատահաբար արձակված նետից։

ԵՐՎԱՆԴ

Սանատրուկի մահից հետո թագավորության մեջ խռովություն է ընկնում, և թագավորությունն անցնում է ոմն Երվանդի ձեռքը։ Երվանդի մայրը Արշակունի արքայական տոհմից էր՝ մի տգեղ, պառաված ու վավաշոտ կին, որի հետ ոչ ոք չէր համարձակվում ամուսնանալ։ Նա, ցլի հետ ունեցած խառնակությունից, երկու մանուկ է ծնում։ Երբ երեխաները մեծանում են՝ մեկի անունը դնում են Երվանդ, մյուսինը՝ Երվազ։

Երվանդը հասակն առնելով՝ դառնում է մի խիզախ ու հադթանդամ մարդ։ Նա ծառայության է, անցնում Սանատրուկի մոտ, վերջինիս կողմից նշանակվում է վերակացու և առաջնորդ, աշխատում է նվիրված, բոլոր նախարարների մեջ դառնում է նշանավոր ու առաջնակարգ և իր խոնարհությամբ ու առատաձեռնությամբ բոլորին իր կողմը գրավում։ Եվ երբ Սանատրուկը մեռնում է, բոլոր նախարարները միաբանվում են և Երվանդին դնում թագավոր, բայց առանց Բագրատունիների կողմից թագադրվելու1։ Երվանդն օժտված էր հմայական չար նայվածքով կամ ինչպես ասում են՝ չար աչքով։ Արքունի սպասավորները ամեն առավոտ, լույսը բացվելիս՝ որձաքարե վեմեր էին բռնում Երվանդի առաջ, նրա չար նայվածքից որձաքարերը պայթում էին։

Երվանդ, Արտաշես և Սմբատ

Երվանդը թագավոր դառնալուց հետո, կասկածելով Սանատրուկի զավակներին, որ կարող են իր դեմ դավադրություն սարքել, բոլորին կոտորում է։ Սանատրուկից մնում է մի փոքրիկ տղա՝ Արտաշես անունով, որին իր ստնտուն առնում և փախցնում է Հեր գավառի կողմերը, Մաղխազանի հովիվների մոտ։ Այստեղից նա լուր է ուղարկում Արտաշեսի դայակին՝ Սմբատ Բագրատունուն, Բյուրատ Բագրատունու որդուն, որ բնակվում էր Սպեր գավառի Սմբատավան գյուղում։

Սմբատը, երբ իմանում է Սանատրուկի մահվան և նրա զավակների կոտորածի գույժը, վերցնում է իր երկու դստրերին՝ Սմբատանույշին և Սմբատուհուն, տանում տեղավորում է Բայբերդի ամրոցում, քաջարի մարդկանց ամրոցին պահապան դնում, իսկ ինքը իր մի կնոջ և փոքրաթիվ մարդկանց խմբով գնում է մանուկ Արտաշեսին որոնելու։

Երվանդը Սմբատի մտադրությունն իմանալով, մարդիկ է ուղարկում նրան գտնելու և ձերբակալելու։ Սմբատը գտնում է մանուկ Արտաշեսին, բայց երկյուղելով հետապնդումից, ծպտվում է և կերպարանափոխված ու հետիոտն երկար ժամանակ երեխայի հետ թափառում է լեռներում ու դաշտերում, պատսպարվում հովվական վրաններում, սնվում հովիվների մոտ, մինչև որ հարմար պահ գտնելով՝ անցնում է Պարսկաստան, գնում պարսից Դարեհ թագավորի մոտ։ Քանի որ Սմբատը քաջ մարդ էր և պարսիկներին վաղօրոք ծանոթ, պարսից զորապետներին հավասար մեծ պատվի է արժանանում թագավորի կողմից։ Երեխան նույնպես ապրում է թագավորի որդիների հետ հավասար պայմաններում։ Թագավորն անգամ Արտաշեսի և իր զավակների համար բնակության հատուկ տեղեր է հատկացնում Բատ և Ողոմն գավառներում։

Արտաշեսի փախուստը շատ է անհանգստացնում Երվանդին. նրան շարունակ տանջում է այն միտքը, որ Պարսկաստանում Սմբատի կոդմից իր թագավորության դեմ չարիք է նյութվում։ Արթուն

-----------------------------

1 Բագրատունի իշխանական տոհմի ավագ ներկայացուցիչները Արշակունի արքայական տոհմի ծիսական թագադիրներն էին, այսինքն՝ թագավորներին պաշտոնապես թագադրողները, առանց նրանց թագադրության, թագավորողը ապօրինի էր համարվում։

[էջ 64]

ժամանակ կասկածները կրծում են նրա սիրտը, քնում էր խիստ անհանգիստ, իսկ քնած ժամանակ էլ սարսափելի երազներ էր տեսնում։ Եվ նա վճռում է գործի դնել բոլոր հնարավոր միջոցները՝ կանխելու սպառնացող վտանգը։

Նա պատգամավորներ է ուղարկում Պարսից թագավորի մոտ մեծամեծ նվերներով, փորձում համոզել նրան՝ Արտաշեսին իր ձեռքը հանձնելու։

«Իմ արյունակից, իմ հարազատ, — գրում էր նա պարսից թագավորին, — ինչո՞ւ ես այդ մարացի Արտաշեսին պահում, ինձ և իմ թագավորության հակառակորդ սնուցում, ինչո՞ւ ես ականջ դնում այդ ավազակ Սմբատի խոսքերին, որ իբր թե Արտաշեսը Սանատրուկի որդին է։ Նա ջանում է հովիվների և նախրորդների որդուն Արշակունի դարձնել, տարաձայնելով, թե իբր նա քո արյունակիցն ու հարազատն է։ Նա Սանատրուկի որդին չէ. Սմբատը խաբվելով՝ մի մարացի տղա է գտել և զուր տեղը աղմուկ բարձրացրել»։

Նույն կերպ Երվանդը բազմիցս Սմբատի մոտ էր պատգամավորներ ուղարկում, ասելով, թե «Ինչո՞ւ ես զուր տեղը այդքան նեղություններ կրում, խաբվելով ստնտուից՝ այդ մարի տղային ինձ հակառակորդ սնուցանում»։

Եվ ամեն անգամ Երվանդը երկուսից էլ տհաճ պատասխաններ է ստանում։

Տեսնելով, որ ուրիշ ելք չկա, Երվանդը մարդիկ է ուղարկում Բայբերդ, կոտորել տալիս ամրոցի պահապան քաջերին, գերում Սմբատի դստրերին, տանում փակում է Անի ամրոցում։

Երվանդաշատի, Ծննդոց անտառի և Երվանդակերտի շինարարությունը

Երվանդի թագավորության ժամանակ Երասխ գետը արդեն բավականաչափ հեռացել էր Արմավիրի բլրից, իսկ երբ ձմեռը երկարատև էր լինում, հյուսիսից փչող ցուրտ քամիները լրիվ սառցակալում էին գետի վտակը, և արքունիքը զրկվում էր խմելու ջրից։ Դրանից նեղվելով՝ Երվանդը արքունիքը Արմավիրից տեղափոխում է արևմտյան կողմում գտնվող միակտուր ապառաժ բլրի վրա, որի մի կողմը շրջափակում էր Երասխը, իսկ դիմացից հոսում էր Ախուրյան գետը։ Երվանդը պարսպապատում է բլուրը, պարսպից ներս շատ տեղերում ժայռի քարերը կտրել տալով՝ փորվածքներ է բացում, հասցնում մինչև բլրի հատակը, հավասարեցնում գետնի մակերևույթին, այնպես, որ գետի ջրերը սկսում են հոսել փորվածքի մեջ և խմելու ջուր մատակարարել քաղաքին։

Այնուհետև Երվանդը կառուցում է միջնաբերդը, ամրացնում բարձր պարիսպներով, պարիսպների մեջ կանգնեցնում պղնձակոփ դռներ և ներքևից վերև, մինչև դուռը, երկաթե աստիճաններ դնում. սանդուղքի վրա, աստիճանների միջև գաղտնի որոգայթներ է սարքում։ Եվ եթե մեկը կամենար թագավորին դավել և թաքուն բարձրանալ այդ աստիճաններով, իսկույն կբռնվեր։ Աստիճանները երկկողմանի էին. մի կողմինը կոչվում էր ցերեկային, ծառայում էր արքունի սպասավորների և առհասարակ բոլոր պալատականների ելումուտի համար, մյուսը կոչվում էր գիշերային, հատուկ շինված դավադիրներին բռնելու նպատակով։

Երվանդն այդ նոր քաղաքը կոչում է իր անունով՝ Երվանդաշատ, Արմավիրից ամեն ինչ տեղափոխում այնտեղ, բացի կուռքերից1, և այդ անում է իր անձի ապահովության նպատակով։ Մտածելով, որ կուռքերը Երվանդաշատում դրվելու դեպքում կրոնական արարողությունների, հատկապես զոհաբերությունների ժամանակ այնտեղ կհավաքվի ժողովրդի հոծ բազմություն, և քաղաքի անվտանգության պահպանումը կդժվարանա, Երվանդը քաղաքից դեպի հյուսիս, մոտ քառասուն ասպարեզ2 հեռավորության վրա, Ախուրյան գետի ափին շինում է մի փոքրիկ քաղաք, նման իր քաղաքին և կոչում Բագարան3։ Արմավիրից նա այստեղ է տեղափոխում բոլոր կուռքերը, շինում մեհյաններ4 և իր եղ–

------------------------------

1 Հեթանոսական ժամանակներում պաշտվող և աստվածացվող մարդակերպ և կենդանակերպ արձաններ։

2 Երկարության չափ, հավասար 600 ոտնաչափի։

3 Ծագում է հին իրանական բագա - աստված բառից և նշանակում է աստվածների վայր, տեղ։ Մ. Խորենացին Բագարանը համարում է կազմված բագին բառից, որ դարձյալ նույն բագաից է սերում և նշանակում է աստվածների զոհասեղան, զոհարան, տաճարի այն սեղանը, որի վրա աստվածներին զոհ էին մատուցում։ Հետևաբար, ըստ Խորենացու՝ Բագարան նշանակում է բագիններ ունեցող տեղ։

4. Մեհյան՝ հեթանոսական տաճար։

[էջ 65]

բորը՝ Երվազին, նշանակում քրմապետ1։

Երվանդը գետի հյուսիսային կողմում տնկում է նաև մեծ անտառ, պասպապատում, դարձնում որսարգելանոց, մեջը թողնում արագավազ այծյամներ, եղնիկներ, եղջերուներ, ցիռեր2 ու վարազներ, որոնք աճելով ու բազմանալով՝ լցնում են անտառի, և Երվանդը իր արքայական որսի օրերին որսում էր դրանց ու զվարճանում։ Այդ որսարգելանոցը Երվանդն անվանում է Ծննդոց անտառ։

Երվանդը, դարձյալ իր անունով, կառուցում է Երվանդակերտը՝ մի չնաշխարհիկ դաստակերտ, գեղեցիկ ու չքնաղ հորինվածքով։ Նա մեծ հովիտը բնակեցնում է մարդկանցով, կառուցում պայծառ շենքեր, լուսավոր, ինչպես աչքի բիբը։ Բնակեցված այդ շենքերի շուրջը կանաչապատում է ծաղկանոցներով ու բուրաստաններով, ինչպես բիբը շրջանակող աչքի բոլորակ։ Իսկ նրա տնկած բազում այգեստանները նման էին գեղեցիկ, խիտ արտևանունքների, որոնց հյուսիսային կողմի կամարաձև դիրքը իսկապես հիշեցնում էր գեղատեսիլ կույսերի հոնքեր։ Հարավում ընկած դաշտերի հարթությունը նման էր ծնոտների գեղեցիկ ողորկության, գետը բերանի էր նմանվում, իսկ նրա զույգ ափերի դարավանդները՝ երկթերթ շրթունքների։ Եվ այս գեղադիր համալիրը թվում էր, թե իր անքթիթ հայացքն ուղղել է արքայանիստ բարձրավանդակին։

Սմբատի և Արտաշեսի կռիվը Երվանդի դեմ

Այդ ժամանակ մանուկ Արտաշեսը Պարսկաստանում արդեն հասուն տղամարդ էր դարձել։ Նրա դայակ Սմբատը իր ռազմական հմտությամբ շատ քաջագործություններ է կատարում հօգուտ Պարսկաստանի և արժանանում արյաց նախարարների ջերմ համակրանքին։ Նախարարները բարեխոսում են իրենց թագավորին՝ Սմբատին արժանացնել պարգևների ըստ նրա ցանկության։ Թագավորը սիրով համաձայնում է և հանձնարարում նախարարներին.

— Իմացեք, ի՞նչ է ցանկանում այդ քաջ տղամարդը։

— Ձերդ անմահ բարերարություն, — ասում են նախարարները, — Սմբատն այլ բան չի կամենում, քան քո արյունակից Արտաշեսին՝ Սանատրուկի որդուն, որ զրկված է իր թագավորությունից, դարձյալ իր թագավորության մեջ հաստատես։

Արքայից արքան հոժարում է, Սմբատին է հանձնում Ատրպատականի զորքերը և Ասորեստանի զորքերի մի մասը, հանձնարարում, որ Արտաշեսին տանեն և իր հայրենական գահին հաստատեն։

Երվանդը գտնվում էր Ուտիք գավառում, երբ նրան լուր է հասնում, թե Սմբատը պարսից թագավորի մեծ զորքով գալիս է քո վրա` թագավորությունը մանուկ Արտաշեսին հանձնելու։

Լուրն առնելով՝ Երվանդը Ուտիքում իր նախարարներից շատերին կողմնապահներ է նշանակում և ինքը շտապ վերադառնում իր քաղաքը, Հայոց, Վրաց, Կեսարիայի և Միջագետքի կողմերից մեծ զորք հավաքում։

---------------------------

1 Քուրմ՝ հեթանոսական կրոնի սպասավոր։ Քրմապետ՝ քուրմերի պետ, ավագ քուրմ։

2 Ցիռ՝ վայրի էշ։

[էջ 66]

Գարնանային օրեր էին, ուստի և բոլոր զորքերը շուտով հավաքվում են Երվանդաշատ։ Իր հետևակ զորքի բազմությամբ գալիս է նաև Աժդահակից սերված Մուրացյան ցեղի տանուտեր Արգամը, որին Երվանդը վերադարձրել էր իր թագավորության երկրորդության գահը։ Երվանդը Արգամին և բոլոր նախարարներին արժանացնում է մեծ պատիվների ու պարգևների, իսկ ժամանած զորքերի բոլոր զինվորներին՝ առատորեն վարձատրում։

Այդ ժամանակ Սմբատը մանուկ Արտաշեսի հետ իր զորքով շտապ մոտենում է Ուտիքի սահմաններին։ Այստեղ Երվանդի թողած կողմնապահ նախարարներն իրենց զորքով ընդառաջ են գալիս Սմբատին և միանում նրան։ Երբ այդ լուրը հասնում է հայոց մյուս նախարարներին, նրանց մեջ խլրտում է ընկնում, բարոյալքվում են և մտածում անջատվել Երվանդից, մանավանդ, որ Հռոմից ուշանում էր սպասվող զինվորական օգնությունը։ Որքան նախարարները բարոյալքվում էին, այնքան Երվանդը առատացնում էր պարգևները, յուրաքանչյուրին մեկառմեկ բաշխում իր գանձերը։ Եվ որքան շատ էր բաշխում, այնքան ավելի ատելի էր դառնում, քանզի բոլորն էլ լավ գիտեին, որ դա ոչ թե առատաձեռնությունից է բխում, այլ երկյուղից։ Նրանց, ում շատ էր բաշխում, չէին համակրում իրեն, իսկ ում քիչ էր բաշխում՝ դառնում էին իրեն թշնամի։

Սմբատը մանուկ Արտաշեսի հետ գալիս հասնում է Գեղամա ծովի ափերը և շտապում օր առաջ հասնել Երվանդի զորքերի բանակատեղին։ Երվանդի զորքերի բազմությանը արժեք չտալով, Սմբատը փոքր-ինչ երկյուղում էր Մուրացյան Արգամից, քանի որ նա քաջ մարդ էր և իր ձեռքի տակ ուներ բազմաթիվ տեգավորներ։ 
Երվանդն իր զորքով ճամբար էր դրել Երվանդաշատից ավելի քան երեք հարյուր ասպարեզ դեպի հյուսիս՝ Ախուրյան գետի վրա։ Իմանալով Սմբատի զորքերի մոտենալը, Երվանդը նրանց դեմ է հանում իր զորքերի բազմությունը և ճակատ կազմում իր ճամբարից ոչ հեռու։ Արտաշեսը պատգամավորներ է ուղարկում Մուրացյան նահապետի մոտ, բազում երդումներ տալիս, որ ինքը Երվանդից ստացած նրա բոլոր արտոնություններն ու ունեցվածքը նրան կթողնի, դեռ կրկնակին էլ կավելացնի, միայն թե նա լքի Երվանդին և հեռանա։

Երբ Երվանդի զորքերի ճակատի դիմաց երևում են Արտաշեսի առաջապահ ջոկատների զինանշանները, Արգամը իր հետևակների բազմությունն առնում և մի կողմ է քաշվում։ Այդ ժամանակ Սմբատը հրամայում է պղնձե փողեր հնչեցնել ի նշան պատերազմի և իր զորքի ճակատն առաջ տանելով՝ խոյանում է Երվանդի զորքերի վրա, ինչպես արծիվը՝ կաքավների երամի։ Հայոց նախարարները, որոնք իրենց զորագնդերով Երվանդի բանակի աջ ու ձախ թևերն էին կազմում, միանում են Սմբատի զորքին։

Ճակատամարտում սոսկալի կոտորած են կրում Երվանդի գունդը և Միջագետքի զորքերը։ Իսկ տավրոսցի քաջերը, որոնք Երվանդին խոստացել էին, թե կսպանեն Արտաշեսին, մահը աչքերն առած մաքառում են Արտաշեսի դեմ։ Տավրոսցիների դեմ հետիոտն դուրս է գալիս Արտաշեսի ստնտուի որդի Գիսակը, կռվի մեջ մտնելով՝ կոտորում նրանց, բայց ինքն էլ սրի հատու հարվածից կորցնում է դեմքի կեսը և մահանում։

Երվանդի մնացած զորքերը պարտվելով՝ փախուստի են դիմում։

Պատերազմի դաշտից փախչում է նաև Երվանդը։ Նա ձիով բազմաթիվ ասպարեզներ է կտրում անցնում, ճամբարից մինչև իր քաղաքը հաստատած իջևաններում նորանոր ձիեր է փոխում, հեծնում, շարունակում փախուստը։ Երվանդին կրնկակոխ հետապնդում է Սմբատը, հալածում գիշերով մինչև քաղաքի դուռը։

Իսկ մարաց զորքերը, որ Երվանդի գնդի բանակատեղն էին անցել, մթության մեջ իջևանում են դիակների վրա։ Արտաշեսն էլ գալով հասնում է կաշվից և կտավից պատրաստված Երվանդի կլոր վրանին, իջնում, գիշերում է այդտեղ։ Առավոտյան նա տիրաբար կարգադրում է զորքին՝ սպանվածներին թաղել, իսկ այն հովիտը, ուր դիակների վրա բանակել էր մարաց զորքը, կոչեց Մարաց մարգ, ճակատամարտի տեղն էլ՝ Երվանդավան, այսինքն՝ Երվանդին վանելու տեղը։

Արտաշեսը զորքով շարժվում է դեպի Երվանդաշատ։ Կեսօրից առաջ հասնում է Երվանդի դաստակերտը և զորքին հրամայում միաձայն աղաղակել «Մար ամատ», որ հայերեն նշանակում է՝ «Մարը եկավ»։ Դրանով Արտաշեսը հիշեցնում էր այն վիրավորանքն ու թշնամանքը, որ Երվանդը տածելով իր նկատմամբ, իրեն մար էր համարում և նույնն ուզում էր հավատացնել պարսից թագավորին ու Սմբատին։ Զինվորների այս միաձայն բացականչության հետևանքով էլ Երվանդի դաստակերտը այնուհետև

[էջ 67]

կոչվում է Մարմետ, հավանորեն, Արտաշեսի կամքով, որպեսզի Երվանդի անունը այդ դաստակերտի վրայից ընդմիշտ վերացվի։

Սմբատը գիշերով հետապնդելով Երվանդին, իր փոքրաթիվ վաշտով հասնում է Երվանդաշատի դարպասների մոտ, քաղաքի դուռը պահում, սպասելով Արտաշեսի գալուն։ Երբ Արտաշեսը ամբողջ զորքով հասնում է քաղաքին, սկսվում է հարձակումը քաղաքի վրա։ Դիմադրությունը երկար չի տևում` չդիմանալով Արտաշեսի քաջերի ճնշմանը, ամրոցի մարդիկ անձնատուր են լինում և բացում քաղաքի դուռը։ Զինվորներից մեկը ներս մտնելով ամրոց, վաղրով1 հարվածում է Երվանդի գլխին, ջախջախում գլուխը, ուղեղը ցրում հատակին։ Բայց Արտաշեսը հիշելով, որ Երվանդի մեջ Արշակունյաց տոհմի արյան խառնուրդ կա, հրամայում է թաղել նրան և վրան մահարձան կանգնեցնել։

ԱՐՏԱՇԵՍ

Երվանդի մահից հետո Սմբատը մտնում է արքունական գանձարանը, ստուգում գանձերը և այնտեղ գտնում Սանատրուկ արքայի թագը։ Նա թագը դուրս է բերում, դնում Արտաշեսի գլխին, թագադրում և համայն Հայոց աշխարհի վրա կարգում թագավոր։

Արտաշես թագավորը մեծ պարգևներ է բաշխում իրեն օգնական դարձած մարաց ու պարսից զորքերին և նրանց պատվով ու հարգանքով ճանապարհ դնում իրենց երկիրը։

Արտաշեսը կատարում է իր խոստումը նաև Մուրացյան Արգամի նկատմամբ, նա քաջ Արգամին արժանացնում է իր խոստացած արքայական երկրորդության գահին, նրան պարգևում հակինթազարդ պսակ, զույգ ականջներին գինդեր, մի ոտին կարմիր կոշիկ կրելու, ոսկե գդալ և պատառաքաղ գործածելու, ոսկեղեն գավաթներով և նվագով գինի խմելու իրավունք։

Նման պատիվների է արժանացնում նաև իր դայակ Սմբատին, բացառությամբ գինդեր և կարմիր կոշիկ կրելու իրավունքի։ Թագադիր ասպետության և արևմտյան զորքերի հրամանատարության աստիճաններից բացի, նա Սմբատին է վստահում նաև հայոց բոլոր զորքերի, երկրի բոլոր գործակալների և ամբողջ արքունական տան տնօրինությունը։

Արտաշեսը անմասն չի թողնում նաև իր ստնտուի ժառանգներին։ Նա Գիսակի թոռ Ներսեհի ցեղը արժանացնում է նախարարական տոհմի պատվի և տոհմանունը կոչում Դիմաքսյան2 ի նշան Գիսակի քաջագործության, երբ նրա դեմքը սրով կիսվեց՝ Արտաշեսին պաշտպանելիս։

Արտաշեսը այդ օրերին նախարարական տոհմի պատվի է արժանացնում նաև Տուրի տասնհինգ զավակներին, տոհմը կոչում նրանց հոր անվամբ՝ Տրունի։ Բայց նրանք այդ պատվին են արժանանում ոչ թե իրենց հոր քաջագործության համար, այլ լրտեսության։ Տուրը Սմբատի լրտեսն էր Երվանդի արքունիքում, մտերիմ էր Երվանդին և վայելում էր նրա վստահությունը։ Նա արքունիքի բոլոր կարևոր լուրերը ժամանակին հադորդում էր Սմբատին, որի պատճառով էլ սպանվում է Երվանդի կողմից։

Այնուհետև Արտաշեսը հրաման է տալիս Սմբատին՝ գնալ Ախուրյանի վրա գտնվոդ Բագարան ամրոցը և սպանել Երվանդի եդբորը՝ Երվազին։ Սմբատը գնում է Բագարան, բռնում Երվազին, հրամայում է վզից երկանաքար կապել և նետել գետի հորձանուտը։ Երվազի փոխարեն Սմբատը բագինների վրա քրմապետ է նշանակում Արտաշեսի մտերիմ, մի երազահան մոգի աշակերտի, որին իր ուսուցչի առիթով կոչում էին Մոգպաշտե։ Սմբատը ավարի է ենթարկում Երվազի գանձերն ու հինգ հարյուր ծառաներին, վերցնում է նաև մեհյաններում կուտակված գանձերից լավագույնները և բերում Արտաշեսին։ Վերջինս Երվազի ծառաներին պարգևում է Սմբատին, իսկ բերած գանձերի վրա նորերն ավելացնելով, հրամայում է տանել պարսից Դարեհ արքային նվեր՝ ի նշան շնորհակալության ու երախտագիտության, իբրև հոր և օգնականի։

Սմբատը Բագարանից գերած Երվազի ծառաներին տանում բնակեցնում է Մասիսի թիկունքում գտնվող իր ձեռակերտում և այն անվանում դարձյալ Բագարան։

-----------------------

1 Վաղր — սակր, տապար։

2 Մ. Խորենացին Դիմաքսյան տոհմանունը բացատրում է ժողովրդական ստուգաբանությամբ, կազմված իբրև դիմա և կես բառերից։

[էջ 68]

Արտաշատի շինարարությունը

Մի անգամ Արտաշեսը գնում է այն տեղը, ոտ Երասխն ու Մեծամորը միմյանց են խառնվում։ Տեղը նրան շատ է դուր գալիս, մանավանղ տեղում բարձրացող բլուրը։ Եվ նա վճռում է բլրի վրա քաղաք կառուցել։ Քաղաքի կառուցմանը մեծապես նպաստում էր Երասխ գետը, որի վրայով ղյուրությամբ կարելի էր անտառափայտ տեղափոխել։ Արտաշեսը կարճ ժամանակում բավական արագ և հեշտությամբ կառուցում է քաղաքը և այն իր անունով կոչում Արտաշատ։

Արտաշատում Արտաշեսը մեհյան է կանգնեցնում, Բագարանից այնտեղ փոխադրում Անահիտ դիցուհու արձանը և մնացած բոլոր հայրենական կուռքերը։ Տիր աստծո արձանը, սակայն, կանգնեցնում է քաղաքից դուրս, ճանապարհի եզրին։ Արմավիրից տարված և Երվանդաշատում վերաբնակեցված բոլոր հրեա գերիներին Արտաշեսը դուրս է բերում և բնակեցնում Արտաշատում։ Հրեա գերիներից բացի, Արտաշեսը Երվանդաշատի բոլոր վայելչությունները, որ դարձյալ տարված էին Արմավիրից կամ էլ Երվանդի կողմից էին կառուցվել, հանում բերում է Արտաշատ։ Դրանց վրա Արտաշեսն ավելացնում է նաև նոր կառույցներ ու կերտվածքներ, կարգավորում և Արտաշատը ղարձնում արքայանիստ քաղաք։

Արտաշես և Սաթենիկ

Այս նույն ժամանակներում ալանները1 կովկասյան բոլոր լեռնականների հետ միաբանվելով և Վրաց աշխարհի կեսը գրավելով, մեծ բազմությամբ գալիս տարածվում են Հայոց աշխարհով մեկ։ Ալանների ներխուժման դեմն առնելու համար Արտաշեսը հավաքում է իր զորքերը և ելնում պատերազմի։ Ալանները հայոց զորքերի ճնշումից փոքր-ինչ հետ են նահանջում, անցնում Կուր գետը և բանակ դնում գետի հյուսիսային ափին։ Արտաշեսն էլ հետապնդելով նրանց, իր զորքով գալիս, բանակ է դնում Կուրի հարավային ափին։ Գետը դառնում է թշնամի երկու բանակների սահմանաբաժանը։

Հայոց և ալանների զորքերի ընդհարման ժամանակ ալանների արքայազնը գերի է ընկնում Արտաշեսի ձեռքը։ Ալանների թագավորը ստիպված հաշտություն է խնդրում։ Նա պատգամավորներ է ուղարկում Արտաշեսի մոտ, խոստանալով այն ամենը, ինչ Արտաշեսը կամենա, միաժամանակ առաջարկում երդմամբ դաշինք կնքել, որ դրանից հետո ալանների կտրիճները այլևս չեն ասպատակի Հայոց աշխարհը։ Արտաշեսը հրաժարվում է պատանի արքայազնին վերադարձնել։ Երբ այդ մասին իմանում է արքայազնի քույրը, ալանների չքնաղ արքայադուստր Սաթենիկը, որ գտնվում էր հոր մոտ, նրա բանակում, գալիս կանգնում է Կուր գետի ափին գտնվող մի մեծ դարավանդի վրա և թարգմանիչների միջոցով ձայն է տալիս Արտաշեսին.

---------------------------

1 Կովկասյան լեռներում բնակվող իրանական ռազմատենչ ցեղեր, այժմյան օսերի նախնիները։

[էջ 69]

 

Քեզ եմ ասում, քաջ այր Արտաշես, 
Որ հաղթեցիր քաջ ազգին ալանաց, 
Ե՛կ լսիր ալանների գեղաչյա դստեր խոսքը՝ 
Տուր պատանուն, 
Քանզի սոսկ քենի համար օրենք չէ, որ ղյուցազները 
Այլ դյուցազների զավակներին զրկեն կյանքից 
Կամ ծառա դարձնելով՝ ստրուկների կարգում պահեն, 
Եվ հավերժ թշնամություն
Երկու քաջ ազգերի միջև, հաստատեն1:

Արտաշեսը լսելով այս իմաստուն խոսքերը, գնում է գետափ և տեսնելով չքնաղ կույսին, սրտանց ցանկանում է նրան կին առնել։ Իսկույն կանչում է իր դայակ Սմբատին, նրան հայտնում իր սրտի փափագը։ Միաժամանակ նա Սմբատին հայտնում է, որ կին առնելով ալաննեըի արքայադստերը, ինքը դաշինք և ուխտ կկնքի երկու քաջ ազգերի միջև և պատանուն խաղաղությամբ կվերադարձնի։

Սմբատը հավանություն է տալիս Արտաշեսի առաջարկին, անմիջապես մարդ է ուղարկում ալանների թագավորի մոտ, առաջարկում ալանների օրիորդ Սաթենիկին կնության տալ Արտաշեսին։

Ալանների թագավորն ասում է.

 

Եվ որտեղի՞ց պիտի տա քաջ Արտաշեսը 
Հազար հազարներ ու բյուր2 բյուրեր 
Ալանների քաջազգի կույս օրիորդի փոխարեն3։

Երբ Արտաշեսին հայտնում են Սաթենիկին կնության առնելու այս թանկ պայմանները, այնժամ

 

Հեծավ արի արքա Արտաշեսը գեղեցիկ Սևուկը (ձին), 
Եվ հանեց ոսկեօղ շիկափոկ պարանը, 
Եվ որպես սրաթև, արծիվ անցկացավ գետը, 
Եվ նետեց ոսկեօղ շիկափոկ պարանը, 
Գցեց մեջքը ալանաց օրիորդի, 
Եվ շատ ցավեցրեց մեջքը փափուկ օրիորդի, 
Արագ հասցնելով բանակը իր4։

--------------------------

1 Ստորև դրվում է այս վիպական հատվածի հին հայերեն բնագիրը.

 

Քեզ ասեմ, այր քաջ Արտաշէս, 
Որ յաղթեցիր քաջ ազգին Ալանաց՝ 
Տալ զպատանիդ. 
Զի վասն միոյ քինու ոչ է օրէն դիւցազանց՝ 
Զայլոց դիւցազանց զարմից բառնալ զկենդանութիւն, 
Կամ ծառայեցուցանելով ի ստրկաց կարգի պահել, 
Եւ թշնամութիւն յաւիտենական 
Ի մէջ երկոցունց ազգաց քաջաց հաստատել։

2. Բյուրը պարսկերեն բառ է, հայերենում փոխառված, և նշանակում է տասը հազար։

3. Խոսքն այստեղ վարձանքով կամ գլխագնով կին առնելու հին սովորությանն է վերաբերում, երբ հարսնացուի համար փեսացուն պարտավոր էր վճարել մեծ գումար, ունեցվածք կամ անասուններ, որ կոչվում էր «վարձանք» կամ «գլխագին»։ Այղ սովորույթը այժմ էլ հարատևում է որոշ հետամնաց ժողովուրդների կենցաղում։

4. Ստորև դրվում է հիշյալ հատվածի բնագիրը.

 

Եւ ուստի տացէ քաջն Արտաշէս 
Հազարս ի հազարաց և բիւրս ի բիւրուց 
Ընդ քաջազգւոյ կոյս օրիորդիս Ալանաց։

Հեծաւ արի արքայն Արտաշէս ի սեաւն գեղեցիկ,
Եւ հանեալ զոսկէօղ շիկափոկ պարանն,

[էջ 70]

Արտաշեսը բռնությամբ առևանգելով գեղեցիկ Սաթենիկին, բերում է Արտաշատ, մեծ ու շքեղ հարսանիք հրավիրում, հետը ամուսնանում։ Հարսանիքի ժամանակ, ըստ արքայական սովորության, երբ Արտաշեսն իբրև փեսացու մտնում է դահլիճը՝ գլխին ոսկե դրամներ են շաղ տալիս, իսկ երբ Սաթենիկն է մտնում ամուսնական առագաստը՝ մարգարիտներ են գլխին թափում։ Եվ այնքան վսեմ ու շքեղ էր այս տեսարանը, որ գուսանները երգել են այն հետևյալ ձևով.

 

Ոսկի անձրև էր տեղում 
Արտաշեսի փեսայության պահին,
Մարգարիտ էր տեղում 
Սաթենիկի հարսնության պահին1։

Արտաշեսը Սաթենիկին դարձնում է իր կանանց մեջ առաջինը։ Սաթենիկից ծնվում է Արտավազդը և ուրիշ շատ զավակներ։

Արտաշեսի և Արտավազդի կռիվը մարացի Արգավանի դեմ

Արտավազղը երբ մեծանում է, դառնում է քաջ, ինքնահավան և հպարտ արքայազն։ Մայրը՝ Սաթենիկը, գաղտնի սիրային կապեր է ուզում հաստատել վիշապազուն Արգավանի2 (Մուրացյան Արգամի) հետ, սաստիկ տենչալով նրա սերը, և, հավանաբար, զանազան հմայական միջոցներով կամենում է նրա սիրտը գրավել։ Արտավազդն, ըստ երևույթին կռահելով այդ, հորը՝ Արտաշեսին, գրգռում է Արգավանի դեմ, որ իբր թե նա ուզում է խլել նրա թագավորությունը և բոլորի վրա իշխել։ Արտաշեսը հավատում է որդուն և արքայական երկրորդության գահը վերցնում է Արգավանից և հանձնում Արտավազդին։

Մի անգամ Արգավանը Արտաշեսի պատվին խնջույք է կազմակերպում իր պալատում և Արտաշեսին իր զավակների հետ ճաշի հրավիրում։ Ճաշի ժամանակ պարզվում է, որ Արգավանը դավ է նյու–

---------------------------

 

Եւ անցեալ որպէս զարծուի սրաթև ընդ գետն,
Եւ ձգեալ զոսկէօղ շիկափոկ պարանն՝ 
Ընկէց ի մէջք օրիորդին Ալանաց,
Եւ շատ ցաւեցոյց զմէջք փափուկ օրիորդին,
Արագ հասուցանելով ի բանակն իւր։

1 Ստորև դրվում է հին հայերեն բնագիրը.

 

Տեղ ոսկի տեղայր 
Ի փեսայութեանն Արտաշիսի, 
Տեղայր մարգարիտ 
Ի հարսնութեան Սաթինկանն։

2. Արգավանը մարաց Աժդահակ թագավորի սերնդից էր, որին Տիգրանը Անույշի հետ միասին բերում վերաբնակեցնում է Մասիսի փեշերին։ Հին վիպական երգերում, որոնք կոչվում էին նաև թվելյաց երգեր, Աժդահակը ըմբռնվում էր իբրև վիշապ, նրա կին Անույշը՝ վիշապների մայր, իսկ նրանց սերունդը՝ վիշապազուններ, այսինքն՝ վիշապի զավակներ։ Մար անունը, որ հին մեդացիների ազգի անունն էր (այդտեդից էլ նրանց երկրի անվանումր՝ Մարաստան) պարսկերեն նշանակում է օձ։ Եվ քանի որ մարերի թագավոր Աժդահակի անունը վիշապ էր նշանակում, ուստի ժողովրդի գիտակցության մեջ «մար» ցեղանունը ըմբռնվել է իբրև, օձ կամ օձեր, որոնց թագավորը վիշապն է (Աժդահակ)։ Մանավանդ որ հայկական հին ու նոր հավատալիքներով Մասիս լեռան վրա վիշապ օձեր են բնակվում, իսկ Աժդահակի սերունդ մարերը վերաբնակվել էին Մասիսի փեշերին, ուստի և մարերն ու Մասիսի օձերը ժոդովրդի մտածողության մեջ խառնվել են միմյանց և նույնացել։ Այդ հին վիպական երգերում Արգավանին և նրա զավակներին, նույն այդ մտածողությամբ, կոչում էին վիշապազուններ։ Խորենացին հավատ չընծայելով առասպելներին, երգերում հիշատակված Արգավան անունը, հավանաբար պատմական աղբյուրների հիման վրա, դարձնում է Մուրացյան տոհմի նահապետ Արգամ։ Այնպես որ Արգավան և Արգամ անունները նույն անձի տարբեր անվանումներն են։ Մենք գերադասեցինք այս հատվածում Արգամի փոխարեն գործածել նրա ժողովրդական ձևը՝ Արգավան։

[էջ 71]

թել Արտաշեսի դեմ1։ Արտաշեսի զավակները մեծ իրարանցում են բարձրացնում, քաշում Արգավանի ալևոր մազերը։ Արտաշեսը խիստ հուզված ու ալեկոծված վերադառնում է Արտաշատ և իսկույն իր որդի Մաժանին մեծ զորագնդով ուղարկում է Արգավանի վրա, հրամայում Մուրացյան տոհմի անդամներից (վիշապազուններից) շատերին սպանել, Արգավանի ապարանքը (վիշապների տաճարը) այրել, և նրա չքնաղագեղ և սիգաճեմ հարճին2 Մանդուին, բերել իրեն հարճության։

Մաժանը կատարում է հոր կամքը։ Սակայն երկու տարի անց Արգավանը դարձյալ հնազանդվում է Արտաշեսին։ Վերջինս ամեն ինչ վերադարձնում է Արգավանին, բացի հարճից։

Իսկ Արտաշեսի քաջ որդի Արտավազդը, որ Արգավանից վերցրել էր արքայական երկրորդության պատիվը, Արտաշատում իր ապարանքը կառուցելու համար տեղ չգտնելով, անցնում է մարաց մեջ և Շարուրի դաշտ3 կոչված տեղում կառուցում է Մարակերտը4։ Նա Արգավանից խլում է նաև Նախճավանը և Երասխից հյուսիս գտնվող բոլոր գյուղերը, նրանց մեջ գտնվող բերդերն ու ապարանքները դարձնում սեփական ժառանգություն։

Արգավանի զավակները չհանդուրժելով Արտավազդի արարքները, դիմադրում են, բայց Արտավազդը հաղթում է, կոտորում է Արգավանին իր բոլոր զավակներով, կոտորում է նաև Մուրացյան տոհմի բոլոր երևելի մարդկանց, գրավում նրանց շեներն ու ամբողջ իշխանությունը։ Արտավազդի սրից գրեթե ոչ ոք չի փրկվում, բացառությամբ մի քանի աննշան մարդկանց, որոնք փախչում են Արտաշեսի մոտ և ապաստան գտնում արքունիքում։

------------------------

1 Ահա ինչպես է ներկայացվում այդ դիպվածը հին վիպերգում.

 

Ճաշ ասեն գործեալ Արգաւանայ 
Ի պատիւ Արտաշիսի,
Եւ խարդաւանակ լեալ նմին 
Ի տաճարին վիշապաց։

(«Ասում են՝ ճաշ կազմակերպեց Արգավանը ի պատիվ Արտաշեսի,
Եվ խարդավանք նյութեց նրա դեմ վիշապների պալատում»)։

2. Հարճ — օրինական կնոջ հետ պահվող սիրուհի։

3. Ընկած է Արաքս գետի արևելյան ափի երկայնքով, Մասիսի ստորոտից մինչև Նախիջևանի դաշտը։

4. Գտնվում է Վասպուրական աշխարհում, Նախիջևանից հարավ-արևմուտք։

Մարակերտի կառուցման մասին հատվածը հին վեպում նկարագրվում է հետևյալ ձևով.

 

Արտաւազդայ ոչ գտեալ, ասեն, 
Քաջի որդւոյն Արտաշիսի, 
Տեղեկիկ ապարանից 
Ի հիմնեալն Արտաշատու՝ 
Նա անց, ասէ, գնաց և շինեաց 
Ի մեջ Մարաց զՄարակերտ. 
Որ է ի դաշտին՝ որ անուանեալ կոչի Շարուրայ։ 
(«Արտավազդը՝ քաջ որդին Արտաշեսի, չգտավ, ասում են, 
Մի փոքրիկ տեղ ապարանքի 
Արտաշատի հիմնադրման ժամանակ. 
Նա անցավ, ասում է, գնաց և շինեց 
Մարերի մեջ Մարակերտը՝ 
Այն դաշտի մեջ, որ կոչվում է Շարուրա»)։

[էջ 72]

ՍՄԲԱՏ, ԱՐՏԱՇԵՍ ԵՎ ԱՐՏԱՎԱԶԴ

Սմբատի արշավանքները Կովկաս և Կասբից աշխարհ

Սմբատը գեղեցիկ տղամարդ էր՝ քաջ և վայելչակազմ, թեպետ փոքր-ինչ ծերացած, ալևոր մազերով, բայց աշխույժ էր, եռանդուն, արագաշարժ։ Զույգ աչքերի մեջ արյան փոքրիկ նշաններ կային, որոնք շողում էին ոսկու և մարգարտի մեջ ագուցված կարմիր թանկարժեք քարի նման1։

Սմբատը միաժամանակ ամեն բանում զգուշավոր էր, հավասարակշռված, պատերազմներում, իր խելքի ու շրջահայեցության շնորհիվ, միշտ հաղթող էր դուրս գալիս։

Արտաշեսին լուր է հասնում, որ ալանների թագավորի՝ Սաթենիկի հոր մահից հետո, մի բռնակալ մարդ խլել է իշխանությունը, բռնությամբ թագավորում է Ալանաց աշխարհի վրա և հալածում է Սաթենիկի եղբորը։ Արտաշեսն իսկույն կարգադրում է Սմբատին մեծ զորքով գնալ Ալանաց աշխարհ՝ Սաթենիկի եղբորն օգնելու։

Սմբատը զորքով գնում է Ալանաց աշխարհ, հաղթում և երկրի սահմաններից դուրս քշում ինքնակոչ բռնակալին, Սաթենիկի եղբորը կարգում իր ազգի վրա թագավոր։ Այնուհետև Սմբատը արշավում է ալանների թշնամիների երկիրը, ավերում, բնակիչներին բոլորին գերի վերցնում և մեծ բազմությամբ բերում Արտաշատ։ Արտաշեսը հրամայում է Սմբատի բերած գերիներին բնակեցնել Մասիսի հարավ-արևելյան կողմը՝ Շավարշական գավառում2, միաժամանակ այդ գավառի վրա թողնելով վերաբնակեցված գերիների բնիկ հայրենիքի անունը՝ Արտազ։

Պարսից Արշակ վերջին թագավորի մահից հետո Արտաշեսը Պարսից աշխարհի վրա թագավորեցնում է նրա որդուն՝ պարսիկ Արտաշեսին։ Բայց նրան չեն կամենում հնազանդվել Պատիժահար կոչված գավառի, ինչպես նաև Կասպից ծովի եզերքի բնակիչները։ Այս առթիվ հայոց Արտաշես թագավորի դեմ է ապստամբում նաև Կասբից երկիրը։ Արտաշեսը ապստամբների դեմ է ուղարկում Սմբատին՝ հայոց բոլոր զորքերով, ինքն էլ յոթ օր հետը գնում է՝ նրանց ուղեկցելու։

Սմբատը բոլոր ապստամբներին հնազանդեցնում է, ավերում Կասբից երկիրը, բնակիչների մեծ մասին՝ նրանց թագավոր Զարդամանոսի հետ, գերեվարում, բերում Հայաստան։

Արտաշեսը ըստ արժանվույն գնահատելով Սմբատի ծառայությունները, նրան է պարգևում Գողթն գավառի շեներում եղած արքունի հողերը, Ուղտի ակունքները և, դրանցից բացի, նրան է թողնում նաև պատերազմից ձեռք բերած ամբողջ ավարը։ Այս առթիվ Արտավազդը սաստիկ նախանձում է Սմբատին, անգամ կամենում է նրան սպանել, բայց նրա դիտավորությունը բացահայտվում է և մեծ ցավ պատճառում Արտաշեսին։

Այս դեպքից հետո Սմբատը խոհեմաբար հրաժարվում է հայոց զորքի հրամանատարությունից, որի վրա աչք ուներ Արտավազդը, թողնում գնում է Ասորեստանի կողմերը։ Սմբատը իր ծեր տարիքում կին էր առել մի ասորեստանցու, որին շատ էր սիրում, ուստի գերադասում է գնալ, կնոջ հայրենիքի կողմերը բնակվել։ Արտաշեսի հրամանով նա բնակություն է հաստատում Տմորիքում3, իսկ իր բերած գերիներին բնակեցնում Ալկիում4։

---------------------------

1 Խորենացու բնագրում այդ քարը կոչվում է դրակոնտիկոն, որ հունարեն բառացի նշանակում է փոքրիկ վիշապ։ Դրակոնտիկոնը սարդոնիկսն է՝ եղնգնաքարը, կարմիր թանկարժեք քար, որի հունարեն անունը, բացառված չէ, որ ծագած լինի օձերի թագավորի՝ Շահմարի գլխին պատկերացվող անգին քարի առասպելական հավատալիքից։

2 Համապատասխանում է այժմյան Մակուի շրջանին, որ հնում կոչվել է նաև Շավարշան կամ Արտազ։

3 Հետագայում կոչվել է Կորդրիք, գտնվում է Վանա լճից հարավ՝ հյուսիս-արևելյան Միջագետքի մերձակայքում, Կորճեք աշխարհում։

4 Բերդաքաղաք Կորդրիք գավառում։

[էջ 73]

Արտաշեսի որդիները

Սմբատի գնալուց հետո հայոց զորքերի ընդհանուր հրամանատարությունն Արտաշեսը հանձնում է Արտավազդին։ Եղբայրները, իրենց կանանցից գրգռվելով, սկսում են նախանձել Արտավազդին այդ պաշտոնի համար։ Արտաշեսը եղբայրների միջև գժտությունը վերացնելու նպատակով յուրաքանչյուրին մի մի պաշտոն է շնորհում։ Վրույրին, որ իմաստուն ու բանաստեդծ մարդ էր, նշանակում է հազարապետ1 և նրան վստահում արքունի տան բոլոր գործերի կառավարումը։ Մաժանին նշանակում է Անիի2 Արամազդի տաճարի քրմապետ։ Զորքերի ընդհանուր հրամանատարությունը բաժանում է չորս մասի, արևելյան կողմի զորքի հրամանատարությունը թողնում է Արտավազդին, արևմտյան կողմի զորքը հանձնում է Տիրանին, հարավայինը վստահում է դարձյալ իր դայակ ու բարերար Սմբատին, իսկ հյուսիսային զորքի հրամանատարությունը տալիս է վերջին որդուն՝ Զարեհին։ Զարեհը հպարտ մարդ էր, որսի սիրահար և որսորդության մեջ խիզախ, բայց ռազմի գործերում՝ թույլ և դանդաղկոտ։ Զարեհի այս հատկությանը քաջածանոթ էր վրաց թագավոր Քարծամը, որը ապստամբեցնում է իր երկիրը Զարեհի դեմ, գերում նրան և բանտարկում Կովկասում։ Բայց Արտավազդն ու Տիրանը, Սմբատի հետ համագործակցելով, պատերազմում են Քարծամի դեմ, իրենց եդբորը բանտից ազատում, դարձնում հայրենիք։

Սմբատը փրկում է Արտաշեսի զավակներին

Հռոմեական կայսրության մեջ հուզումներ են սկսվում։ Արտաշեսը օգտվելով առիթից, ապստամբում է հռոմեական տերության դեմ և հարկ վճարելուց հրաժարվում։

Դոմետիանոս կայսրը զայրանալով, զորք է ուղարկում Արտաշեսի վրա։ Հռոմեական զորքերը առաջ շարժվելով, հասնում են Կեսարիայի մոտերքը և Տիրանին, հայոց արևմտյան զորքի հետ առաջ խառնած, քշում բերում են մինչև Բասենի մեծ դաշտը։ Արտավազդը անցնում է հայոց արևելյան և հյուսիսային զորքերի գլուխը, հավաքում իր բոլոր եղբայրներին և Բասենում դուրս է գալիս հռոմեացիների դեմ։ Ճակատամարտի ժամանակ հայոց զորքերը շատ նեղն են ընկնում։ Այդ ժամանակ հարավային զորքերով եղբայրներին օգնության է հասնում Սմբատը և մարտի մեջ մտնելով, ծանր վտանգից դուրս է բերում Արտաշեսի զավակներին։ Չնայած իր պատկառելի տարիքին, Սմբատը երիտասարդի առույգությամբ կազմակերպում է ճակատը, հերոսաբար կռվում, կատարյալ հաղթություն տանում և հռոմեացիներին հետապնդելով, հալածում մինչև Կեսարիայի սահմանները։

Մաժան

Հռոմում կայսր է նստում Տրայանոսը։ Նա սկզբում խաղաղեցնում է արևմուտքը, ապա անցնում է արևելք, դարձյալ իրեն ենթարկում եգիպտացիներին ու պաղեստինցիներին և զորքով շարժվում պարսիկների վրա։ Արտաշեսը կռահում է իրադրությունը, իսկույն մեծամեծ ընծաներով դուրս է գալիս Տրայանոսին ընդառաջ, ներում հայցում իր արարքների համար, նախորդ տարիների չվճարված հարկերն էլ դնում նրա առաջ և արժանանալով ներման, վերադառնում Հայոց աշխարհը։

Երբ Տրայանոսը հնազանդեցնում է պարսիկներին և Ասորիքով հետ վերադառնում, նրան ընդառաջ է դուրս գալիս Արտաշեսի որդի քրմապետ Մաժանը և ամբաստանում իր եղբայրներին։

----------------------------------

1 Արքունի տնտեսական գործերի կառավարիչ։

2 Նկատի է առնված հին Անին, որ գտնվում էր Դարանաղի գավառում, Եփրատի ձախ ափին։ Անին հնում հայտնի էր իբրև անմատչելի ամրոց և հոգևոր կենտրոն։ Այստեղ էր գտնվում հայոց գերագույն աստծո՝ Արամազդի մեհյանը, իր կալվածքներով։ Արտաշեսյանների և Արշակունիների թագավորության շրջանում այս ամրոցում էին պահվում արքունի գանձերի մի մասը։ Այստեղ էին գտնվում նաև հայոց Արշակունի թագավորների դամբարանները։ Անին համապատասխանում է մ. թ. ա. 2-րդ հազարամյակի կեսերի Հայասայի Կումմախա նշանավոր քաղաքի տեղին, որ միջնադարից հայտնի է նաև Կամախ կամ ուղղակի՝ Անի-Կամախ բաղադրյալ անունով։

[էջ 74]

— Իմացի՛ր, — ասում է, — ով թագավոր, եթե Արտավազդին և Տիրանին երկրից չվտարես և հայոց զորքերը Զարեհին չհանձնես, ապա Հայոց աշխարհի հարկերին դու բնավ դյուրությամբ չես տիրանա։

Մաժանը քենով էր լցված իրեն սնուցող Սմբատի դեմ և մի կողմից կամենում էր իր վրեժն առնել նրանից, մյուս կողմից Տիրանին հեռացնելով՝ դառնալ թե արևմտյան զորքի հրամանատար և թե միաժամանակ մնալ քրմապետ։

Տրայանոսը, սակայն, զանց է առնում այս ամբաստանությունը և Մաժանին հետ դարձնում ձեռնունայն։

Արտավազդն ու Տիրանը իմանալով Մաժանի չար խորհուրդն ու արարքը, որսի ժամանակ դարան են սարքում, սպանում Մաժանին, և իբրև քրմապետի՝ տանում թաղում են Բագավանում։

Արտաշեսի բարենորոգումները

Արտաշեսի թագավորության ժամանակ Հայոց աշխարհում մեծ ու նշանավոր գործեր են կատարվում։ Ամենից առաջ նա շենացնում ու բազմամարդ է դարձնում Հայոց աշխարհը։ Նա տարբեր երկրներից շատ տարբեր ազգություններ է բերում և վերաբնակեցնում Հայաստանի լեռնային վայրերը, դաշտերն ու հովիտները։ Մշակել է տալիս երկրի լեռնային ու դաշտային բոլոր հողերը, և Հայոց աշխարհում նրա օրոք գրեթե անմշակ հող չի մնում։ Արտաշեսը սահմանաբաժանման է ենթարկում գյուղերի և ագարակների հողատարածությունները։ Այդ սահմանները որոշելու համար նա տաշել է տալիս քառակուսի քարեր, մեջտեղում պնակաձև փոսեր փորում, թաղում հողի մեջ, իսկ քարե փոսորակների վրա ամրացնելով՝ կանգնեցնում քարե քառակուսի կոթողներ1։

Արտաշեսը Հայոց աշխարհի ծովակների և գետերի վրա նավագնացություն է սանմանում, զարգացնում երկրագործությունը, ձկնորսությունը, շինել տալիս ձկնորսական տարբեր գործիքներ, սահմանում ու կարգավորում Հայոց բուն տոմարը, այսինքն՝ տարին տարբեր շրջանների, ամիսների, շաբաթների, օրերի բաժանելու գիտությունը։

-------------------------------

1 Մեր օրերում Արտաշեսի այս սահմանաքարերից Հայաստանում շատ են հայտնաբերվել։ Դրանց վրա արամեերեն արձանագրություններ են փորագրված՝ Արտաշես Երվանդական (Երվանդունի) թագավորի անվան և սահմաններ դնելու մասին հիշատակություններով։

[էջ 75]

Արտաշեսի մահը և թաղումը

Հռոմի Ադրիանոս կայսրի հրամանով Արտաշեսը գնում է Պարսկաստան, նրա հետ հանդիպելու։ Հանդիպումը կայանում է Մարսքում, Սոհուդ կոչված տեղավայրում։ Սակայն Արտաշեսը Մարանդում1 հիվանդանում է։ Նա Աբեղյան տոհմի նահապետ Աբեղոյին ուղարկում է Եկեղյաց գավառի Երիզա ավանի Անահիտի մեհյանը՝ կուռքերից բուժում և երկար կյանք խնդրելու։ Մինչև Աբեղոյի վերադարձը՝ Աըտաշեսը վախճանվում է։ Մահվանից առաջ Արտաշեսը երազում էր տեսնել հայրենի ծխանի ծուխն ու Նավասարդի՝ հին հայոց նոր տարվա առավոտը, արքայական ծիսական որսով ու տոնախմբություններով։ Եվ նա մեռնելիս ասում է.

 

Ո՞ վ կտար ինձ ծուխը ծխանի 
Եվ առավոտը Նավասարդի,
Եղնիկների վազքը և եղջերուների արշավը. 
Մենք փող էինք փչում և թմբուկ զարկում,
Ինչպես կարգն էր թագավորների2։

Արտաշեսի մահվան և թաղման ժամանակ բազում մարդիկ՝ նրա սիրելի կանայք, հարճերը, մտերիմ ծառաները ինքնակամ մահ են ընդունում, չեն ուզում ապրել առանց իրենց սիրելի թագավորի։ Արտաշեսի դիակին շքեղ և բազմապիսի պատիվներ են մատուցում։ Նրան դնում են ոսկեղեն դագաղում, մարմինը պատում ոսկեթել պատմուճանով, գլխին թագ դնում, առջևը՝ ոսկյա զենք, գահը և անկոդինը բեհեզով հարդարում։

Հուղարկավորության ժամանակ գահը շրջապատում են որդիներն ու ազգականների բազմությունը, նրանց անմիջապես հարում էին զինվորական պաշտոնյաներր, նահապետները, նախարարական գնդերը և առհասարակ զինվորական վաշտերը՝ բոլորը կուռ զինված, ինչպես ճակատամարտի դուրս գալիս։ Առջևից հնչում էին պդնձե փողերը, հետևից գալիս էին սևազգեստ ձայնարկու կույսերը և ողբասաց կանայք, իսկ ամենից վերջում գալիս էր ռամիկների հոծ բազմությունը։ Այդպիսի շուքով ու հանդիսավորությամբ համայն հայոց ազգը թաղում է իր սիրելի թագավորին։

ԱՐՏԱՎԱԶԴ

Արտաշեսի մահից հետո թագավորում է որդին՝ Արտավազդը։ Նա իր բոլոր եղբայրներին, բացառությամբ Տիրանի, արտաքսում է Այրարատից3, որպեսզի Այրարատի արքունի կալվածքում ոչ մի արքայազն չբնակվի։ Նա միայն Տիրան եղբորն է մոտը պահում, իբրև իրեն փոխանորդ, որովհետև ինքը զավակ չուներ։

--------------------------

1 Գտնվում է Ուրմիա լճից հյուսիս-արևելք։

2 Ստորև բերվում է այս հին վիպերգի բնագիրը, որ պահպանվել է 11-րդ դարի նշանավոր գրող ու քաղաքական գործիչ Գրիգոր Մագիստրոսի նամակներում.

 

Ո՜ տայր ինձ զծուխ ծխանի,
Եւ զառաւօտն Նաւասարդի,
Զվազելն եղանց և զվաղելն եղջերուաց.
Մեք փող հարուաք և թմբկի հարկանէաք,
Որպէս օրէնն է թագաւորաց։

3 Այրարատը Հին Հայաստանի (Մեծ Հայքի) ընդարձակ աշխարհներից մեկն էր, որի սահմանները տարածվում էին Երասխի միջին հոսանքի ավազանում և Արածանիի վերնագավառում։

[էջ 76]

Բայց Արտավազդը գտնվում էր հոր՝ Արտաշեսի անեծքի տակ1։

Արտաշեսի մահվան ժամանակ, երբ շատերն են հոժարակամ սպանվում իրենց սիրելի թագավորի համար և, շատ կոտորածներ են լինում2, Արտավազդը վրդովվում է և դիմում հորը.

 

Մինչ դու գնում ես,
Եվ ամբողջ երկիրը քեզ հետ ես տանում, 
Ես ավերակների վրա ում թագավորեմ։

Արտաշեսը անիծում է որդուն հետևյալ խոսքերով.

 

Երբ դու ձի հեծնես, որսի գնաս,
Ազատն ի վեր3, ի Մասիս,
Քաջքերը4 քեզ բռնեն, տանեն՝ 
Ազատն ի վեր, ի Մասիս,
Այնտեղ մնաս և լույս չտեսնես5։

Շատով կատարվում է հոր անեծքը։ Մի անգամ Մասսի փեշերին որսի դուրս գալիս, քաջքերը բռնում են Արտավազդին, շղթայում, բանտարկում են Մասիսի քարանձավներից մեկում։ Երկու շուն շարունակ կրծում են Արտավազդի շղթաները, որպեսզի նրան ազատեն կապանքներից։ Արտավազդը իրեն թափ է տալիս, ջանում է փշրել շղթաները, դուրս գալ քարանձավից և աշխարհը կործանել։ Ամբողջ տարվա ընթացքում շների կրծոցից շղթաները բարակում են և տարեմուտին դառնում անգամ մազի չափ։ Սակայն յուրաքանչյուր տարեմուտի երեկոյան, այսինքն՝ Նավասարդի (հին նոր տարվա) սկզբին դարբինները երեք անգամ կռանները հարվածում են սալին, որի հետևանքով Արտավազդի շղթաները կրկնակի հաստանում են ու ամրանում, և Արտավազդը այլևս չի կարողանում դուրս գալ քարանձավից։ Մինչև վերջերս էլ, դարբինները հետևելով հին սովորության, յուրաքանչյուր կիրակնամուտի, երեք-չորս անգամ մուրճով հարվածում էին սալին, որպեսզի Արտավազդի շղթաներն ամրանան6:

Ըստ հին ավանդության, երբ Արտավազդը ծնվել է, Աժդահակի սերնդի վիշապազուն կանայք կախարդել են նրան, գողացել են Արտավազդին օրորոցից և նրա փոխարեն դև են դրել։

---------------------------

1 Ժողովրղական հավատալիքով՝ մոր անեծքը չի բռնում որդուն, մինչդեռ հոր անեծքը անպայման իրագործվում է։

2 Հին հեթանոսական Հայաստանում և առհասարակ հին աշխարհում թագավորի կամ իշխանի մահվան և թաղման ժամանակ նրա մտերիմներին՝ կանանց, ծառաներին զոհում էին ի պատիվ հանգուցյալի և նրա հետ թաղում։

3 Մասիս սարը հնում կոչվում էր նաև Ազատն Մասիս, հավանաբար իր մեծության և բարձրության պատճառով։

4 Առասպելական ոգիներ, երբեմն չար, երբեմն էլ բարի բնավորությամբ։

5 Ստորև դրվում են վիպական այս հատվածների հին հայերեն բնագրերը.

 

Մինչ դու գնացեր, 
Եւ զերկիրս ամենայն ընդ քեզ տարար, 
Ես աւերակացս ո՞ւմ թագաւորեմ։

Եթէ դու յորս հեծցիս 
յԱզատն ի վեր ի Մասիս, 
Զքեզ կալցին քաջք, 
Տարցին յԱզատն ի վեր ի Մասիս, 
Անդ կայցես, և զլոյս մի տեսցես։

6 5-րդ դարի հեղինակ Եզնիկ Կողբացու հաղորդման համաձայն, հին հայերը իրենց փրկության հույսը կապում էին Արտավազդի հետ, անձկությամբ սպասում, որ Արտավազդը մի օր դուրս է գալու քարանձավից և հայ ժողովրդին ու Հայաստանը ազատելու է օտար բռնակալների լծից։

[էջ 77]

ՏԻՐԱՆ ԵՎ ԵՐԱԽՆԱՎՈՒ

Արտավազդից հետո թագավորում է նրա եղբայր Տիրանը՝ որսի և զբոսանքի մոլի սիրահար։ Նա ուներ երկու թեթևաշարժ ու խիստ արագավազ ձիեր, որոնք այնպես էին սուրում, կարծես թե օդի միջով էին թռչում։

Բզնունյաց Դատաքե իշխանը Տիրանին խնդրում է թույլ տալ հեծնել այդ փառաբանված արագընթաց ձիերը։ Եվ երբ հեծնում է, պարծենում է, թե ինքը թագավորից էլ հարուստ է։

Անձևացյաց ցեղից կար Երախնավու անունով մի քաջ պատանի, որն ամուսնացել էր Արտավազդի Հունաստանից բերած վերջին կնոջ հետ։ Եվ քանի որ Արտավազդը ժառանգ չուներ, ուստի Տիրանը Արտավազդի ամբողջ տունը և ունեցվածքը հանձնում է Երախնավուին։ Վերջինս ոչ միայն քաջ էր, այլև համեստ, պարկեշտ, ընտիր և օրինավոր տղամարդ։ Թագավորը նրան այնքան է սիրում և ընդունում, որ անգամ արքայական երկրորդության գահը, որ նախկինում Արտավազդն էր ժառանգում, հանձնում է Երախնավուին, նրան վստահելով նաև արևելյան կողմի զորքերի հրամանատարությունը։

Տիրանը Երախնավուի մոտ է թողնում իր հավատարիմներից մեկին՝ Վասպուրականի նախարարների հետ խնամիացած Դրվասպ անունով մի պարսիկի, իսկ ինքը արքունիքը տեղափոխում է Եկեղյաց գավառի Չրմես ավանը, հաստատվում այնտեղ։ Տիրանը քսանմեկ տարի թագավորելուց հետո մեռնում է պատահարից՝ ձմռանը ճամփորդելիս մնում է ձյան հյուսի տակ և խեղդվում։

ՏՐԴԱՏ ԲԱԳՐԱՏՈԻՆԻ

Բագրատունյաց ցեղից Տրդատ անունով մի քաջ, անվեհեր մարդ կար. նա Սմբատ Բագրատունու թոռն էր, Սմբատուհա որդին, թեպետ հզոր ու սրտոտ, բայց կարճահասակ և տգեղ կերպարանքով։

Տիրան թագավորը իր դստերը՝ Երանյակին, ամուսնացնում է Տրդատի հետ և նրան դարձնում փեսա։ Բայց Երանյակը սկզբից իսկ չի սիրում ամուսնուն, արհամարհում է նրան, հոնքերը վրան կիտում, շարունակ դժգոհում ու վայ տալիս, որ իր նման չքնաղ ու ազնվազարմ կինը ստիպված է ապրել մի տգեղ և հասարակ ծագումով մարդու հետ։

Տրդատը, չկարողանալով տանել այս արհամարհանքը, մի օր էլ սաստիկ զայրանում է, չարաչար ծեծում Երանյակին, կտրում նրա շեկ մազերը, խոպոպիկները փետում և հրամայում է նրան քարշ տալով՝ սենյակից դուրս գցել։ Եսկ ինքը ապստամբում է թագավորի դեմ, գնում դեպի Մարաստանի ամուր և անմատչելի կողմերը։ Բայց դեռ նոր էր հասել Սյունիք, երբ այստեղ նրան է հասնում Տիրանի մահվան լուրը։ Տրդատն այլևս Մարաստան չի գնում, մնում է Սյունիքում։

Մի օր Սյունյաց Բակուր նահապետը Տրդատին ընթրիքի է հրավիրում իր ապարանքը։ Երբ ընթրիքն ավարտվում է և սկսվում է գինարբուքը՝ ուրախ խնջույքն ու գինեխումը, գուսանների և վար-

[էջ 78]

ձակների1 երգով ու պարով, Տրդատը նկատում է մի վարձակի՝ չքնաղ գեղեցկությամբ մի կնոջ, անունը Նազենիկ։ Նազենիկը երգում էր ու նրբագեղ պարում։ Գինովցած Տրդատը զմայլված նայում է չքնաղ Նազենիկին, նրա սքանչելի պարին և ամբողջ էությամբ ցանկանում նրան։ Շուռ գալով դեպի Բակուրը, Տրդատը հրամայաբար պահանջում է.

— Այդ վարձակն ինձ տուր:

— Չեմ տա, — խանդոտ զայրույթով առարկում է Բակուրը, — նա իմ հարճն է, չեմ տա։

Տրդատը տեղից վեր է կենում, մոտենում Նազենիկին, բռնում նրան, քաշում բերում իր մոտ, նստեցնում ծնկներին և բոլոր սեղանակիցների առաջ սիրահար երիտասարդի անզուսպ կրքով ու կարոտով գգվում նրան, սեղմում կրծքին, կատաղորեն համբուրում։

Բակուրը խանդից կարկամած՝ տեղից վեր է կենում, որ Նազենիկին Տրդատի ձեռից խլի։

Տրդատն ընդոստ ոտքի է ելնում, սեղանից վերցնում կավե հսկա ծաղկամանը, նետում դեպի Բակուրը, հետ վանում նրան ու բոլոր սեղանակիցներին, հափշտակում չքնաղ Նազենիկին, դուրս գալիս ապարանքից, հասնում իր կացարանը, արագ ձի նստում, Նազենիկին առնում իր գավակը և սլանում դեպի Սպերք2։

ՎԱՐԴԳԵՍ ՄԱՆՈԻԿ ԵՎ ՎԱՂԱՐՇ

Հայոց Երվանդ Սակավակյաց թագավորի ժամանակ3 Տուհաց գավառից մի կտրիճ երիտասարղ Վարդգես անունով, գաղթում գալիս է Այրարատ, ամուսնանում Երվանդ Սակավակյացի քրոջ հետ և Շրեշ բլրի4 մերձակայքում, Արտեմիդ քաղաքի և Քասախ գետի մոտ շինում է մի ավան և իր անունով կոչում Վարդգեսավան։ Այդ մասին հին վիպասաններն այսպես են վիպել իրենց երգերում.

 

Թողեց գնաց Վարդգես մանուկը 
Տուհաց գավառից, Քասախ գետի մոտ,
Եկավ ու նստեց Շրեշ բլրի 
Արտեմիդ քաղաքի, Քասախ գետի մոտ,
Երվանդ արքայի դուռը թակելու5։

Վարդգեսավանը հետագայում Տիգրան Մեծը բնակեցնում է հրեա գերիներով և դարձնում վաճառաշահ գյուղաքաղաք։

Տիրանի եղբայր Տիգրան Վերջին թագավորի կինը Այրարատի ձմեռանոցից գնալու ժամանակ ճանապարհին բռնվում է երկունքի ցավերով և Բասեն գավառում՝ Մուրց և Արաքս գետերի միախառնման տեղում, ծնում որդուն՝ Վաղարշին։

Երբ Վաղարշը թագավոր է դառնում, նա հավերժացնում է իր ծննդյան տեղի հիշատակը և գետերի այդ միախառնման տեղին մոտ կառուցում մի ավան և այն կոչում իր անունով՝ Վաղարշավան։ Վա–

----------------------

1 Վարձակ — կին գուսան, որ և երգում էր, և պարում։

2 Սպերք — գավաո Բարձր Հայքում, տարածվում էր Ճորոխ գետի վերին հոսանքներում, Տայքից հարավ-արևմոսոք։ Հին դարից եկող այս վիպական գեղեցիկ զրույցն է ընկած Դանիել Վարուժանի «Հարճը» սքանչելի պոեմի հիմքում։

3 Երվանդ Սակավակյաց — Հայաստանի թագավոր, թագավորել է մոտավորապես մ. թ. ա. 570—560 թթ.։

4 Շրեշ բլուրը գտնվում է նախկին Վաղարշապատից (այժմ Էջմիածին) հյուսիս, որտեղից հայտնաբերվել են բազմաթիվ հնագիտական նյութեր, իրեր և առարկաներ։

5 Ստորև դրվում է այդ վիպական երգի հին հայերեն բնագիրը.

 

Հատուած գնացեալ Վարդգէս մանուկն 
Ի Տուհաց գաւաոէն, զՔասաղ գետով,
Եկեալ նստաւ զՇրէշ բլրով,
զԱրտիմէդ քաղաքաւ, զՔասաղ գետով,
Կռել կոփել զդուռնն Երուանդայ արքայի։

[էջ 79]

ղարշը վերանորոգում է նաև հին Վարդգեսավանը, այն ամրացնում ամուր պատվարով, պարսպապատում և կոչում իր անունով՝ Վաղարշապատ1։

Վաղարշի ժամանակ Կովկասյան լեռներից դեպի հյուսիս բնակվող խազարներն ու բասիլնեբը Ճորա դռնից2 դուրս են գալիս և իրենց բազմությամբ հեղեղում Անդրկովկասը։ Նրանք իրենց թագավոր Վնասեպ Սուրհապի առաջնորդությամբ գալիս, անցնում են Կուր գետը։ Այս հյուսիսային ցեղերի դեմ է դուրս գալիս հայոց Վաղարշ թագավորը՝ իր զորքերի բազմությամբ և քաջակորով մարտիկներով։ Վաղարշն իր զորքով մեծ ջարդ է տալիս թշնամուն, ամբողջ դաշտը ծածկվում է թշնամու դիակներով։ Թշնամու մնացած բազմությունը հալածվելով Վաղարշի կողմից, անցնում է Ճորա դուռը։ Այստեղ թշնամին վերադասավորելով ուժերը, նորից ճակատամարտ է տալիս։ Թեպետ հայոց քաջերը հաղթում են թշնամուն և փախուստի մատնում, բայց Վաղարշը աղեղնավորներից նետահարվում է և սպանվում։

-----------------------------

1 Վաղարշապատը այժմյան Էջմիածին քաղաքն է, հին Վարդգեսավանը, որ վաղ միջնադարում հույների կողմից կոչվել է նաև Նոր քաղաք։

2 Ճորա դուռ կամ Ճորա պահակ — Կովկասյան լեռնաշղթայի արևելյան ծայրի և Կասպից ծովի միջև գտնվող անցման տեղ, այն միակ ճանապարհը, որով անցնում էին հյուսիսային ցեղերը և արշավում Անդրկովկաս։ Այդ տեղում է կառուցված այժմյան Դերբենդ քաղաքը (բառացի՝ փակ դուռ)։

 

 

 |  Բովանդակություն  |