ՀԱՅ ԺՈՂՈՎՐԴԻ XIII-XVIII ԴԱՐԵՐԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ՀԱՐՑԵՐԸ ԸՍՏ ԵՎՐՈՊԱՑԻ ՀԵՂԻՆԱԿՆԵՐԻ
ԲՈՎԱՆԴԱԿՈԻԹՅՈԻՆ
Տիտղոսաթերթ
Երկու խոսք
Աղբյուրագիտական ակնարկ
Հայ ժողովրդի քաղաքական պատմության հարցերը XIII—XV դարերում
Հայաստանի քաղաքական վիճակը XVI—XVII դարերում
Հայաստանի քաղաքական պատմության հարցերը XVIII դարում
Հավելված
Հայ-արևմտաեվրոպական քաղաքական հարաբերությունները XVI—XVIII դդ.
Աղբյուրների և գրականության համառոտ ցուցակ
Անձնանունների ցանկ
Տեղանունների ցանկ
Բովանդակություն (ինչպես գրքում)
Վերջնատիտղոս
[էջ 2]
АКАДЕМИЯ НАУК АРМЕНИИ
ИНСТИТУТ ИСТОРИИ
М. К. ЗУЛАЛЯН
ВОПРОСЫ ИСТОРИИ
АРМЯНСКОГО НАРОДА XIII-XVIII вв.
ПО ДАННЫМ ЕВРОПЕЙСКИХ АВТОРОВ
КНИГА ПЕРВАЯ
ПОЛИТИЧЕСКАЯ ИСТОРИЯ
ИЗДАТЕЛЬСТВО АН АРМЕНИИ
ЕРЕВАН 1990
[էջ 3]
ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԳԻՏՈԻԹՅՈԻՆՆԵՐԻ ԱԿԱԴԵՄԻԱ
ՊԱՏՄՈԻԹՅԱՆ ԻՆՍՏԻՏՈԻՏ
Մ. Կ. ԶՈԻԼԱԼՅԱՆ
ՀԱՅ ԺՈՂՈՎՐԴԻ XIII-XVIII ԴԱՐԵՐԻ
ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ՀԱՐՑԵՐԸ
ԸՍՏ ԵՎՐՈՊԱՑԻ ՀԵՂԻՆԱԿՆԵՐԻ
Գ Ի Ր Ք Ա
ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ
ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԳԱ ՀՐԱՏԱՐԱԿՉՈԻԹՅՈԻՆ
ԵՐԵՎԱՆ 1990
[էջ 4]
ԳՄԴ 63.3 (2Հ) 43 Զ 940
Տպագրվում է Հայաստանի ԳԱ պատմության ինստիտուտի գիտական խորհրդի որոշմամբ
Պատասխանատու խմբագիր`
պատմական գիտ. դոկտոր Վ. Ա. Բայբուրդյան
Գիրքը հրատարակության են երաշխավորել գրախոսներ՝
պատմական գիտությունների դոկտոր Հ. Դ. Փափազյանը
և պատմական գիտությունների թեկնածու Պ. Ա. Չոբանյանը
Զուլալյան Մ. Կ.
Զ 940 Հայ ժողովրդի XIII—XVIII դարերի պատմության հարցերը ըստ եվրոպացի հեղինակների [Պատ. խմբ. Վ. Ա. Բայբուրդյան]; ՀՀ ԳԱ. Պատմ. ին-տ. — Գիրք Ա — Եր. ՀՀ ԳԱ հրատ. ,1990.
Գիրք Ա։ Քաղաքական պատմություն. —1990.—364 էջ։
Աշխատության մեջ աոաջին անգամ փորձ է արվում քննության ենթարկել հայ ժողովրդի XIII— XVIII դարերի պատմության հանգուցային հարցերը՝ Արևելք այցելած եվրոպացի ուղեգիրների, դիվանագետների զեկուցագրերի և այլ բնույթի երկասիրություններում տեղ գտած վկայությունների հիման վրա։
Աշխատությունը նախատեսված է պատմության մասնագետների, ուսանողության և պատմությամբ հետաքրքրվող լայն շրջանների համար։
Հայաստանի ԳԱ հրատարակչություն, 1990
ISBN 5 — 8080 — 0125 — 0
Զ 0503020913 703 (02)-90 15 —90
ԳՄԴ 63.3 (2 Հ) 43
[էջ 5]
ԵՐԿՈԻ ԽՈՍՔ
Տարիներ առաջ, երբ զբաղված էինք ուշ միջնադարյան ժամանակաշրջանի հայ ժողովրդի պատմության հարցերով, նկատեցինք, որ XIII— XVIII դարերի եվրոպացի հեղինակների թողած ուղեգրությունները (ինչպես նաև այլ բնույթի սկզբնաղբյուրներ) ըստ ամենայնի ու ըստ արժանվույն չեն ներառված գիտական շրջանառության մեջ։ Մինչդեռ այդ նյութերը, որոնք անմիջական աղերս ունեն մեր պատմական իրականության հետ, միանգամայն արժանի են ոչ միայն հատուկ ուսումնասիրության, այլև առանձին-առանձին թարգմանվելու ու ներկայացվելու մեր գիտական հասարակությանը։ Անշուշտ, այդ թարգմանություններին անհրաժեշտ է կցել առաջաբաններ և գիտական ծանոթագրություններ։ Հույս ունենք, որ այդ խոշոր բացը մոտակա տարիներին կլրացվի մեր շնորհաշատ մասնագետների կողմից և կուղղվեն անցյալում թույլ տրված ցավալի բացթողումները։
Այս առումով ներկա ուսումնասիրությունը XIII—XVIII դարերի հայ ժողովրդի պատմության հարցերը եվրոպացի հեղինակների տվյալներով հետազոտելու առաջին փորձն է։ Սույն աշխատության առաջին գիրքը նվիրված է քաղաքական պատմության առավել հետաքրքիր դրվագներին։ Երկրորդ գիրքը շոշափելու է սոցիալ-տնտեսական պատմության հարցեր, իսկ երրորդն ու չորրորդը համապատասխանաբար նվիրվելու են միսիոներական գործունեության և մշակույթի խնդիրների լուսաբանությանը։
Յուրաքանչյուր գրքի վերջում նախատեսված է թարգմանաբար քաղվածքներ հրատարակել եվրոպացի հեղինակների առավել հետաքրքրություն ներկայացնող աշխատություններից։ Առաջին գրքի հավելվածի նյութերը թարգմանել են Մերուժան Կարապետյանը և Էլիզ Թաջիրյանը։
Հաճելի պարտքս եմ համարում շնորհակալություն հայտնել սույն գործի հաջողությանը նպաստող բոլոր գործընկերներիս՝ մասնավորապես Մերուժան Կարապետյանին, որը ջանք չխնայեց աղբյուրների ու գրականության ցանկը լրացնելու և առավել ամբողջական դարձնելու համար։
[էջ 6]
ԱՂԲՅՈՒՐԱԳԻՏԱԿԱՆ ԱԿՆԱՐԿ
Եվրոպացի հեղինակները հայերի և Հայաստանի մասին թողել են ուղեգրություններ, դիվանագիտական զեկուցագրեր, արևելյան երկրների հետ եվրոպական երկրների կնքած առևտրական պայմանագրեր, ճիզվիտ միսիոներների զեկուցագրեր Հայաստանից, Թուրքիայից ու Իրանից, երկարամյա դիտողությունների, ուսումնասիրությունների արդյունք հանդիսացող պատմական երկեր և այլն։ Այդ հեղինակների մոտ կան խիստ շահեկան ու երբեմն էլ բացառիկ արժեք ունեցող նյութեր, որոնք վերաբերում են հայ ժողովրդի հասարակական-տնտեսական և քաղաքական պատմությանը, կաթոլիկ աշխարհի հետ նրա ունեցած քաղաքական առնչություններին, դավանաբանական վեճերին, մշակույթի հարցերին, աշխարհագրական միջավայրին և բազմաթիվ այլ բնագավառների ու խնդիրների։ Հենց սկզբից ընդգծենք, որ եվրոպական այս աղբյուրներին պետք է քննադատաբար մոտենալ։Գալով Արևելք, եվրոպացի հեղինակներից շատերն իրենց պետությունների որոշակի հանձնարարություններն են կատարել և որոշակի դիրքերից նկարագրել այս կամ այն երկրի կացությունը։ Եթե նա վաճառական է եղել, ապա առավել ուշադրություն է դարձրել տվյալ երկրի առևտրի հնարավորություններին և առևտրական ուղիներին։ Եթե նա դիվանագիտական ներկայացուցիչ է եղել, ապա նրան նախ և առաջ հետաքրքրել է երկրի քաղաքական ու ռազմական վիճակը։ Կաթոլիկ միսիոներների առաջ խնդիր էր դրված զբաղվել հոգեորսությամբ, այսինքն՝ «հերձվածող» արևելյան քրիստոնյաներին կաթոլիկադավան դարձնել կաթոլիկ աշխարհի հեռու գնացող քաղաքական ծրագրերն իրագործելու նպատակով։ Այս բոլորը սակայն, չեն նսեմացնում եվրոպական այս աղբյուրների գիտական ու պատմական նշանակությունը։
Հատուկ կուզենայինք ընդգծել, որ մեր շարադրած աղբյուրների այս տեսությունը սպառիչ տեղեկություն չի տալիս հայ ժողովրդի պատմության վերաբերյալ եվրոպական աղբյուրներում եղած նյութերի մասին։ Կասկածից վեր է, որ եվրոպական արխիվներում առ այսօր մեզ հետաքրքրող չհրապարակված շատ նյութեր կան, իսկ հրատարակվածներից էլ ոչ բոլորն են, որ այստեղ հիշատակվել են։
[էջ 7]
Ցավոք պետք է նշել, որ այս նյութերը հատուկ ուսումնասիրության առարկա չեն հանդիսացել հայ իրականության մեջ, եթե զանց առնենք Գ. Վ. Զարբհանալյանի1 և Կ. Կոստանյանցի2 երկու գրքույկները, որոնց մեջ առավել ուշադրություն է դարձված հայոց լեզվի և բանահյուսության ուսումնասիրությանը Եվրոպայում՝ XIII—XIX դարերում։ Այդ երկու գրքույկներն էլ ավելի արժեքավորվում են մատենագրական տվյալներով։
1932 թ. Երևանում լույս տեսավ Հովհ. Հակոբյանի «Ուղեգրություններ»3 վերնագրով երկասիրությունը, ուր ոչ միայն թարգմանական քաղվածքներ են բերված XIII—XVI դդ. եվրոպացի ուղեգիրներից, այլև դրանց կցված են ծանոթագրություններ և ուղեգիրների մասին որոշ կենսագրական տվյալներ։ Հովհ. Հակոբյանի գրքում, սակայն, ոչ միայն տեղ չեն գտել բոլոր ուղեգրությունների նյութերը Հայաստանի և հայերի մասին, այլև ժամանակագրական առումով ընդգրկված է միայն մինչև XVI դարն ընկնող ժամանակահատվածը։
Խորհրդային պատմագիտության մեջ երկու աշխատություններ անմիջական առնչություն ունեն խնդրո առարկա այս թեմայի հետ։ Մեկը ականավոր արևելագետ Վ. Վ. Բարտոլդի «Արևելքի ուսումնասիրության պատմությունը Եվրոպայում և Ռուսաստանում»4, իսկ մյուսը՝ Մ. Ա. Պոլիևկտովի «XIII—XVIII դարերի եվրոպական ուղեգիրները Կովկասում»5 աշխատություններն են։ Վերջինը տեղեկությունների ժողովածու է XIII—XVIII դդ. եվրոպացի հեղինակների կենսագրությունների վերաբերյալ, ինչպես նաև որոշ մատենագիտական նյութերի հաղորդում։ Ինչ վերաբերում է Վ. Վ. Բարտոլդի աշխատությանը, ապա դա համառոտ շարադրանք է եվրոպացի հեղինակների՝ Արևելք կատարած ուղեվորությունների պատմական շարժառիթների մասին։ Եվս երկու աշխատություններ աղերս ունեն սույն հարցի հետ։ Առաջինը Զ. Ի. Յամպոլսկու6, իսկ երկրորդը՝ Ն. Կ. Օռլովսկայայի «Վրաստանը XVII—XVIII դա-
_____________________________
1 Գ. Վ. Զարբհանալյան, Ուսումնասիրություններ հայ լեզվի և մատենագրության ի Արևմուտս, Վենետիկ, 1895։
2 Կ. Կոստանյանց, Հայագիտությունն Արևմտյան Եվրոպայում, Թիֆլիս, 1910։
3 Հովհ. Հակոբյան, Ուղեգրություններ, հ. Ա, Երևան, 1932։
4 В. В. Бартольд, История изучения Востока в Европе и России. Л., 1925.
5 М. А. Полиевктов, Европейские путешественники ХIII—XVIII вв. по Кавказу, Тифлис, 1935.
6 «Путешественники об Азербайджане», т. I., Составил 3. И. Ямпольский, Баку, 1961.
[էջ 8]
րերի Արևմտյան Եվրոպայի գրականության մեջ»7 վերնագրով գրքերն են։ Զ. Ի. Յամպոլսկու հրատարակած հատորում տեղ են գտել անցյալում տարբեր ժամանակ ռուսերեն թարգմանված XIII—XVIII դդ. եվրոպացի մի շարք ճանապարհորդների, որոնց թվում՝ Վիլհելմ Ռուբրուկի։ Մարկո Պոլոյի, Կլավիխոյի, Յոսաֆաթ Բարբարոյի, Ամբրոզիո Կոնտարինիի, Անտոնի Ջենկինսոնի, Ադամ Օլեարիուսի, Յա. Ստրեյսի ուղեգրությունները Ադրբեջանի մասին, ինչպես նաև առանձին քաղվածական հատվածներ ռուսերեն մի քանի հայտնի ուղեգրություններից։ Բերված նյութերի մի զգալի մասը վերաբերում է պատմական Հայաստանին։ Որոշ ծանոթագրություններ գրված են ոչ ճիշտ դիրքերից և ակնհայտ է պատմական իրականությունը կեղծելու միտումը Զ. Ի. 3ամպոլսկու կողմից։
Ինչ վերաբերում է Ն. Կ. Օռլովսկայայի վերոհիշյալ գրքին, ապա այնտեղ XIII—XVIII դդ. եվրոպական հեղինակներից Վրաստանի մասին բերված նյութերը խիստ համառոտ են։ Գրքում ավելի մեծ տեղ է տրված եվրոպական պատմագիտության մեջ վրացերեն լեզվի ու բանասիրության հարցերին։
Խորհրդահայ պատմագիտության մեջ եվրոպական հեղինակների աոանձին վկայություններ օգտագործել են Լեոն8, Հ. Ս. Անասյանը9, Աշ. Հովհաննիսյանը10, Մ. Կ. Զուլալյանը11, Վ. Ա. Բայբուրդյանը և այլք։ Այս առումով հատկապես պետք է առանձնացնել Աշ. Հովհաննիսյանին, որն իր մեծարժեք «Դրվագներում» գիտական շրջանառության մեջ է դրել բազմաթիվ նոր նյութեր՝ անելով համապատասխան գիտական եզրակացություններ։
Եվրոպացի հեղինակների աշխատությունները բազմաբովանդակ են։ Գ. Վ. Զարբհանալյանը դրանք բաժանում է երեք խմբի՝ «ա) դիվանագիտական, երբ արևմտյան ազգք և ժողովուրդք, ընդհանրապես արևելքի,և մասնավորաբար մեր աշխարհին հետ ունեցած հարաբերությանց պատճառաւ սկսան ծանոթանալ Հայաստանի, և անոր բնակչաց պատմությանը, աշխարհագրության և լեզվին։ բ) Երբ այն առիթով, և նախ
_____________________________
7 Н. К. Орловская, Грузия в литературах Западной Европы XVII—XVIII веков, Тбилиси, 1965.
8 Լեո, Հայոց պատմություն, հ. 3, Երևան, 1946։
9 Հ. Ս. Անասյան, 17-րդ դարի ազատագրական շարժումներն Արևմտյան Հայաստանում, Երևան, 1961։
10 Աշ. Հովհաննիսյան, Դրվագներ հայ ազատագրական մտքի պատմության, հ. 2, Երևան, 1959։
11 Մ. Կ. Զուլալյան, Արևմտյան Հայաստանը XVI—XVIII դդ., Երևան, 1980։
[էջ 9]
և առաջ մեր թագավորաց ոմանց խնդրանք՝ (sic!) սկսան արևմտյան հոգևորականք մուտ գտնել ի մեր աշխարհ, և հմտանալով մեր լեզվին՝ աշխատիլ կրոնական և բանասիրական տեսակետով։ գ) Ուսումնականք»12։ Այստեղ հեղինակը նկատի ունի XVII—XIX դդ. եվրոպացի հայագետների գիտական հետազոտությունները։ Անշուշտ, մեզ առավել հետաքրքրող նյութերը դիվանագիտական ուսումնասիրություններն են։
***
Հանրահայտ է, որ Արևելքի հետ եվրոպական երկրների ունեցած քաղաքական-դիվանագիտական հարաբերությունները սկսեցին XI դ. վերջերից՝ կապված խաչակրաց արշավանքների հետ։ Խաչակիրները եվրոպացի ավատատերերի և առևտրականների առաջ բաց արեցին հեքիաթային Արևելքը, որն իր ստեղծած նյութական ու գրական մշակույթով ոչ միայն չէր զիջում, այլ որոշ առումով գերազանցում էր Արևմտյան Եվրոպայի երկրներին։ Խաչակիրները Արևելքում երևացին ոչ թե քրիստոնեական սուրբ վայրերը և արևելյան քրիստոնյաներին ազատագրելու, ինչպես միամտորեն այն ժամանակ կարծում էին հայ պատմիչներից ոմանք13, այլ երկրամասը կողոպտելու նպատակով։
Խաչակիրների քրիստոնյա քարոզչությունից խաբված Կիլիկիայի հայ իշխողները նրանց տրամադրեցին ընդարձակ կալվածքներ, այլևայլ արտոնագրեր առևտրի ու այլ բնագավառներում։ Աստիճանաբար ամրապնդելով իրենց դիրքերը Կիլիկիայում, խաչակիր արկածախնդիրները կանգ չառան նույնիսկ Կիլիկիայի հայոց իշխանների ամրոցների հափշտակման առաջ, իսկ հետագա դարերում արդեն կաթոլիկ աշխարհի ներկայացուցիչները Կիլիկիայում հայերից պահանջում էին ենթարկվել հռոմեական եկեղեցուն, հոգեպես ձուլվել նրանց հետ՝ հրաժարվելով նույնիսկ մայրենի լեզվից։ Արևելքում գտնվելու հարյուրամյակների
_____________________________
12 Գ. Վ. Զարբհանալյան, նշվ. աշխ., էջ 7։
13 «Իւրաքանչիւր զօրօքն գային օգնութիւն քրիստոնէից և առ փրկել յայլազգեաց զսուրբ քաղաքն Երուսաղէմ և ազատել ի Տաճկաց զսուրբ գերեզմանն աստուածընկալ, արք փառաւորք և թագաւորազունք, հաւատով և ամենայն աստուածապաշտութեամբ զարդարեալք և էին սնեալք ի գործս բարութեան, —գրում է առաջին խաչակիրների մասին Ս. Ուռհայեցին (տե՛ս Մ. Ուռհայեցի, ժամանակագրութիւն, Վաղարշապատ, 1888, էջ 254)։ Իր հերթին Ս. Անեցին էլ գրում է, թե «Հռոմեացիք էին ընդ թիրակ ի կողմանս Ասիացւոց խնդրել զքէն վրիժուց տառապանաց քրիստոնէից՝ ի Սկիւթացւոց և ի Պարսից հանդերձ Տաճկաստանու» (Սամվել Անեցի, Հաւաքմունք ի գրոց պատմագրաց, Վաղարշապատ, 1893, էջ 120)։
[էջ 10]
ընթացքում խաչակիր ասպետները ոչ միայն ոչնչով չնպաստեցին Կիլիկիայի հայկական պետության ամրապնդմանը, այլև ընդհակառակը ամեն կերպ նպաստեցին նրա թուլացմանն ու քաղաքական անկմանը։
Իսկ մինչև այդ կաթոլիկ Եվրոպայի երկրները, մասնավորապես Վենետիկն ու Ջենովան, Կիլիկիայի վրայով Արևելքի երկրների հետ ծավալեցին լայն առևտրական գործարքներ։ Դեռևս 1201 թ. նրանք հայոց թագավոր Լևոն 2-րդից (1198 —1219) կորզեցին առևտրական մի պայմանագիր, որն իրենց վաճառականներին ապահովում էր բացառիկ արտոնյալ վիճակ։ Ես իտալական վաճառականներին արտոնում եմ, գրում էր Լևոն 2-րդ-ը իր շնորհագրում, — որ նրանք իրենց գույքերով ու ապրանքներով իմ ամբողջ թագավորության մեջ, քաղաքներում թե գյուղերում, երկրի ողջ տարածքում երթևեկեն անվտանգ …գան ու վերադառնան, ազատ ու հանգիստ գնեն ու վաճառեն առանց որևէ մի հարկադրանքի, հարկերի, առևտրատուրքերի ու մաքսերի գանձման»14։ Այդ արտոնությունների շարանը գնալով աճեց և, փաստորեն, Ջենովայի ու Վենետիկի համայնքները դարձան մի տեսակ պետություն պետության մեջ։ Այս բոլորը տեղի ունեցավ այն բանից հետո, երբ Կիլիկիայում հաստատվեց հայկական թագավորությունը։ Ճիշտ չէ, անշուշտ, Վ. Հեյդի այն ենթադրությունը, թե Վենետիկն ու Ջենովան կարող է առևտրական արտոնություններ ունեցած լինեին մինչև հայկական թագավորության հիմնադրումը Կիլիկիայում։ Վ. Հեյդի այս ենթադրությունը հիմնված է այն փաստի վրա, որ XII դարում Կիլիկիան անվանապես համարվում էր Բյուզանդիայի նահանգներից մեկը, իսկ վերջինս այս երկու քաղաքապետությունների հետ կնքել էր առևտրական պայմանագիր15։ Վ. Հեյդը հաշվի չի առնում, որ այդ ժամանակ (1132 թ.) Դաշտային Կիլիկիան (Ադանան, Տարսոնը, Մամեստիան) գտնվում էր սելջուկների գերիշխանության տակ։
Խաչակրաց առաջին իսկ արշավանքից հետո Բյուզանդիայի՝ որպես Եվրոպայի ու Արևելքի միջև միջնորդ պետության դերը խիստ նվազեց։ Այժմ արդեն առևտուրն Արևելքի հետ կատարվում էր սիրիական նավահանգիստների միջոցով։ Սելջուկների արշավանքներից հետո խիստ անկում էին ապրել այն առևտրական ուղիները, որոնք անցնում էին Սև ծովի ու Հայաստանի վաճառաշահ կենտրոնների (Տրապիզոն, Արծն, Կարս, Անի և այլն) միջով։ Առևտրական նոր ուղիներն անցնում էին Կիլիկիայով ու մտնում Փոքր Ասիայի այն տարածքը, որը զավթված
_____________________________
14 V. Langlois , Le trésor des chartes d'Arménie , Venise, 1863, p. 107 1
15 Այդ մասին ավելի մանրամասն տե՛ս W. Heyd. Histoire du commerce du Levant. т. I. Paris, 1965, р. 367—373.
[էջ 11]
էր սելջուկների կողմից։ Հենվելով Իբն Բիբայի ու այլ աղբյուրների վրա, Գ. Միքայելյանը ցույց է տվել, որ հաճախ սելջուկների ու Կիլիկյան հայկական պետության միջև ռազմական ընդհարումների գլխավոր պատճառը առևտրական ուղիների զավթման ձգտումն էր սելջուկների կողմից16։ «Մուսուլմանական, հունական և հայկական աղբյուրները արժեքավոր վկայություններ են հաղորդում Փոքր Ասիայում կարավանային ուղիների, առևտրական կենտրոնների ու նավահանգիստների զավթելու նպատակով Ռումի սուլթանների նվաճողական արշավանքների մասին»17,— կարդում ենք դարձյալ Գ. Միքայելյանի մոտ։
Այդ պատերազմների անմիջական արդյունքը եղավ այն, որ սելջուկները 1207 թ. գրավելով Ատտալիան, իսկ 1214 թ. Սինոպը, դուրս եկան Միջերկրական ու Սև ծովերը և դրանով իսկ սկսեցին իրենց ձեռքում պահել կարավանային առևտրի կարևորագույն ուղիների մի մասը։ Այսուհանդերձ, Արևելքի հետ Եվրոպայի առևտուրը հիմնականում XII ու հետագա դարերում կատարվում էր Կիլիկիայի տարածքի միջոցով։ «Առևտրի տեսանկյունից,—գրում Է Վ. Հեյդը,—Հայկական թագավորությունը գտնվում էր առանձնահատուկ նպաստավոր պայմաններում։ Նրա ամենամեծ տարածման ժամանակ, այսինքն Լևոն 2-րդի իշխանության օրերին, նա գրավում էր մի զգալի ծովափ, որն ընդգրկում էր արևելքում Ալեքսանդրեթի ծոցից մինչև Ատտալիայի ծովախորշին մի քանի մղոն չհասած տարածքը»18։ Կիլիկիայի վրայով դեպի Եվրոպա էին առաքվում հնդկական, չինական և պարսկական ընտիր գործվածքեղեն, Միջագետքի, Փոքր Ասիայի և Կիլիկյան Հայաստանի արհեստագործական նուրբ արտադրությունն ու գյուղատնտեսական մթերքները։ Հատկապես XIII դ. երկրորդ կեսից սկսած միջազգային առևտրում մեծ դեր սկսեց խաղալ Այաս նավահանգիստը։ Այն հանգամանքը, որ կաթոլիկ Եվրոպայի հետ Կիլիկիայի թագավորների կնքած առևտրական պայմանագրերում Այաս նավահանգստի անունը առաջին անգամ հիշատակվում է 1261 թ., Աշ. Հովհաննիսյանին թույլ է տվել եզրակացնելու, որ Այասը «խոշոր նշանակություն ստացավ ոչ թե խաչակիր թագավորությունների կամ լատինական իմպերիայի ժամանակ, այլ դրանց անկումից հետո»19։ Այստեղից էլ, բնականաբար, բխում է, որ անհիմն են եվրոպացի բուրժուական պատմաբանների այն պնդումները, թե Եվրոպայի հետ կիլիկյան հայոց թագավորների կնքած առևտրական
_____________________________
16 Նույն տեղում, էջ 369։
17 Г. Г. Микаелян, էջ 191։
18 W. Heyd 1, էջ 367։
19 Աշ. Հովհաննիսյան, Դրվագներ..., հ. 1, Երևան, 1957, էջ 59։
[էջ 12]
պայմանագրերը, գործարքները մեծապես նպաստել են տեղական առևտրին ու արդյունաբերությանը, քաղաքների զարգացմանը։
Եվրոպայի հետ Կիլիկիայի հայոց թագավորության ունեցած տնտեսական, քաղաքական և այլ բնույթի մի քանի հարյուրամյակ տևած այս առնչություններն արտացոլվել են եվրոպական աղբյուրներում։ Դրանք Կիլիկիայի հայոց պատմության մասնագետներից մեկը՝ Ս. Վ. Բոռնազյանը, բաժանում է մի քանի խմբերի։ «Առաջին խմբին են պատկանում, — գրում է նա, — արևմտաեվրոպական երկրների, Սիրիայի խաչակիր պետությունների, արաբական և բյուզանդական հեղինակների մատենագրական և իրավաբանական երկերը։ Երկրորդ խմբին են պատկանում՝ եվրոպական մի շարք երկրների պետական արխիվներում պահպանված արխիվային նյութերը, Կիլիկիայի հայկական պետության արքունիքի կամ նոտարական գրասենյակների կողմից բաց թողնված ակտերը, կամ թե պապի, արևմտաեվրոպական պետությունների, հարևան արաբական պետությունների և Կիլիկիայի հայկական թագավորության միջև եղած թղթակցությունները ... պետական ատյանի կողմից բաց թողնված առևտրական շնորհագրերի և պայմանագրերի, հողային նվիրատվությունների և հաշտության պայմանագրերի լատիներեն, ֆրանսերեն, արաբերեն և հայերեն լեզուներով գրված բնագրերն ու պատճենները»20։ Արխիվային նյութերի զգալի մասը պահպանվել է Ջենովայի, Վենետիկի, Միլանի, Տուրինի, Մալթայի, Բեռլինի, Փարիզի, Լոնդոնի, Նեապոլի, Վատիկանի և Մադրիդի պետական արխիվներում, որոնց ընդհանուր քանակն ըստ Վ. Լանգլուայի և Էդ. Դյուլորիեի հաղորդումների, հասնում է 351-ի։
Այս բոլոր նյութերի զգալի մասը, շնորհիվ Վ. Լանգլուայի21, Էդ. Դյուլորիեի22, Վ. Հեյդի23, Վ. Հ, Ռուդտ—Կոլլենբերգի24, Ռ. Գրուսսեի25,
_____________________________
20 Ս. Վ. Բոռնազյան, Սոցիալ-տնտեսական հարաբերությունները Կիլիկյան պետությունում, Երևան, 1973, էջ 23։
21 V. Langlois, Le trésor der chartes d'Arménie, Venise, 1863,Essai historique et critique sur la constitution sociale et politique de l'Arménie. St. Pétersbourg, 1860, Inscriptions grecques, romaines, byzantines et arméniennes de lа Cilicie.Paris, 1867 Voyage dans la Cilicie. Paris. 1861.
22 Еd Dulaurier, Etude sur l'organisation politique, religieuse et administrative du royaume de la petite Arménie,— Journal Asiatique, 1861, 5е serie, t.. XVII, XVIII.
23 W. Heyd. Histoire du commerce du Levant. T. I-II.
24 W. Н. Rudi-Сollenberg. The Rupenides, Hethumids and Lusignans. Раris, 1963.
25 R. Grousset. Histoire des croisades et du royaume frane de Jérusalem. Vol. I-III, Рагis, 1936.
[էջ 13]
Ֆ. Տուրնեբիզի26 ու այլոց աշխատությունների, մտել է գիտական շրջանառության մեջ։ Կիլիկիայի քաղաքական պաամության տեսանկյունից հիշարժան են խաչակրաց արշավանքներին նվիրված ժողովածուները27, ինչպես նաև Հովհան Դարդելի «Ժամանակագրությունը»28։ Վերջինս եղել է Լևոն 6-րդ թագավորի խորհրդականն ու խոստովանահայրը ու հավանաբար իր «Ժամանակագրությունը», որն ընդգրկում է Կիլիկիայի ավելի քան մի հիսնամյա քաղաքական պատմությունը, գրել է հենց թագավորի թելադրությամբ Կահիրեում, գերեվարության ընթացքում։ Վերջապես, որոշ հետաքրքրություն է ներկայացնում նաև 1211— 1212 թթ. Կիլիկիա այցելած Վիլլեբրանդ Օլդենբուրգցու՝ ավստրիական դքսի դեսպանի, «Ուղեգրությունը»29։
Եվրոպական երկրների ուշադրությունը դեպի Արևելք խիստ մեծացավ XIII դարում՝ կապված մոնղոլական արշավանքի հետ։ Եվրոպայում վաղուց էր տարածված մի խուլ լուր, որ իբր հեռավոր Ասիայում գոյություն ունի քրիստոնյա աստվածապետական մի պետություն ոմն Հովհաննես երեցի գլխավորությամբ, 1165 թ. նույնիսկ լատիներեն լեզվով հրապարակ հանվեց ձեռագիր մի գրքույկ, ուր Հովհաննես երեցի անունից Եվրոպայի քրիստոնյա պետություններին համագործակցելու կոչ էր արվում։ Հռոմի պապն ու ֆրանսիական թագավորներն Արևելք ուղարկեցին Պլանո Կարպինիին (1246 թ.), Լոնժյումեին (1240 թ.), Ռուբրուկին ու այլոց՝ Արևելքի քրիստոնյա այդ պետության մասին ստույգ տեղեկություններ հավաքելու նպատակով։ Իսկ ինչ էր իրականում այդ «քրիստոնյա պետությունը» Արևելքում։ Լոկ մի առասպել, որի հիմքում «...ընկած էր այն իրողությունը, որ հեռու Արևելքում միսիոներական եռանդուն աշխատանք էին կատարում սիրիացի նեստորականները, որոնց, ինչպես նշում են եվրոպական հետազոտողները, հաջողվել էր XI դարի առաջին կեսերին քրիստոնեության առաքյալ դարձնել Չինգիզ խանի նախորդներից մեկին՝ Ունչխանին։ Հովհան անունը Ունչխանի քրիստոնեական անունն էր»30։
_____________________________
26 F. Tournebize. Histoire politique et religieuse de l'Arménie,Paris.1900.
27 Recueil des historiens des croisades. T.I. Documents arméniens. T. II. Documents latins et francais relatifs à l'Arménie. T. III Recueil des historiens des croisades.Historiens occidentaux.Paris. 1906.
28 J. Dardel, Chronique d'Arménie,-Reցueil des historiens des croisades I. Paris, 1906. Տե՛ս նաև Հովհաննես Դարդելի հայերեն հրատարակութունը՝ ժամանակագրութիւն, Հայոց, ՍՊբ., 1891,
29 Willebrand d'Oldenbourg, Itinéraire, Hambourg, , 1959.
30 Աշ. Հովհաննիսյան, Դրվագներ..., գիրք աոաջին, էջ 317։
[էջ 14]
Եվրոպացիներին նաև հայտնի էր դարձել, որ մոնղոլները կատաղի ատելությամբ են լցված մուսուլմանական աշխարհի նկատմամբ ու հովանավորում են քրիստոնյաներին։ Նման լուրեր տարածողները հենց իրենք՝ մոնղոլներն էին, որոնք հետամուտ էին քաղաքական նպատակների։ Խոսելով մոնղոլների հետախուզական արշավանքների մասին, Կիրակոս Գանձակեցին գրում է, թե «համբավ ստութեան գայր գնոցանէ (ընդգծումը մերն է—Մ. Զ.), թե մոգք են և քրիստոնեայ հաւատով և նշանագործք, և եկեալ են ի վրէժխնդրութիւն քրիստոնէից որ ի բռնութեան Տաճկաց. և ասէին՝ թե ունին եկեղեցի վրանեայ և խաչ սքանչելագործ... և այսպիսի ստութեան համբաւոք լցաւ աշխարհս մեր»31։ Սա մի միջոց էր չեզոքացնելու Արևելքի քրիստոնյա պետություններին, հպատակեցնելու նրանց ու նրանց զինական օգնությամբ հարվածելու մուսուլմանական աշխարհին։
Պլանո Կարպինին, ֆրանցիսկյան այդ հոգևորականը, Արևելք ուղարկվեց 1246 թ. Լիոնի եկեղեցական ժողովի որոշմամբ, պապ Ւննոկենտիոս 4-րդի կողմից։ Նա թողել է «Մոնղոլների պատմություն» վերնագրված աշխատությունը32, որը հետաքրքիր տեղեկություններ է պարունակում մոնղոլների կենցաղի, սովորույթների, ռազմական արվեստի, ինչպես նաև XIII դարի 20— 40-ական թթ. Վրաստանի քաղաքական պատմության մի քանի հարցերի շուրջ։ Պլանո Կարպինին նկարագրածի անմիջական ականատեսն է. «...քանզի մենք եղանք նրանց մեջ,—գրում է նա, — և նրանց հետ (իմա՝ մոնղոլների — Մ. Զ.) ավելի քան մի տարի ու չորս ամիս... նրանց մասին մենք իմացանք նաև նրանց մոտ գերության մեջ գտնվող արժանահավատ քրիոտոնյաներից»33։
Մոնղոլների ու նրանց հպատակեցած երկրների մասին հավաստի ու հարուստ տեղեկություններ կան Վիլհելմ Ռուբրուկի34 (մոտ 1215-
_____________________________
31 Կիրակոս Գանձակեցի, Պատմութիւն Հայոց, Թիֆլիս, 1909, էջ 100 և հտ.։
32 Մենք օգտագործել ենք ֆրանսերեն վերջին թարգմանությունը,տե'ս Jean de Plan Carpin. Histoire des mongols, traduit et annoté par Dom Jean Becquet et par Louis Hambis. Paris, 1965.
33 Նույն տեղում, էջ 24։
34 Մենք օգտագործել ենք ինչպես Pierre Bergeron-ի, այնպես էլ 1877թ. Փարիզում լույս տեսած Լուի դե Բակերի հրատարակած տեքստերը, տե՛ս Voyages faits principalement en Asie dans les XII, XIII, XIV et XV siècles par Benjamin Tudel, Jean de Plan-Carpin, N. Ascelin, Guillaume de Rubruquis, Marc Paul vénitien, Haiton, Jean de Mandeville et Ambroise Contarini par Pierre Bergeron, T. I. Paris, 1735; Guillaume de Rubruquis, ambassadeur de Saint Louis en Orient. Récit de son voyage, traduit de l'origine latin et annoté par Louis Backer. Paris, 1877.
[էջ 15]
1270) գրվածքում: Նա ֆրանցիսկյան միաբան էր Ֆլանդրիայից. ծնվել է Ֆրանսիայի ծայր հյուսիսում գտնվող Ռուբրուկ գյուղում, այստեղից էլ նրա մականունը։ 1253—1255 թթ. ընթացքում նա Լյուդովիկոս 9-րդի կողմից ուղարկվեց մոնղոլական մեծ խան Մանգուի մոտ։ Ռուբրուկն իր ուղևորությունը սկսում է Կոստանդնուպոլսից, որտեղից հեռանում է 1253 թ. մայիսի 7-ին։ Ապա Սև ծովի վրայով ուղևորվելով դեպի Սոլդայա (Սուտակ, Ղրիմում), այնտեղից էլ Մատրիգայի (Ազովի մոտ), Տանայիսի (Դոնի), Իտիլի (Վոլգայի) վրայով շարժվում է Մեծ խանի նստավայր հանդիսացող Կարակորում, ուր հասնում է 1253 թ. դեկտեմբերի 27-ին ու այնտեղ մնում մինչև 1254 թ. հուլիսի 10-ը։ Մոնղոլիայից Ռուբրուկը վերադառնում է Դերբենդի, Շամախու, Մուղանի դաշտավայրի վրայով ու մտնում է Հայաստան։ Շարունակելով իր ուղևորությունը, նա Արաքսի երկայնքով հասնում է Անի, այնուհետև՝ Կարին և Երզնկա, ապա՝ Կիլիկիա, Կիպրոս, Անտիոք և Տրիպոլի, որտեղից էլ 1255 թ. օգոստոսի 15-ին Լյուդովիկոս 9-րդին հաշվետվություն է հղում ուղևորության ու իր վրա դրված հանձնարարության կատարման մասին։
Վ, Ռուբրուկը մեզ տվյալներ է հաղորդում Հյուսիսային Կովկասի և Անդրկովկասի ժողովուրդների վերաբերյալ, խոսում է Թավրիզի, Շամախու, Թիֆլիսի, Նախիջևանի, Կարինի մասին, հատուկ նշում, որ «Դաշանց թղթի» գաղափարը մեծապես տարածված էր հայերի միջավայրում։ Վ. Ռուբրուկի շնորհիվ մենք տեղեկանում ենք, որ մինչև Հեթում թագավորի Մոնղոլիա մեկնելը հայերն ասորիների հետ միասին վաղուց մոնղոլների մոտ միսիոներական գործունեություն էին ծավալել։
XIII դարում Արևելքում եվրոպացիների հետաքրքրության հիմնական թեման ոչ միայն քաղաքական էր (մոնղոլների հետ դաշինք կնքելու ձգտումը), այլև առևտրական, ինչպես նախորդ դարում։ Դրա փայլուն վկայություններից է Մարկո Պոլոյի ուղևորությունը Մոնղոլիա XIII դարի 60-ական թվականներին։ Երբ Պոլո եղբայրները ձեռնարկեցին իրենց առաջին ուղևորությունը Մոնղոլիա, Վենետիկը գտնվում էր ծաղկման գագաթնակետում և իր ձեռքում էր կենտրոնացրել Արևելքի հետ կատարվող առևտրի զգալի մասը։ Սակայն շուտով 1261 թ., երբ Պոլո եղբայրները գտնվում էին Վոլգայի ափին, Վենետիկի հավերժ ախոյան Ջենովայի օգնությամբ Անգելոս Պալեոլոգը տապալեց Լատինական կայսրությունն ու վերականգնեց բյուզանդականը։ Ջենովացիներն Արևելքում գրավեցին վենետիկցիների տեղը։ 1298 թ.Գուրզոլայի ճակատամարտում, որին մասնակցում էր նաև Մարկո Պոլոն, Վենետիկը
[էջ 16]
ծանր պարտություն կրեց Ջենովայից, որի շնորհիվ վերջինս Միջերկրականում հաստատեց իր գերիշխանությունը ընդհուպ մինչև 1380 թ., երբ վճռական հարված ստացավ Վենետիկից։ Այսուհանդերձ Մարկո Պոլոն հեռավոր արևելք կատարած ուղևորությամբ մեծագույն ծառայություն մատուցեց իր հայրենիք Վենետիկին և ողջ Արևմուտքին՝ եվրոպական առևտրականների առաջ բացելով Արևելքի առասպելական դռները։ «Մարկո Պոլոյի գիրքը, — գրում է Վ. Շկլովսկին,—գերազանցում է իր ժամանակի ողջ եվրոպական գրականությանը իր հստակությամբ, որոշակիությամբ, հզոր գրելաոճով և նյութերի առատությամբ։ Չմոռանանք, որ այս աշխատանքում փորձ է արված նկարագրել մի երկիր, որը տարածվում է Սառուցյալ օվկիանոսից մինչև հասարակած գոտին, Վենետիկից մինչև Յանցզիի գետաբերանը»35։
Մարկո Պոլոն (1245 — 1325 թթ.) ծնվել է Վենետիկի Ռիալտո կղզում։ Նիկոլա Պոլոյի որդի Մարկո Պոլոն Արևելք կատարած՝ երկրորդ ուղևորության ընթացքում միանում է իր առևտրական եղբայրներին, ծառայության մտնում մոնղոլական մեծ խան Խուբիլայի մոտ, շուրջ տասնյոթ տարի վարում բազմաթիվ պետական բարձր պաշտոններ, որից հետո վերադառնում է հայրենիք։
Վենետիկցիների ուղևորությունը սկսվում է Կիլիկիայի Այաս նավահանգստից և շարունակվում է Հայաստանի վրայով։ Մարկո Պոլոն իր «Ուղեգրության» մեջ մեզ հաղորդում է արժեքավոր վկայություններ՝ Կիլիկիայի, որին նա անվանում է Փոքր Հայք, Մեծ Հայքի, Թավրիզի և Հայաստանի հարակից այլ շրջանների վերաբերյալ։ Մարկո Պոլոն իբրև ջերմեռանդ կաթոլիկ ցավով արձանագրում է, որ Կիլիկիայում հայերը, չնայած քրիստոնյաներ են, բայց նրանց հավատը «այնպես չէ, ինչպես հռոմեացիների մոտ»։ Նա մնում է, նախ և առաջ, առևտրական և, որպես կանոն, խոսելով իր այցելած քաղաքների մասին, նշում է, որ «բնակիչները առևտրականներ են» և կամ թե «քիչ են ունակ առևտրին»։ Նրա աշխատության Հայաստանին վերաբերող նյութերը հիմնականում թարգմանված են Հովհ. Հակոբյանի կողմից36։
Մարկո Պոլոյից մի քանի տարի անց, մոտավորապես 1318 թ. Արևելք ու Մոնղոլիա ուղևորություն կատարեց Օդերիկ Ուդինացի հոգևորականը, իսկ 1332 թ.՝ Ժան դը Մանդևիլը։ Այս երկու հեղինակների թողած ուղեգրությունները հար և նման են իրար ու, հավանաբար, վերջինն իր նյութերի մեծ մասն արտագրել է նախորդից։ Երկուսի մոտ էլ
_____________________________
35 Victor Chklovski. La voyage de Marco Polo. Paris, 1948, p. 45.
36 Հովհ. Հակոբյան, Ուղեգրություններ, հ. Ա, էջ 37—64։
[էջ 17]
առասպելախառն ու անարժանահավատ տեղեկությունները զգալի տեղ են գրավում։ Ժան դը Մանդևիլի, ինչպես նաև հրեա Բենիամին դե Տյուդելի, Ն. Ասցելինի ուղեգրությունները հրատարակված են Պիեռ Բերժերոնի ժողովածուի37 մեջ։
1330 թ. դեպի Արևելք ու Մոնղոլիա ուղևորություն է կատարում նաև Վիլհելմ Բուլդեֆելը, որը Բենեդիկտոս 12-րդ պապին է բերում 1328 թ. մեծ խան Խուբիլայի բարյացակամ ոգով գրած նամակները։ Այս ուղեգրությունը հետաքրքիր է Մոնղոլիայի ու Արևմտյան Եվրոպայի քաղաքական պատմության առնչության տեսանկյունից։ Հայերի մասին տեղեկությունները համարյա բացակայում են (հեղինակը Մոնղոլիա է ուղևորվել Արաբիայի վրայով)38։ Ի դեպ Հռոմի պապերի հետ մոնղոլական խաների ունեցած գրավոր բանավարությունների մասին եղած վկայությունները դարձյալ բերված են Պիեռ Բերժերոնի39 մատնանշված աշխատության մեջ։
Մոնղոլական կայսրության ժամանակաշրջանի պատմության հարցերին է նվիրված հայ պատմիչ Հեթումի «Արևելքի երկրների պատմության ծաղկաքաղ» խորագրով աշխատությունը, որը, ուսումնասիրողների համընդհանուր կարծիքով, լավագույնն է մոնղոլներին նվիրված եվրոպական աղբյուրների մեջ։ «Նրա երկի կարևոր առանձնահատկությունն այն է,-գրում է Լ.Հ. Բաբայանը, որ այն հարցերի ավելի լայն շրջանակ է ընդգրկում, ավելի խորն է բացահայտում համաշխարհային թատերաբեմում մոնղոլ նվաճողների հանդես գալու նախադրյալները, քան այդ արել են Կարպինին, Ռուբրուկը, Ասցելինը և ուրիշներ»40։ Հեթում պատմիչի այս աշխատությունը, ինչպես ճիշտ նկատել է Աշ. Հովհաննիսյանը, «...խաչակրաց նոր արշավանքի ռազմաքաղաքական մի ծրագիր էր»41 և սոսկ մոնղոլների պատմությունը չէ, այլ կերպ ասած՝ հայոց Հեթում արքայի զարմիկ պատմիչը իր աշխատությունը գրելիս որոշակի քաղաքական նպատակներ է հետապնդել։ 1842 թ. Հեթում պատմիչի այս աշխատությունը լատիներենից հայերեն է թարգմանել Մ. Ավգերյանը և հրատարակել Վենետիկում42։
_____________________________
37 Pierre Bergeron, էջ 54,
38 Նույն տեղում։
39 Նույն տեղում, գլ. 10, էջ 61—65։
40 Լ. Հ. Բաբայան, Դրվագներ Հայաստանի զարգացած ֆեոդալիզմի դարաշրջանի պատմագրության (9—13-րդ դարեր), Երևան, 1981 էջ 341:
41 Աշ. Հովհաննիսյան, Դրվագներ..., հ. 1, էջ 175։
42 Հեթում պատմիչ թաթարաց, Վենետիկ, 1842։
[էջ 18]
XIV դարի վերջին և XV դարի սկզբին, Կիլիկիայի հայկական պետության անկումից քիչ անց Կիլիկիա ու նրա հարակից շրջաններն է այցելում Ֆրանսիայի Ֆիլիպ Բարի թագավորի խորհրդատու Բերտրանդոն դե լա Բրոկիերը43։ Իր ուղեգրության մեջ, որը վերնագրված է «Անդրծովյան ուղեգրություն», Բերտրանդոն դե լա Բրոկիերը արժեքավոր վկայություններ է հաղորդում Կիլիկիայի քաղաքական կացության ու նրա բնակչության իրավազուրկ վիճակի մասին։ Այնտեղ խոսվում է այն մասին, թե ինչպես Ռամազան-օղլու, Զուլքադար-օղլու և Կարաման-օղլու թուրքմենական ցեղերը տեր ու տնօրինություն էին անում Կիլիկիայի տարբեր մասերում ու նրա հարակից շրջաններում։ Գրավելով Կիլիկի՚այի մեծագույն մասը ու անվերջ պայքարելով Եգիպտոսի սուլթանների ոտնձգությունների դեմ, թուրքմեն տիրակալները կարողացան երկրամասն իրենց իշխանության տակ պահել ընդհուպ մինչև 1516 թ., երբ Կիլիկիան ընկավ օսմանյան տիրապետության ներքո։ Թուրքմեն տիրակալներն այդ ժամանակ իշխում էին նաև Մեծ Հայքում և եվրոպացի ուղեգիրները երկիրն անվանում էին «Թուրքոմանիա»։ Նույն բառով է Կիլիկիան կոչում նաև Բերտրանդոն դե լա Բրոկիերը։ «Երբ ես մեկնեցի Սիրիայից, — գրում է նա, — ես մուտք գործեցի թուրքմենների երկիրը, որին մենք անվանում ենք Հայաստան (խոսքը Կիլիկիայի մասին է — Մ. Զ.)»։ Ուղեգրի վկայություններից երևում է նաև, որ Կիլիկիան հայկական պետության անկումից հետո էլ քաղաքային կյանքն ու առևտուրը դեռևս լրիվ անկում չէին ապրել։ Այսպես, խոսելով Ադանայի մասին, նա գրում է. «Ադանան մի շատ լավ վաճառականական քաղաք է, որը ամուր պաշտպանված է պարիսպներով»44։
Հեթում պատմիչից հետո ընդհուպ մինչև XV դարի սկզբները, եվրոպական պատմության մեջ աչքի ընկնող գրական հուշարձան չի պահպանվել։ Միայն Լենկ-Թիմուրի ժամանակաշրջանն է, որ արտացոլվել է Ռույ Գոնսալես դի Կլավիխոյի «Ուղեգրության» մեջ։
Այսուհանդերձ, պատմական արժեքից զուրկ չեն գերմանացի Հանս Շիլդբերգերի45հաղորդած վկայությունները Հայաստանի և հայերի մա-
_____________________________
43 La voyage d'outremer de Bertrandon de la Broquière, publié et annoté par Charles Schéfer. Paris, 1892.
44 Նույն տեղում, էջ 40։
45 Հ. Շիլդբերգերի ուղեգրությունը դեռևս XV դարում մի քանի անգամ հրատարակվել է Գերմանիայում։ 1852 թ. Մյունխենում Կ. Ֆ. Նոյմանը հրատարակում է քննական տեքստը՝ „Reisen in Europa, Asia und Africa von 1394 bis 1427" վերնագրով։ Ռուսերեն թարգմանությունը հրատարակել է Լ. Ֆ. Բրունը (Путешествие Ивана Шильдбергера по Европе, Азии и Африке с 1394 по 1427 гг..— 3aписки Новороссийского университета, Т. I, Oдecca, 1867); Կա անգլերեն թարգ-
[էջ 19]
սին։ 1394 թվականին ծառայության մեջ գտնվելով հունգարական Սիգիզմունդ թագավորի մոտ, նա Նիկոպոլիսի ճակատամարտում գերի է ընկնում թուրքերի ձեռքն ու սուլթան Բայազետ 1-ինի կարգադրությամբ ուղարկվում է Փոքր Ասիա։ 1402 թվականին Անկարայի ճակատամարտում գերի է ընկնում Թիմուրի ձեռքը և այնուհետև մասնակցում նրա արշավանքներին։ 1417 թվականին նա փախչում է գերությունից ու վերադառնում հայրենիք։ Լինելով անգրագետ, նա հետագայում թելադրել է իր տեսածն ու վերապրածը։ Նրա միամիտ նկարագրությունները պահանջում են խիստ քննադատական մոտեցում ունենալ և առասպելական ու հաճախ աղավաղված նյութերից քաղել ճշմարիտն ու պատմականը։
Որոշ հետաքրքրություն են ներկայացնում նաև իտալացի ֆրանցիսկյան Օդորիկոս Պորդենոնցու 1316 թ. " Կոստանդնուպոլիս և Տրապիզոնի վրայով Հայաստան կատարած ուղևորության մասին վկայությունները46։ XIX դարի վերջին Բալկաններում թուրքերի ունեցած ռազմական հաջողությունները մեծապես վնասել էին Եվրոպայի և Արևելքի միջև կատարվող առևտրին։ Եվրոպական երկրների պարբերաբար կազմակերպած «խաչակրաց» արշավանքներն անվերջ պարտություն էին կրում թուրքերից։ Բալկանյան երկրների դաշինքին հատկապես մեծ հարված հասցրեց սուլթան Բայազետ Յըլդըրըմը՝ 1396 թ. Դանուբի ափին կայացած Նիկոպոլիսի ճակատամարտում։ Ահա այս ժամանակ Արևելքում հանդես եկած նոր բռնակալ Թիմուրը, որը 1402 թ, Անկարայի ճակատամարտում գլխովին ջախջախել էր թուրքական բանակն ու գերի վերցրել Բայազետ սուլթանին, եվրոպացիների կողմից դիտվում էր որպես հնարավոր դաշնակից գլխավոր թշնամու՝ օսմանյան Թուրքիայի դեմ։ Ռույ Գոնսալես դի Կլավիխոն՝ կաստիլիացի այդ ազնվականը, ծնվել է Մադրիդում։ Ծննդյան ստույգ թվականը հայտնի չէ. մահացել է 1412 թ.։ 1403 թ. Կաստիլիայից երկրորդ դեսպանությունն ուղարկվեց Թիմուրի մոտ, որին մասնակցում էին Ալֆոնսո Պաեսա դե Սանկտա Մարիան, Կլավիխոն և Գոմես դե Սալասարը, որոնք և 1406 թ. վերադարձան Կաստիլիա։
Կլավիխոն թողել է այդ ճանապարհորդության օրագիրը47։ Ուղեգիրը 1403 թ. մայիսի 21-ին դուրս է գալիս Կադիսից և Միջերկրական ու
_____________________________
մանությունը (Buchan Telfer. The Bondage and Travels of John Shiltberger. London, 1878).
46 Odoric de Pordoenone. Les voyages en Asie au XIV siècle. Paris, 1891.
47 Օրագիրն առաջին անգամ լույս է տեսնում 1582 թ. Գոնսալես Արգոյեդի Մոլինայի ջանքերով, հետևյալ վերնագրով՝ „Vida y Hasanas de Grand Tamerlan... escrita por Ruy Gonzalez de Glavijo... con un itinerario de la succedito en le embajada. Sevilla. 1582. 1782 թ,այս գիրքը վերահրատարակվում է, որից և կա-
[էջ 20]
Սև ծովերի վրայով ուղևորվում է Կոստանդնուպոլիս, Սինոպ և Տրապիզոն։ Այստեղից նա շարունակում է իր ճանապարհը դեպի Երզնկա, Էրզրում (Arseron), Ալաշկերտ, Իգդիր, Բայազետ, Խոյ, Թավրիզ, Սուլթանիե, Թեհրան և 1404 թ, սեպտեմբերի 8-ին հասնում է Սամարղանդ, ուր հատուկ ընդունելության է արժանանում Թիմուրի կողմից ու այնտեղ մնում մինչև նոյեմբերի 21-ը։ Վերադարձին Կլավիխոն, անցնելով Իրանի վրայով, այցելում է Անի, Կարս, Սպեր, Տրապիզոն և այլ վայրեր ու քաղաքներ։
Հիշարժան են Մակվում պահպանված հայկական իշխանություններից մեկի մասին Կլավիխոյի հաղորդած վկայությունները։ «Կիրակի, հունիսի 1-ին (1404 թ.),— գրում է Կլավիխոն, — մենք հասանք մի բերդ, որ կոչվում էր Մակու, և այդ վայրը պատկանում էր մի իշխանի, որ հռովմեական կաթոլիկ քրիստոնյա էր, բայց անունը Նուրադդին էր, և այն զինվորները, որոնք պահպանում էին այս բերդը նույնպես պատկանում էին հռովմեական կաթոլիկ հավատքին։ Նրանք իրականում ազգությամբ հայ էին, խոսում էին հայերեն, բայց միևնույն ժամանակ հասկանում էին թուրքերեն և պարսկերեն։ Մակվում Դոմինիկյան միաբանության մի վանք կա»48։
1402 թվականին Անկարայի ճակատամարտը միայն ժամանակավորապես կանգնեցրեց թուրքերի հետագա առաջխաղացումը Բալկաններում ու հետաձգեց Բյուզանդիայի մայրաքաղաք Կոստանդնուպոլսի անկումը։ XV դարի 40-ական թթ. օսմանցի թուրքերը վերսկսեցին իրենց զավթողական պատերազմները Եվրոպայի արևելքում։ 1444 թ. սուլթան Մուրադ 2-րդը Վառնայի մոտ ջախջախեց լեհական ու հունգարական բանակները և գրավեց բալկանյան երկրների զգալի մասը, իսկ 1448 թ. Կոսովոյի դաշտում պարտության մատնեց հունգարական վոյեվոդ Յանուշ Խունիատայի գլխավորությամբ արևելաեվրոպական երկրներից կազմված դաշնակից բանակը, որից հետո Մուրադ 2-րդի հաջորդ Մեհմեդ 2-րդին ոչինչ չէր մնում, քան առանց մեծ արգելքի 1453 թ. մայիսի 29-ին գրավել Կոստանդնուպոլիսը։ Այս բոլոր քաղաքական իրադարձու-
_____________________________
տարվել է ռուսերեն թարգմանությունը. Рюи Гонзалес до Клавихо, Дневник путешествия ко двору Тимура в Самарканд..., подлинный текст с переводом и примечаниями. Сборник отделения русского яз. и словесности AH, T. XXVIII, № 1, СПб., 1871.
Կա նաև անգլերեն թարգմանությունը (Clements Markhan. Narrative of embassy of... Ciavijo to the court of Timour. London, 1859. Hakluyt series, t. XXVI. Guy de Strange — Clavijo embassy to Tamerlan. London, 1928.
48 Հովհ. Հակոբյան, Ուղեգրություններ, հ. Ա. էջ 113:
[էջ 21]
թյունները հսկայական վնաս պատճառեցին Եվրոպայի լևանտյան առևտրին։ Ամենից շատ տուժեցին Վենետիկն ու Ջենովան։ Այս երկու քաղաք-հանրապետություններն առևտրական խոշոր կենտրոններ ունեին Կոստանդնուպոլսի Պերա ու Ղալաթիա թաղամասերում և այստեղից էին կատարում Արևելքի հետ ողջ առևտուրը։ Իտալիայի այս երկու հանրապետությունների համար կարևոր առևտրական կենտրոններ էին նաև Տրապիզոնն ու Կաֆան (Թեոդոսիան), որտեղից նրանք իրենց ապրանքները տեղափոխում էին Իրան, մասնավորապես Թավրիզ։ Այնտեղից էլ ստանում էին Հնդկաստանի ապրանքները Հորմուզի վրայով ու տեղափոխում Եվրոպա։ Սակայն շուտով թուրքերը գրավեցին սկզբում Տրապիզոնը (1461 թ.), իսկ այնուհետև՝ 1475 թ., Ղրիմի թերակղզին49 ու Եվրոպայի առաջ փակեցին Արևելքի առևտրական ուղիները։
Այս բոլորը մասնավորապես Վենետիկին ստիպեցին դաշնակիցներ փնտրել Արևելքում, և այդպիսի դաշնակից գտնվեց՝ հանձինս ակկոյունլու թուրքմենների ականավոր տիրակալ Ուզուն Հասանի (1453 —1477 թթ)։ Վերջինս ոչ միայն սիրալիր ընդունեց Վենետիկի հանրապետության դեսպաններին, այլև, իր հերթին, բարեկամական դեսպանություններ ուղարկեց Եվրոպա։ Ուզուն Հասանը Եվրոպայի հետ ունեցած իր բանավարություններում օգտագործում էր հայ դիվանագետներին, որոնցից մեկն էր Նախիջևանի շրջանից հայ խոջա Միրաքը՝ Ուզուն Հասանի «հավատարիմ ծառան ու ներկայացուցիչը»50։ Վենետիկի հանրապետության դեսպանները գրի են առել այն քաղաքական իրադարձությունները, որոնց ականատես են եղել իրենց ճանապարհորդությունների ընթացքում։ Այդ գրառումները պատմական որոշակի արժեք են ներկայացնում։ XV դարի 70-ական թթ., երբ ռազմական գործողություններ էին մղվում մի կողմից Ուզուն Հասանի զորքերի, մյուս կողմից՝ թուրքերի միջև, օսմանցիների բանակում էր գտնվում մի ուրիշ վենետիկցի՝ Ջիովաննի Մարիա Անջիոլելլոն, որի թողած պատմական վկայությունները նույնպես խիստ ուշագրավ են։
Կատերինո Զենոն ամուսնացած էր Կալոյոաննես կայսեր՝ Վիոլետա թոռան հետ, հետևաբար, Ուզուն Հասանի կնոջ՝ Դեսպինայի, մոտիկ ազգականն էր։ 1474 թ., վերադառնալով Վենետիկ, Զենոն սենատին է
_____________________________
49 Ղրիմի թերակղզում, ինչպես հայտնի է, XIII—XIV դդ. մեծ էր հայերի թիվը։ Ջենովացիների հետ նրանք գտնվում էին մշտական առևտրական և այլ առնչությունների մեջ։ Այդ տեսակետից որոշակի գիտական արժեք է ներկայացնում Վ. Ա. Միքայելյանի Հայ-իտալական առնչություններ, ջենովական փաստաթղթերը ղրիմահայերի մասին» գիրքը (Երևան, 1974 թ.)։
50 Ղ. Ալիշան, Հայ-Վենետ, Վենետիկ, 1896, էջ 186—187։
[էջ 22]
հանձնում Արևելք կատարած ուղևորության մասին իր զեկուցագիրը51։ Դրանից պարզվում է, որ իտալական դեսպանների հետ բանակցությունների ընթացքում Ուզուն Հասանի հետ կայացել էր զինական դաշնակցություն, և որ գործող դաշնակից զորքերը պետք է հանդիպեին Կարամանիայում։ Սակայն այդ դաշինքին վիճակված չէր կյանքում իրականանալ, քանի որ 1473 թ. օգոստոսին Դերջանի ճակատամարտը ավարտվել էր հօգուտ թուրքերի ու դրանով իսկ կանխորոշել այդ դաշինքի հետագա ճակատագիրը։
Ջոզեֆո Բարբարոն ծնվել է Վենետիկում XV դարի սկզբին ու մահացել 1493 թ.։ Իր առևտրական գործարքների համար 1436–1452 թթ., ապրել է Տանայում (Ազով) ու մոտիկից ծանոթացել արևելյան ժողովուրդներին։ 1471 թ. Ջ. Բարբարոն մեկնել է Իրան՝ Կիպրոսի, Կիլիկիայի, Եփրատի վրայով դեպի Թավրիզ, Սուլթանիե և Իսպահան։ Վերադառնալիս նա կրկին եղել է Թավրիզում, Շամախիում, Դերբենդում, իսկ այնուհետև մեկնել է Մոսկվա և Լեհաստանի ու Գերմանիայի վրայով հասել հայրենիք52։
Ջ. Բարբարոյի «Ուղեգրությունը» ներկայացնում է նրա «օրագրի» հետագա մշակումը։ Նա հանդես է գալիս մերթ որպես անմիջական ականատես, մերթ՝ որպես իր լսածների գրառող։ Բացի Կիլիկիայի մասին թողած հիշատակություններից, առավել արժեքավոր է Թավրիզից մինչև Դերբենդ ընկած տարածության նկարագրությունը։ Նա տալիս է աշխարհագրական միջավայրի, բնակչության թվական կազմի, սովորույթների ու բարքերի, քաղաքական պատմության վերաբերյալ ուշագրավ տեղեկություններ։ Գտնվելով Ուզուն Հասանի բանակում, նա մասնակցել է թուրքմենական տիրակալի՝ 1477 թ, Վրաստան կատարած արշավանքին և նկարագրել այն։
Ամբրոզիո Կոնտարինին Իրան ուղևորվեց Գերմանիայի, Լեհաստանի, Ղրիմի, Վրաստանի և Հայաստանի վրայով։ Բաթումից մինչև Թավրիզ, Կոնտարինիի ուղևորությունը տևում է 1474 թ. հունիսի 29-ից մինչև օգոստոսի 4-ը։ Իսպահանում Կոնտարինին հանդիպում է Ջ. Բարբարոյի հետ և նոյեմբերի 4-ին երկուսով արժանանում են Ուզուն Հասանի
_____________________________
51 Կատերինո Զենոյի զեկուցագիրը առաջին անգամ լույս է տեսել Վենետիկում 1558 թ. (տե՛ս Del commentari del viaggio in Persia Caterino Zeno)։ Կա նաև անգլերեն թարգմանությունը (տե՛ս Hakluyt series, № 11)։
52 Ջ. Բարբարոյի «Ուղեգրությունն» առաջին անգամ լույս է տեսնում Վենետիկում, 1453 թ., վերահրատարակվում է 1545 թ. հետևյալ վերնագրով. Viaggi fatti de Venetia alle Tana in Persia, India et della Porto del Gran Turco։ Հետագայում կատարվել է լատիներեն (1606 թ.) և ռուսերեն (1831 թ.) մասնակի թարգմանությունը (դեպի Տանա ուղևորության նկարագրությունը)։
[էջ 23]
ընդունելությանը։ Կոնտարինին նպատակադրվել էր հայրենիք վերադառնալ նույն ճանապարհով, որով մեկնել է Իրան, սակայն Բաթումի մոտերքում տեղեկանալով թուրքերի կողմից Ղրիմի գրավման մասին (1475 թ.), ստիպված է լինում վերադառնալ Թիֆլիս և Շամախու ու Դերբենդի վրայով շարժվել դեպի Աստրախան, այստեղից էլ Ռուսաստանի, Լեհաստանի, Գերմանիայի վրայով 1477 թ. ապրիլի 10-ին հասնում է Վենետիկ։
Ա. Կոնտարինիի «Ուղեգրությունը»53 հար և նման Ջ. Բարբարոյի նկարագրածին, սակայն և այնպես տարբերվում է նրանից։ Բարբարոյի «Ուղեգրությունը», — գրում է Մ. Ա. Պոլիևկտովը, — ավելի շուտ հանդիսանում է ճանապարհորդության ընթացքում իր հավաքած նյութերի, ինչպես նաև ուրիշ մարդկանցից ստացած տեղեկությունների մշակում, հետևաբար ամեն պարագայում հեշտ չէ առանձնացնել, թե որտեղ է Բարբարոն խոսում որպես ականատես և որտեղ՝ ուրիշի խոսքերով։ Կոնտարինիի «Ուղեգրությունը» իր ուղևորության օրագիրն է, ուր նա բերում է համարյա բացառապես իր անձնական տպավորությունները»54։
Ա. Կոնտարինին ընթերցողներին հետաքրքիր տեղեկություններ է հաղորդում իր այցելած վայրերի մասին։ Ուղեգիրը, որպես ջերմեռանդ հռոմեադավան, իդեալական գծերով է ներկայացնում Նախիջևանի շրջանի՝ կաթոլիկ հայերով բնակեցված տասնմեկ գյուղեր, որոնք, իր բառերով ասած՝ «ամենահաճելի ու ամենաարգավանդ վայրերն են ողջ Պարսկաստանում»55։ Ուղեգրության մեջ բերված են Հայաստանի քաղաքական պատմությանը վերաբերող տվյալներ։ Այսպես, Ուզուն Հասանը մի առիթով ասել է Ա. Կոնտարինիին. «Ասեք ձեր ղեկավարներին, որ ես շուտով ռազմական գործողությունները կտեղափոխեմ Օսմանյան կայսրության տարածքը, թող նրանք իրենց կողմից կատարեն իրենց (հանձն առած) պարտականությունը, ինչպես ես անում եմ իմը»56։
Գտնվելով Ուզուն Հասանի վրա արշավանք ձեռնարկած Մեհմեդ 2-րդի բանակում, Ջիովաննի Մարիա Անջիոլելլոն հետաքրքիր տեղեկություններ է հաղորդում թուրքական բանակի մարտունակության, կազմի, ռազմական տեխնիկայի մասին։
_____________________________
53 Ա. Կոնտարինիի «Ուղեգրությունը» առաջին անգամ է լույս տեսնում Վենետիկում 1487 թ. հետևյալ վերնագրով. Viaggio di Messer Ambrosio Conterini, ambasciadore di Venezia ad Uzun Cassan Re di Persia per Annibale Fosco. Venezia, 1487. Կա ֆրանսերեն թարգմանությունը Պ. Բերժերոնի կողմից, որից և մենք օգտվել ենք։
54 М. А. Полиевктов, с. 98.
55 Pierre Bergeron, III, էջ 21։
56 Նույն տեղում, էջ 30։
[էջ 24]
1475 թ. Դերջանի ճակատամարտի մասին արժեքավոր տվյալներ բերելուց հետո Անջիոլելլոն խոսում է Ուզուն Հասանի հետագա ճակատագրի, 1477 թ. նրա մահվան, ակկոյունլուների պետության մեջ ծայր առած գահակալական կռիվների մասին և այլն։ Ուղեգրությունը Սեֆյանների պետության հիմնադրման պատմության կարևոր աղբյուրների շարքին է դասվում։ Այնտեղ խոսվում է Սեֆյանների պետության հիմնադիր շահ Իսմայիլի՝ 1501–1510 թթ. ընթացքում Իրանում և Արևմտյան Հայաստանում ծավալած ռազմական գործողությունների մասին57։
Նշենք, որ շահ Իսմայիլի վարած ներքին ու արտաքին քաղաքականության վերաբերյալ ամենահետաքրքիր նյութերն ընդգրկում է Իրան մեկնած մի անանուն վաճառականի թողած «Ուղեգրությունը»։ Հեղինակը նշում է, որ Արևելքի ժողովուրդների կենցաղի, սովորույթների և այցելած քաղաքների մասին նյութերը հավաքել է ութ տարիների և ութ ամիսների ընթացքում։ Այդ նյութերը իրենց թարմությամբ մեծապես կարող են հետաքրքրել ընթերցողներին։ Նա գրում է նաև, որ ինքը մասնակցել է շահ Իսմայիլի մի շարք արշավանքներին58։
Անանուն վաճառականի դեպի Իրան կատարած ճանապարհորդությունն ընթացել է Հայկական լեռնաշխարհի հարավային շրջաններով (Դիարբեքիր, Մերդին), որոնց մասին նա թողել է տնտեսական ու դեմոգրաֆիկ բնույթի վկայություններ։ Նա խոսում է նաև Շահ Իսմայիլի զորավար Ուստաջլու խանի կողմից այդ շրջանների գրավման մասին։ Հատկապես գիտական մեծ հետաքրքրություն ունեն Բիթլիսին, Վանին, Ոստանին, Դատվանին, Արճեշին և հարավ-արևմտյան Հայաստանի այլ քաղաքներին ու գավառներին նվիրված վկայությունները, որոնք գերազանցապես վերաբերում են քուրդ բեկերի և շահ Իսմայիլի քաղաքական հարաբերություններին։ Ընդարձակ են հեղինակի թողած տեղեկությունները Մերձավոր արևելքի խոշորագույն առևտրական կենտրոններից մեկի՝ Թավրիզի մասին։ Դրանք որոշակի գիտական նշանակություն ունեն տվյալ ժամանակաշրջանի տնտեսական պատմության ուսումնասիրության համար։
Սեֆյան պետության հիմնադրման պատմությունը, Ակկոյունլու պետության վերջին տիրակալների, շիրվանշահերի և օսմանյան թուրքերի դեմ շահ Իսմայիլի պայքարի պատմությունն արտացոլվել է նաև վենետիկյան դիվանագետ Ռոտայի թողած հիշատակարանում, որը զե-
_____________________________
57 Հովհ. Հակոբյան, Ուղեգրություններ, հ. Ա, էջ 276—285։
58 Նույն տեղում, էջ 286—287։
[էջ 25]
տեղված է Ռ. Դյու Մանի «Պարսկաստանի վիճակը 1660 թ.» գրքի հավելվածում59։ Իր աշխատության սկզբնական մասում Ռոտան տալիս է Սեֆյան հարստության ծագումնաբանությունը, այնուհետև շարադրում իր՝ շահ Իսմայիլի, կենսագրությունը։ Իշխանության գլուխ անցնելուց հետո, շահ Իսմայիլը, վկայում Է Ռոտան, «...մեծ ատելություն է տածում դեպի թուրքերը»60։ Այնուհետև Ռոտան պատմում է շահ Իսմայիլի մղած պատերազմների ու նվաճած երկրների մասին։ Նա հատուկ ընդգծում է, որ շահ Իսմայիլի հեղինակությունը գյուղացիների ու սոցիալական այլ շերտերի նկատմամբ վարած խաբեպատիր քաղաքականության շնորհիվ երկրում մեծ էր. «Իր պալատականների ու իր ենթակաների կողմից նա (շահ Իսմայիլը–—Մ. Զ.) պաշտված է, և ինքը ավելի մեծ հեղինակություն ձեռք բերելու համար (մարդկանց մեջ) ներկայացնում է միայն դեմքը շղարշով քողարկված, ինչպես դա մի ժամանակ անում էր Մովսես (մարգարեն) Իսրայելի զավակների առաջ»61,— գրում է նա։ Ռոտան իր աշխատության վերջին գլուխը վերնագրել է այսպես. «Այն մեծ ատելությունը, որ տածում է իշխան Սոֆին դեպի հրեաները, թուրքերը և սարակինոսները (իմա արաբները — Մ. Զ.), և թե ինչպես է նա համակրում քրիստոնյաներին...», որտեղից պարզվում է, որ շահ Իսմայիլի թշնամանքն ուղղված էր սուննիների դեմ և քրիստոնյաներին «հովանավորելը» պայմանավորված էր եվրոպական պետությունների հետ թուրքերի դեմ ուղղված դաշինք կնքելու նպատակով։ «Քրիյյտոնյաներին, — կարդում ենք Ռոտայի մոտ,—նա (շահը — Մ. Զ.) ցույց է տալիս բարյացակամ (վերաբերմունք), որովհետև նա անձեռնմխելի էր թողնում նրանց բոլոր եկեղեցիներն ու մատուռները՝ առանց բռնություն գործադրելու։ Եվ տանում էր իր հետ հայոց պատրիարքին և մեր հավատին հետևող բազմաթիվ վանականների ու հոգևորականների, դրանով իսկ ակնհայտ դարձնելով մահմեդական օրենքը (իմա՝ սուննիզմը—Մ. Զ.) հիմնովին ոչնչացնելու նրա ցանկությունը»62։
XV դարի եվրոպական պատմագրության մասին մեր խոսքը ավարտելուց առաջ նշենք ևս մի երկու կարևոր բյուզանդական աղբյուրների մասին, որոնք XVII դարում հրատարակվել են Ֆրանսիայում՝ այլևայլ աղբյուրներից քաղված խիստ արժեքավոր լրացումներով։ Առաջինը բարոն դե Գիյեի կողմից հրատարակվածն է՝ «Մեհմեդ 2-րդի պատմու-
_____________________________
59 ,,Estat de la Perse en 1660" par le P. Raphael du Mans, publié avec notes et appendice par Charles Schéfer. Paris, 1890, Appendice, p. 259—276.
60 Նույն տեղում, էջ 264—265։
61 Նույն տեղում, էջ 274—275։
62 Նույն տեղում, էջ 274—275։
[էջ 26]
թյունը», վերնագրով63։ Հայ ժողովրդի քաղաքական պատմության համար հատկապես որոշակի հետաքրքրություն ունի երկրորդ հատորը, որը բացառապես նվիրված է Ուզուն Հասանի ու այլոց հետ Մեհմեդ 2-րդի գրագրություններին։ Նամակներից մեկում սուլթանը մանրամասն նկարագրում է Դերջանում իր տարած հաղթանակը Ուզուն Հասանի նկատմամբ։ Երկրորդ հատորի վերջում բերված են նաև աղբյուրներ, ուր խոսվում է Սեֆյանների ծագման մասին։
Երկրորդ աղբյուրը, որի մասին այստեղ ակնարկեցինք, Լառնիկոս Խալկոկոնդիլի կամ Խալկոնդիլի (ծննդյան և մահվան թվականները հայտնի չեն, ենթադրվում է, որ նա ծնվել է XV դ. 30-ական թթ. ու մահացել նույն հարյուրամյակի վերջում)՝ «Թուրքերի և Մեհմեդ 2-րդի ծագման ու գործունեության մասին» վերնագրով աշխատությունն է։ Այստեղ մանրամասն շարադրված է օսմանյան պետության քաղաքական պատմությունը 1298 — 1463 թթ., կարճ՝ տրվում է թուրքերի կատարած նվաճումների պատմությունը Փոքր Ասիայում և Բալկաններում64։ Կա Բլեզ դե Վիժեների կատարած ֆրանսերեն թարգմանությունը, որին կցված են Թովմաս Արթուսի և դե Մեզերեի կողմից կատարված ժամանակագրական լրացումներն ընդհուպ մինչև 1661 թ.։
XVI դարում, երբ Օսմանյան կայսրությունը հասնում էր իր հզորության գագաթնակետին, եվրոպական պետությունների մոտ առավել ուժեղացավ հետաքրքրությունը այդ պետության նկատմամբ, որի անմիջական արդյունքն էր պատմական մեծ ու փոքր աշխատությունների հրապարակումը Եվրոպայում։ Միայն XVI դարի առաջին կեսին եվրոպական հասարակությանը հայտնի դարձան 901 նման աշխատություններ, որոնց համառոտ նկարագրությունը տրված է գերմանացի արևելագետ Կարլ Գյոլների 1961 թ. Բեռլինում ու Բուխարեստում հրատարակված գրքում65։ Այս ժողովածուում մատնացույց արված աղբյուրների մեջ հայ ժողովրդի պատմության տեսակետից առավել կարևոր են 1535 թ. «Մեծ թուրքի (իմա՝ սուլթանի — Մ. Զ.) նկատմամբ Սոֆիի տարած հաղթանակի մասին Կոստանդնուպոլսից ուղարկված մի նամակի պատճենը»։ Իտալացի Ջիովիի (Պաոլո) 1538 թ. ֆրանսերեն թարգմանված ու Փարիզում հրատարակված հետևյալ վերնագրով աշ-
_____________________________
63 Histoire du règne de Mahomet II, empereur des Turcs par le sieur Guillet, T. I–II, Paris, 1684.
64 (Chalcondyle). Histoire générale des turcs, contenant l’histoire de Chalcondyle, trad. De Blaise de Vigenaire et continuée jusque en l’an 1612 par Thomas Artus et par le sieur Meseray jusque en l’an 1661. T. I–II, Paris, 1662.
65 Karl Gölner, Turcica, Die europäischen Türkendrucke des XVI Jahrhunderts. Band 1, Bucuresti–Berlin, 1961.
[էջ 27]
խատությունը. «Թուրքիայի կայսրերի պատմությունը վերջերս լատիներենից ֆրանսերեն թարգմանված»66 և 1547 թ. դարձյալ Փարիզում հրատարակված «Կոստանդնուպոլսից ուղարկված նամակների պատճենը, որը պարունակում է Պարսկաստանի թագավոր Սոֆիի մեծ թուրքին վերջերս հասցրած մեծ պարտությունը...» գիրքը67 Կարլ Գյոլների կողմից հրատարակված աղբյուրների ցանկից երևում է, որ Թուրքիայի մասին Եվրոպա ուղարկված նյութերի մեծ մասը գրված է լատիներեն։
Եվրոպական պետութունների հետ Օսմանյան կայսրության հարաբերությունները XVI դարում դարձան ավելի կայուն։ Միմյանց նկատմամբ թշնամական դիրք գրաված եվրոպական պետությունների տարբեր խմբավորումներ աստիճանաբար սկսեցին իրենց կողմը գրավել Թուրքիային։ Մյուս կողմից, թուրքական վտանգը Եվրոպայի կենտրոնից հեռացնելու նպատակով, եվրոպական պետությունները ձգտեցին կանոնավոր դեսպանություններ ուղարկել Կոստանդնուպոլիս։ Ավելի ու ավելի հաճախ տարբեր մասնագիտությունների տեր եվրոպացիներ սկսեցին ուղևորություններ կատարել Թուրքիայում։ Եվ ահա, դեսպանությունների զեկուցագրերը և առանձին ուղեգրությունները բավականին պատմական նյութեր են հաղորդում Օսմանյան կայսրության հասարակական-տնտեսական և քաղաքական պատմության մասին։ Այս նյութերից միայն մի մասն է առ այսօր հրապարակված, մյուսը, դժբախտաբար, դեռևս մնում է Եվրոպայի տարբեր երկրների արխիվներում։ Մասնակիորեն հրատարակված նյութերի շարքին կարելի է դասել 1839—1846 թթ. ընթացքում Ե. Ա. Ալբերիի կողմից լույս ընծայված «Սենատին հղված վենետիկյան դեսպանների զեկուցագրերը» վերնագրված փաստաթղթերի ժողովածուն68։ Այդ փաստաթղթերն արտացոլում են 1527 — 1577 թթ. Արևելքում Ֆրանսիայի վարած քաղաքականությունը։ Համանման փաստաթղթերի մի ժողովածու, որն ընդգրկում է 1515 —1580 թթ. ժամանակաշրջանը, պարունակում է նաև 1848 — 1853 թթ. Է. Շարիերի կողմից հրատարակված չորս հատորանոց գիրքը69։
_____________________________
66 Giovio (Paulo). L’histoire des empereurs de Turquie... Nouvellement traduit de latin en français. Paris, 1538.
67 La copie des lettres envoyées de Constantinople qui contiennent la grande deffaicte que nouvellement Sophy Roy de Perse a faict contre le grand Turc. Traduite de language italien en français, Paris, 1547.
68 E. Albéry, Relagìoni degli ambasciatori Veneti al Senato, T. III, Firenze, 1859—1863.
69 Ernest Charrière, Négociations de la France dans le Levant, ou correspondances, mémoires et actes diplomatiques des ambassadeurs de France à Constantinople, Vol. I–IV, Paris, 1848-1853.
[էջ 28]
XVI դարի 40-ական թթ. հայ ժողովրդի պատմության ուսումնասիրության համար որոշակի արժեք ունի ֆրանսիական թագավոր Հենրիխ 2-րդի դեսպան դ’Արամոնի ուղեգրությունը70։ Նա 1548—1549 թթ. մասնակցում էր սուլթան Սուլեյման Կանունիի (1520 —1566 թթ.) իրանական արշավանքին ու օրը-օրին նկարագրում է դրա ողջ ընթացքը։ Նա արժեքավոր տեղեկություններ է հաղորդում Ամասիայի, Թոխատի, Սեբաստիայի, Էրզրումի, Վանի, Մուշի, Բիթլիսի, Դիարբեքիրի և պատմական Հայաստանի մյուս քաղաքների մասին։ Դ’Արամոնի հաղորդած վկայություններից ևս մի անգամ պարզվում է այն իրողությունը, որ արշավող թուրքական բանակի սարսափից բնակչությունը ստիպված լքում էր հայրենի երկիրը։ Ֆրանսիական դեսպան դ’Արամոնի վկայությունները գրի է առել իր քարտուղար Ժան Շեզնոն։ Բնագիրը հրատարակել է ֆրանսիացի հայտնի արևելագետ-պատմաբան Շառլ Շեֆերը, որը գրքին կցել է առաջաբան, ծանոթագրություններ և ֆրանսիական արխիվային նյութեր, որոնց թվում սուլթան Սուլեյմանի 1549 թ. Հենրիխ 2-րդին հղած նամակը, ուր սուլթանը մասնավորապես նկարագրում է շահ Թահմասպի հետ հր պատերազմները և թուրքական բանակի հարձակումը դեպի Վրաստան։
XVI դարի 50 — 60-ական թթ. Թուրքիայի ներքին ու արտաքին քաղաքականության ուսումնասիրության տեսանկյունից մասնակի հետաքրքրություն են ներկայացնում նաև բելգիացի դիվանագետ Օժիե Դիսլեն վան-Բուսբեկի (1522—1592) թողած հուշագրությունները71։ Բուսբեկը որպես ավստրիական կայսր Ֆերդինանդ 2-րդի դիվանագիտական ներկայացուցիչ, 1553 թ. հաշտություն կնքելու նպատակով ուղարկվեց Թուրքիա, ուր մնաց մինչև 1562 թ.։ Թուրքիայի մասին իր տպավորությունները Բուսբեկը շարադրեց չորս ընդարձակ զեկուցագիր-նամակների ձևով, որոնք 1589 թ. առաջին անգամ լույս տեսան ֆրանսերենով։ Հետագայում այդ աշխատությունը հրատարակվում է նաև եվրոպական այլ լեզուներով։
Նույն դարի 70-ական թթ. մեզ հետաքրքրող աղբյուրների մեջ առանձնահատուկ տեղ է գրավում շահ Թահմասպի իշխանության վերջին տարիների Իրանի ներքին կացության վերաբերյալ Վենետիկի հան-
_____________________________
70 La voyage de Monsieur d’Aramon, ambassadeur pour le roy en Levant, escrit par le noble homme Jean Chesneau, l’un des secrétaires dudict seigneur ambassadeur. Publié et annoté par M. Ch. Schéfer. Paris, 1887.
71 Busbequis Augier-Guislain (Baron de Busbec). Lettres, traduites en français avec les notes historiques at géographiques par M. L’abbé de Froy. T. I–II, Paris, 1748.
[էջ 29]
րապետությանը իտալացի Վինչենցո դ’Ալեսանդրիի հղած ընդարձակ զեկուցագիրը72։ 1571 թ., երբ թուրքերը սպառնում էին Կիպրոսին, Վինչենցո դ’Ալեսանդրին Վենետիկի հանրապետության կողմից ուղարկվեց Իրան՝ շահ Թահմասպին հորդորելու համատեղ հանդես գալ Թուրքիայի դեմ։ Վինչենցո դ’Ալեսանդրիի Վենետիկ հղած վերոհիշյալ զեկուցագիրը հեղինակի՝ Իրանում երկար ժամանակ ապրելու ու շահական պալատի բարձրաստիճան ներկայացուցիչների հետ շփվելու անմիջական արդյունքն է։ Իրանի և Արևելյան Հայաստանի հասարակական-տնտեսական կյանքին վերաբերող արժեքավոր վկայություններից բացի, Վ. դ’Ալեսանդրիի մոտ տվյալներ կան XVI դարի 70-ական թթ. Բիթլիսի քուրդ կառավարիչ Էմիր Շարաֆի ապստամբության ու թուրքերի կողմն անցնելու և այս առթիվ՝ տեղեկություններ նաև Բիթլիսի, Վանի, Ոստանի, Բերկրիի, Արճեշի, Արծկեի և հարավային Հայաստանի այլ քաղաքների մասին73։
XVI դարի 70 — 80-ական թթ. անգլիական առևտրական կապիտալը ամենաեռանդուն ձևով սկսեց իր պայքարը Արևելքում եվրոպական մյուս պետությունների ներկայացուցիչների դեմ՝ առևտրի բնագավառում առանձնաշնորհումներ ձեռք բերելու նպատակով։ Մշտապես զարգացող անգլիական արդյունագործության համար առանձնակի հետաքրքրություն ուներ Իրանի հում մետաքսը՝ բոժոժը։ Ե՛վ հայկական բամբակը, և´ իրանական մետաքսը ներմուծման կարևորագույն ապրանքներն էին դառնալու Անգլիայի համար։ Անգլիացիներն առաջինն էին, որ Ջ. Բարբարոյից ու Ա. Կոնտարինիից հետո իրենց ուշադրությունը սևեռեցին Վոլգա-կասպիական առևտրական ուղու վրա։ XVI դարի կեսերին վոլգյան ուղին, ընդհուպ մինչև Աստրախանը ներառյալ, անցել էր Մոսկովյան պետության գերիշխանության ներքո։ Ուստի անգլիացիները շտապեցին ռուսների հետ առևտրական գործարքներ կնքել։ Այդ գործի առաջամարտիկը հանդիսացավ անգլիացի նավագնաց Անտոնի Ջենկինսոնը, որը 1557—1571 թթ. ընթացքում Վոլգա-կասպիական առևտրական ուղով ճանապարհորդություն կատարեց Բուխարա և Իրան։ Հետագայում Ա. Ջենկինսոնի ձեռնարկած գործը շարունակեցին անգլիական առևտրական կապիտալի մյուս ներկայացուցիչները, որոնց թվում Բերրոուն, Չափմանը, Էդվարդը, Ջոնսոնն ու այլք։ Անգլիացիներին հաջողվեց ոչ միայն ձեռք բերել, ինչպես նշվեց, Վոլգա-կասպյան առևտրի մենաշնորհը, այլև ազատ իրավունք՝ իրանական ապրանքներն առանց որևէ մաքսի Ռուսաստանի վրայով փոխադրելու Անգլիա։
_____________________________
72 Տե´ս Հովհ. Հակոբյան, Ուղեգրություններ, հ. Ա, էջ 331 — 354։
73 Նույն տեղում, էջ 338։
[էջ 30]
Վոլգա-կասպիական ուղիների յուրացմանը զուգընթաց, անգլիական առևտրական կապիտալը ձգտում էր իր համար տեղ ապահովել այսպես կոչված լևանտյան ավանդական ուղիներում։ Դեռևս 1553 թ. նույն ինքը՝ Ա. Ջենկինսոնը, սուլթան Սուլեյման Կանունիից ստացավ հատուկ առևտրական արտոնագիր, որով անգլիացիները դասվում էին «... առավել առանձնաշնորհյալ ազգերի» թվին74։ Այդ արտոնագիրը հետագայում՝ 80-ական թվականներին, դարձավ ապագա անգլիական կապիտուլյացիայի հիմքն ու լևանտյան ընկերության հիմնադրման սկիզբը75։ Այդ բոլորը իրավական ձևակերպում ստացավ անգլիական թագուհի Էլիզաբեթի և սուլթան Մուրադ 3-րդի միջև կնքված հատուկ պայմանագրով։ Երկու կողմերն էլ փորձեցին այդ առևտրական պայմանագրին տալ քաղաքական բնույթ76։ Անգլիական առևտրական կապիտալի համար բարենպաստ այս պայմաններում 1599 —1600 թթ. առաջինը Թուրքիա ուղևորվեց Թոմաս Դալլամը, որի ուղեգրությունը77 սույն թեմայի համար նույնպես որոշակի արժեք ունի։
Հայ ժողովրդի պատմության հարցերն ուսումնասիրողների համար առավել հետաքրքիր են Ա. Ջենկինսոնի ընդարձակ ուղեգրության այն էջերը, որոնք վերաբերում են Իրանի ներքին կացության նկարագրությանը և նրա առևտրական հնարավորություններին։ Չնայած Ա. Ջենկինսոնը հիշատակում է այն մասին, թե ինքը եղել է Հայաստանում, սակայն որևէ մասնավոր տեղեկություն չի հաղորդում։ Իրանի վերաբերյալ Ա. Ջենկինսոնի հաղորդած վկայություններն արժեքավոր են Արևելյան Հայաստանի ընդհանուր վիճակը հասկանալու առումով։ Այդ տեղեկություններն ամենից շատ արտացոլվել են 1561 —1563 թթ. ընթացքում Իրան կատարած նրա ուղևորության հուշագրություններում։ 1561 թ. հունիսի 1-ին դուրս գալով Աստրախանից, Ա. Ջենկինսոնը Դերբենդի, Շամախու, Թավրիզի վրայով նոյեմբերի 2-ին ժամանում է Ղազվին՝ շահ Թահմասպի նստավայրը։ Վերջինս, նկատի ունենալով թուրքերի հետ կնքված հաշտության պայմանագիրը, նպատակահարմար է համարում անգլիացիներին չտալ որևէ առևտրական առանձնաշնորհում։ Հետագայում, սակայն, ինչպես շահ Թահմասպը, այնպես էլ նրա հաջորդները, անգլիացիներին տալիս են նման առանձնաշնորհումներ։
_____________________________
74 Early voyages and travels in the Levant. London, 1893, Introduction, p. V.
75 Նույն տեղում։
76 Նույն տեղում։
77 Նույն տեղում, էջ 1—68։
[էջ 31]
Ա. Ջենկինսոնի հաղորդած վկայությունները հիմնականում վերաբերում են Իրանի տնտեսությանն ու առևտրին, սակայն կան նաև քաղաքական պատմությանը, մասնավորապես թուրք-իրանական պատերազմների վերաբերյալ նյութեր։ Այսպես. խոսելով Թավրիզի մասին, նա գրում է, որ Իրանի մեծագույն քաղաքը «...չունի այն առևտուրը կամ վաճառականությունը, ինչ որ նախապես ուներ, կամ ինչպես ուրիշ (քաղաքներն) են այս ժամանակ, թուրքական արշավանքների պատճառով, որոնք Սոֆիից գրավել են գրեթե մինչև հիշյալ Թավրիզ քաղաքը»78։
XVI դարի վերջի Իրանի տնտեսությանն ու քաղաքական պատմությանը վերաբերող նյութերի կարելի է հանդիպել նաև Ա. Ջենկինսոնի գործընկերներ Արթուր էդվարդսի, Լորենս Չափմանի, Ջոն Սպարքի, Թոմաս Բանիստրի ու այլոց իրանյան ուղեգրություններում, որոնք նույնպես թարգմանված են հայերեն՝ Հովհ. Հակոբյանի կողմից79։ Այս հեղինակների մոտ խոսվում է նաև Եվրոպայի ու մասնավորապես Վենետիկի հետ Ջուղայի հայ խոջաների ունեցած առևտրական հարաբերությունների մասին։ Ինչպես երևում է անգլիացի այս ուղեգիրների վկայություններից, անգլիական առևտրի ներկայացուցիչներն ուղիներ են փնտրել խանգարելու հայ խոջաների և Վենետիկի միջև ծավալված ապրանքափոխանակությանն ու տիրանալու Իրանի հում մետաքսի արտահանման մենաշնորհին։ Բայց և այնպես, նրանք խիստ վախեցել են Արևելքում առևտրական հարաբերությունների համար գոյություն ունեցող բազմաթիվ խոչընդոտներից և այն աստիճան, որ բացականչում են. «...ավելի լավ է ամբողջ կյանքում մշտապես մնալ մուրացկան Անգլիայում, քան լինել հարուստ վաճառական Իրանում»80։
Վերջապես, XVI դարի վերջին քառորդին է վերաբերում անգլիացի մի ուրիշ վաճառականի՝ Ջոն Նյուբերիի թողած ուղեգրությունը, ուր նույնպես հանդիպում ենք հայերի և Հայաստանի մասին ուշագրավ վկայությունների։ Ջոն Նյուբերին որևէ առնչություն չի ունեցել անգլիական-մոսկովյան ընկերության հետ։ Նա 1581 —1582 թթ. ընթացքում առևտրական նպատակներով ճանապարհորդել է Իրան և Հնդկաստան։ Վերադարձին՝ 1581 — 1582 թթ. ձմռան ամիսներին, եղել է Հա–
_____________________________
78 Հովհ. Հակոբյան, Ուղեգրություններ, հ. Ա, էջ 378։ Ընդհանրապես ներկա աշխատության մեջ օգտագործել ենք Հովհ. Հակոբյանի թարգմանությունը՝ Ա. Ջենկինսոնի Ռուսաստան և Իրան կատարած ուղևորության մասին, տե´ս նաև Early voyages and travels to Russia and Persia by Anthony Jenkinson and other Englishmen. Vol. I–II, Edited by E. Delwar Morgan and C. H. Coste, London, 1886.
79 Հովհ. Հակոբյան, Ուղեգրություններ, հ. Ա, 408 — 447։
80 Նույն տեղում, էջ 418։
[էջ 32]
յաստանում և ուղևորվել դեպի Թոխաթ։ Թավրիզից մինչև Թոխաթ ուղեգրության թարգմանությունը դարձյալ տրված է Հովհ. Հակոբյանի կողմից81։
Շահ Թահմասպի մահից հետո Իրանում ծայր առած գահակալական կռիվներն առժամանակ դադարեցրին դիվանագիտական այն բանակցությունները, որ վարում էին եվրոպական պետությունները Իրանի հետ՝ վերջինիս հակաթուրքական դաշինքի մեջ ներգրավելու նպատակով։ Դարավերջին, սակայն, երբ Իրանում իշխանության գլուխ է անցնում Շահ Աբասը, որի ժամանակ ոչ միայն վերջ է տրվում գահակալական կռիվներին, այլև սանձահարվում են կենտրոնախույս ուժերը, եվրոպական պետությունների հակաթուրքական դաշինք կնքելու նախաձեռնությամբ հանդես է գալիս Անգլիան, պայքարելու Վենետիկի դեմ՝ իրանական հում մետաքսի արտահանությունն իր մենաշնորհը դարձնելու նպատակով։ Անգլիան ձգտում էր ամեն կերպ վերացնել այն բոլոր խոչընդոտները, որ Թուրքիան հարուցում էր իրանական մետաքսի արտահանության առաջ։
1599 թ. Շահ Աբասի պալատում հայտնվեց անգլիացի սըր Անտոնի Շիրլեյը, որն առաջարկում էր իր զինվորական ծառայությունները։ Անգլիական կառավարության ներկայացուցիչների կողմից Անտոնի Շիրլեյը ուղարկվել էր Իրան՝ համոզելու Շահ Աբասին մտնել հակաթուրքական դաշինքի մեջ ու անգլիական հպատակներին որոշ առևտրական առանձնաշնորհումներ տալ։ 1598 թ. մայիսի 24-ին իր եղբոր Ռոբերտ Շիրլեյի ու այլոց հետ նա մեկնեց Վենետիկից և ուղևորվեց դեպի Իրան։ Այստեղ Շահ Աբասի զորավար Ալլահվերդի խանի միջնորդությամբ Շահ Աբասը տվեց հակաթուրքական դաշինք ստեղծելու մասին իր համաձայնությունը։ Նա Անտոնի Շիրլեյին լիազորեց իր անունից բանակցություններ վարելու գերմանական կայսր Ռուդոլֆի, Հռոմի պապի, Վենետիկյան հանրապետության և իսպանական թագավորի հետ։ Ապա Անտոնի Շիրլեյի հետ նա Եվրոպա ուղարկեց նաև իր ներկայացուցիչ Հյուսեին Ալի Բեկին։ Իրանում գտնվելը, ապա նաև եվրոպական երկրներում շահի անունից վարած բանակցությունները Անտոնի Շիրլեյը գրի է առել ուղեգրության ձևով82։
_____________________________
81 Նույն տեղում, էջ 448—459։
82 Տե՛ս Sir Anthony Shirley, His relation of his travels into Persia. London, 1613; A new and large discourse of the travels of sir Antony Shirley by sea and overland to the Persian empire, written by William Parry. London, 1601: Dépéches du Piedro Duedo, ambassadeur de la seigneurie de Venise, prés de la cour d’Allemagne, relatives à la mission de sir Anthony Shirley et de Hussein Aly bek. Estat de la Perse en 1660, p. 277—284.
[էջ 33]
Հռոմում Անտոնի Շիրլեյը կաթոլիկ եկեղեցու պետին հավաստիացնում էր, որ իրանաբնակ բոլոր «հերձվածողները», այսինքն հայերը, վրացիները և այլք, հպատակություն են հայտնելու իրեն, եթե պապը կազմակերպի եվրոպական պետությունների հակաթուրքական դաշինքը83։ Նման հավաստիացման հիմքում ընկած կարող է լինել Անտոնի Շիրլեյի տեղեկությունը հայերի, վրացիների կողմից եվրոպական պետություններին արված օգնության դիմումների մասին և Շահ Աբասի մտադրությունը օգտագործել հայ բանագնացներին Եվրոպայի հետ վարվելիք դիվանագիտական բանակցություններում։
Երբ Շահ Աբասի դիվանագիտական ներկայացուցիչ Հյուսեին Ալի Բեկը շրջագայում էր եվրոպական մայրաքաղաքներում, գերմանական կայսր Ռուդոլֆը Շահ Աբասի մոտ էր ուղարկել հատուկ պատվիրակություն տրանսիլվանացի իշխան Կակաշ դե Զալոնկեմենիի ղեկավարությամբ՝ Եվրոպայի հետ Շահ Աբասի ծրագրած դաշինքի մասին լրացուցիչ տեղեկություններ ստանալու նպատակով։ Մյուս կողմից, Էտիեն Կակաշը կայսեր կողմից հանձնարարություն ուներ ռուսական ցարին ներգրավելու հակաթուրքական դաշինքի մեջ84։ Դեպի Իրան ուղեվորության ժամանակ Էտիեն Կակաշին ուղեկցում էր Գևորգ Թեկտանդեր ֆոն դեր Յաբելը։ 1603 թ. հոկտեմբերի 25-ին Լենքորանից ոչ հեռու գտնվող իրանական Լանցեն քաղաքում պատվիրակության ղեկավարը մահանում է, և Թեկտանդերը ստիպված է լինում ինքը կազմել կայսերը ներկայացվելիք զեկուցագիրն Իրան այցելելու մասին։ Մենք օգտագործել ենք Շառլ Շեֆերի հրատարակությունը85։
Թեկտանդերը գտնվել է Շահ Աբասի բանակում, որը թուրքերի դեմ պատերազմ էր վարում Արևելյան Հայաստանը նրանց ձեռքից հետ խլելու նպատակով։ Նա, որպես ականատես, նկարագրում է Թավրիզի, Մարանդի, Նախիջևանի, Երևանի գրավումը Սեֆյանների կողմից։ Շահի թույլտվությամբ նա եղել է նաև Էջմիածնում ու տեսակցություն ունեցել հայոց կաթողիկոսի հետ։ Թեկտանդերի հաղորդած վկայությունները համընկնում են հայկական աղբյուրների հաղորդած տվյալներին։
Իսպանիան դեռևս Ֆիլիպ 2-րդ թագավորի ժամանակ՝ XVI դարի 80-ական թթ., շահ Մուհամմեդ Խուդաբանդայի հետ բանակցություններ էր վարում մի կողմից առևտրի բնագավառում առանձնաշնորհումներ
_____________________________
83 Տե՛ս Estat de la Perse en 1660, էջ 9։
84 Նույն տեղում, էջ 11։
85 Iter Persicum ou description du voyage enterprise en 1602, Paris, 1887. Կա նաև 1609 թ. հրատարակությունը հետևյալ վերնագրով՝ Bréve, mais non moins détaillée et véridique description du voyage en Perse..., Altenbourg, 1609.
[էջ 34]
ստանալու, մյուս կողմից՝ Թուրքիայի դեմ միացյալ ճակատ կազմելու նպատակով։ Սակայն դիվանագիտական այդ փորձերը հաջողություն չէին ունեցել։ Ֆիլիպ 2-րդը ընթանալով իր հոր ծրագրած ուղիով, Իրանի հետ նոր դիվանագիտական շփման մեջ մտավ՝ 1601 թ. այդ երկիր ուղարկելով ևս մի պատվիրակություն՝ բաղկացած Հնդկաստանի իր ներկայացուցիչներից։ Այդ պատվիրակության մեջ էր նաև ավգուստինյան հոգևորական Անտոնիո դե Գուվեան, որը և դարձավ Շահ-Աբասի կյանքին ու քաղաքական գործունեությանը նվիրված մեծարժեք ու հավաստի գրքի հեղինակը86։ Իսպանական պատվիրակությունը 1602 թ. փետրվարի 15-ին դուրս է գալիս Գոայից և սեպտեմբերի 4-ին հասնում իրանական Մաշհադ քաղաքը՝ Շահ-Աբասի այն ժամանակվա նստավայրը։ Իսպանական պատվիրակությունն ընդունելության ժամանակ շահին հավաստիացնում է, որ Հնդկաստանի փոխարքան որևէ մտադրություն չունի ռազմական արշավանք կազմակերպելու Պարսից ծոցում։ Ապահով իր թիկունքից, ինչպես այդ մասին գրում է Անտոնիո դե Գուվեան, Շահ-Աբասը պատերազմ է հայտարարում Թուրքիային։ Անտոնիո դե Գուվեայի աշխատությունն ընդգրկում է Շահ-Աբասի կողմից Թուրքիայի դեմ ձեռնարկված պատերազմի սկզբից, այսինքն 1602 թ. աշնանից ընդհուպ մինչև 1608 թ. ընկած ժամանակաշրջանը։ Հաղորդված նյութերի առատությամբ ու խորությամբ, արված նուրբ դիտողություններով Անտոնիո դե Գուվեայի այս գիրքը հայ ժողովրդի պատմության ուսումնասիրության համար բացառիկ արժեք ունի։ Բերված վկայությունները հավաստի են և զերծ իրանական ու թուրքական աղբյուրների միակողմանի մեկնություններից։ Աշխատության մեջ հեղինակը մեծ համակրանքով ու ցավով է գրում թուրք-իրանական պատերազմների ընթացքում հայ ժողովրդի կրած անլուր տառապանքների մասին. երկասիրության երրորդ գրքում, որ վերնագրված է «Հայերի ստրկացման ու նրանց բռնագաղթի մասին», սրտաճմլիկ տողերով մանրամասն նկարագրվում է հայերի բռնագաղթի դժնդակ պատկերը87։
_____________________________
86 Այս աշխատությունը առաջին անգամ լույս է տեսնում Լիսաբոնում 1611 թ. հետևյալ վերնագրով՝ ,,Relacam en cuoe tratam as guerias et grandes victorias que alcancon o Grande Rey de Persia xa Abbas do Grea Turco Mahometto et seu filho Amethe".
Շուտով այդ աշխատությունը թարգմանվում ու հրատարակվում է հին ֆրանսերենով, որր և մենք օգտագործել ենք. տե՛ս Relation des grandes guerres et victoires obtenues par le roy de Perse Chan Abbas contre les empereurs de Turquie Mahomet et Achmet son fils. Par le P. Fr. Anthoine de Gouvea, traduit de l’original portugais. Rouen, 1646.
87 Anthoine de Gouvea, էջ 341 — 385։
[էջ 35]
Անտոնիո դե Գուվեայի գլխավորած պատվիրակությունից հետո Իսպանիան 1618 թ. Իրանի հետ անմիջական դիվանագիտական և առևտրական հարաբերություններ հաստատելու մի նոր փորձ կատարեց։ Այդ նպատակով Իրան ուղարկվեց Մադրիդի պալատի նոր պատվիրակությունը, որին գլխավորում էր Գարսիա դե Սիլվա Ֆիգուերան, որը և թողեց պատմական որոշակի արժեք ներկայացնող իր ուղեգրությունը88։ Ճիշտ է, Գարսիա դե Սիլվան բուն Հայաստանում չի եղել, այլ հասել է մինչև Թավրիզ, սակայն Նոր Ջուղայի հայերի մասին խոսելիս նա անդրադառնում է նաև ոչ հեռավոր անցյալում հայերի բռնագաղթի հետ կապված որոշ հարցերի, Եվրոպայի հետ հայ, մասնավորապես Նոր Ջուղայի խոջայության ունեցած առևտրական հարաբերություններին և այլն։
XVII դարի 20-ական թթ. Շահ-Աբասն Անգլիայի հետ դաշնակցած գրավեց Հորմուզը և վերջ տվեց Պարսից ծոցում պորտուգալացիների գերիշխանությանը։ Անգլիացիների այս օգնությունը Իրանին մեծապես ուժեղացրեց անգլիական Արևելահնդկական առևտրական ընկերության ազդեցությունը երկրում։ Նման պայմաններում Ֆրանսիան, հանձինս կարդինալ Ռիշելիեի, արեց առավելագույնը՝ Իրանի հետ իր տընտեսական ու քաղաքական հարաբերությունները բարելավելու նպատակով։ 1626 թ. դե Հեյի գլխավորությամբ Իրան ուղարկվեց ֆրանսիական հատուկ պատվիրակություն։ Սակայն թուրքական կառավարության պահանջով դե Հեյը ստիպված եղավ Կոստանդնուպոլսից վերադառնալ Ֆրանսիա։ Իրանի հետ դիվանագիտական բանակցություններ վարելու պաշտոնը դրվեց հայր Պասիֆիկի վրա։ Նորջուղայեցի խոջա Նազարի միջնորդությամբ Հայր Պասիֆիկը Ղազվինում ընդունվում է Շահ-Աբասի կողմից։ Ֆրանսիական պատվիրակությանը հաջողվում է դիվանագիտական և կրոնական կենտրոններ հիմնել Սպահանում և Բաղդադում՝ ուղղված, անշուշտ, անգլիական ազդեցության դեմ։ Հայր Պասիֆիկը թողել է Իրան կատարած իր այցելության հանգամանալից շարադրանքը, ուր հազվադեպ խոսվում է նաև իրանահայերի ու Հայաստանի մասին89: Հայր Պասիֆիկի աշխատությունը հետաքրքիր է մի
_____________________________
88 Մենք օգտագործել ենք Գարսիա դե Սիլվայի աշխատության ֆրանսերեն թարգմանությունը. տե՛ս L’ambassade de D. Garcias de Silva Figueroa en Perse, contenant la politique de ce grand empire, les moeurs du roy Schah Abbas et une relation exacte de tous les lieux de Perse, des Indes où cet ambassadeur a esté l’espace de huit années qu’il y a demeuré. Traduite de l’Espagnol par monsieur de Wicqueford Paris,1667.
89 Relation du voyage de Perse fait par le R. R. Pacifique. Paris, 1631.
[էջ 36]
շարք վավերագրերի հրատարակմամբ։ Դրանցից է սուլթան Մուրադ 4-րդի 1627 թ. ապրիլի ֆերմանը կապուչիններին Օսմանյան կայսրության պետական սահմաններում արտոնություններ շնորհելու մասին, Շահ-Աբասի համանման շնորհագիրը նույն կապուչիններին՝ Իրանում ազատ գործունեություն ծավալելու արտոնություն տալու մասին և, վերջապես, Շահ-Աբասի նամակը ֆրանսիական թագավոր Լյուդովիկոս 13-րդին։
Կարդինալ Ռիշելիեի ձեռնարկած գործը հետագայում շատ ավելի մեծ ընդգրկումով շարունակեցին Լյուդովիկոս 14-րդը և նրա հեռատես մինիստր Կոլբերը։ Նրանց հիմնական նպատակն էր թուլացնել Անգլիայի և Հոլանդիայի ազդեցությունն Իրանի վրա, Ֆրանսիայի համար Իրանում առևտրի բնագավառում մենաշնորհային իրավունք ապահովել։ Իրան ուղարկվեցին նորանոր պատվիրակություններ, որոնք հայերի մասին թողեցին արժեքավոր գրառումներ, սակայն մինչ այդ Հայաստանի և հայերի մասին կան այլ հեղինակների պատմական բնույթի աշխատություններ, որոնք ժամանակագրական կարգով նախորդում են վերը մատնանշվածներին։ Այսպես, իսպանացի Տեխեյրան, որին կարելի է դասել ուղեգիրների շարքը, թողել է Իրան կատարած իր այցելության նկարագրությունը90։ Նա Հայաստանում չի եղել, սակայն Իրանի հասարակական-տնտեսական և քաղաքական պատմության վերաբերյալ նրա հաղորդած որոշ վկայություններն անմիջական առնչություն ունեն հայ ժողովրդի պատմության հետ։ Բացի այդ, Տեխեյրան կատարել է XV դարի պարսիկ հայտնի պատմագիր Միրխոնդի «Ռօուզաթ— աս-սաֆա» («Մաքրության այգի») հայտնի աշխատության քաղվածական թարգմանությունը, որը մասնագետների հավաստիացումով թերություններ ունի91։ 1605 թ. Տեխեյրան Հորմուզի, Բասրայի ու Բաղդադի վրայով վերադառնում է հայրենիք։ Հաջորդ հեղինակը, որի ուղեգրությունը Արևելքի, ներառյալ նաև Հայաստանի պատմության ուսումնասիրության կարևոր աղբյուրներից է՝ Պիետրո դելլա Վալլեն է (1586– 1652 թթ.)։ Ուղեգիրը դեռևս երիտասարդ հասակում աչքի էր ընկել որպես բանաստեղծ ու գրականագետ և ստացել Ֆանտաստիկ մականու-
_____________________________
90 Relationes de Pedro Texeira descendemia y succession de los reyes de Persia y de Hormuz y de u viaje hecho pօr el mismo autor don de la India Oriental hasta Italia por terra. Ambres. Կոտոլենդին կատարում է սույն աշխատության թարգմանությունը ֆրանսերեն. տե՛ս Voyages de Texeira ou l’histoire des rois de Perse, traduite d’Espagnol en françois, Vol. I, II, Paris, 1681.
91 Միրխոնդի եվրոպական լեզուներով թարգմանությունների մասին տե՛ս A. E. Крымский, История Персии, её литературы и дервишской теософи, т. III, M., 1917.
[էջ 37]
նը։ 1614 թ. նեապոլցի բժիշկ–պրոֆեսոր Մարիո Սկիպանոյի խորհրդով Պիետրո դելլա Վալլեն ձեռնարկում է մի մեծ ճանապարհորդություն դեպի Արևելք։ Նույն թվականին նա ժամանում է Կոստանդնուպոլիս, ուր մնում է մի տարի և սովորում թուրքերեն։ Կոստանդնուպոլսից Պիետրո դելլա Վալլեն ուղևորվում է Կահիրե, ապա Երուսաղեմ, իսկ այնուհետև՝ Դամասկոս, Հալեպ և Բաղդադ։ Այստեղ նա ամուսնանում է ասորուհի Սիտտի Մաանիի հետ և ընտանիքով 1616 թ. մեկնում Իրան։ Ուղեգիրը սիրալիր ընդունելության է արժանանում Շահ-Աբասի կողմից՝ Ֆարրահաբադի պալատում և 1618 թ. մասնակցում է Արդեբիլի մոտ թուրքերին շահի տված ճակատամարտին ու մանրամասն նկարագրում այն։ 1621 թ. Պիետրո դելլա Վալլեն մեկնում է Սպահան, այնուհետև՝ Շիրազ, այցելում է Պերսեպոլիսի ավերակներն ու այդ բոլորը մանրամասն նկարագրում իր աշխատության մեջ։ Իրանում նա մնում է մինչև 1623 թ., այնուհետև ուղևորվում է Հնդկաստան։ Պիետրո դելլա Վալլեն հայրենիք է վերադառնում Մակվի, Բասրայի, Հալեպի և Կիպրոսի վրայով։ 1626 թ. մարտին Հռոմում նա արժանանում է Ուրբանոս 8-րդ պապի ընդունելությանը, որը նրան առաջարկում է բարձր պաշտոն պապական պալատում։
Պիետրո դելլա Վալլեի ուղեգրությունը92, ինչպես նաև Շահ-Աբասի մեծարմանը նվիրված նրա հատուկ աշխատությունը93 ժամանակի միջազգային սուր հարաբերությունների վերաբերյալ պարունակած ստուգապատում ու թարմ նյութերի շնորհիվ վաղուց են գրավել մասնագետների ուշադրությունը։ Ուղեգրի աշխատությունը կազմված է նամակների ձևով՝ ուղղված իր բարեկամ Մարիո Սկիպանիին։ Շահ-Աբասի պալատում եղած ժամանակ դելլա Վալլեն իրանական տիրակալին խորհուրդ էր տալիս դաշինք կնքել իր պալատը դեսպանություն ուղարկած ռուս կազակների հետ՝ ընդդեմ թուրքերի։ Ուղեգրին թվում էր, թե այդ ճանապարհով իրանցիները թուրքերին կվտարեն Սև ծովից ու կգրավեն Կոստանդնուպոլիսը։ Հայերի, Հայաստանի ու մասնավորապես իրանա-
_____________________________
92 Տե՛ս Pietro della Valle, Viaggi in lettere familiare al suo amico Mario Schipanno divisi in tre parti cioe la Turchia, la Persia et l’India, Roma 1650.
Շուտով աշխատությունը լույս է տեսնում նաև ֆրանսերեն Էտյեն Կարնոյի և Ֆրանսուա Լե Կոնտի թարգմանությամբ. տե՛ս Pietro della Vallé. Voyages de Pietro della Vallé, gentilhomme romain dans la Turquie, L’Egypte la Palestine, la Perse les Indes Orientales et autres lieux. Vol. I–IV, Paris. 1561–1663.
93 Pietro della Vallé, Delle conditioni di Abbas, re di Persia, Venetia, 1628. Տե՛ս նաև Ժ. Բոդուենի կատարած ֆրանսերեն թարգմանությունը՝ Histoire apologétique d’Abbas, roy de Perse, traduite de l’italien de messire Pierre de la Vallé. Paris, 1631.
[էջ 38]
հայերի մասին Պիետրո դելլա Վալլեի մոտ կան ընդարձակ տեղեկություններ։ Ուղեգրի նամակները, չնայած երբեմն ավելորդ մանրամասնություններին ու ձգձգվածությանը, կարդացվում են հափշտակությամբ։ Պիետրո ղելլա Վալլեի աշխատության շնորհիվ մենք հստակ պատկերացում ենք կազմում XVII դարի 20-ական թթ. Շահ-Աբասի վարած ներքին ու արտաքին քաղաքականության մասին։
1629 թ. առաքելական նկրտումներով Արևելք ուղարկվեց ֆրանսիական միսիոներների ևս մի փոքրաթիվ խումբ, որի մեջ էր նաև հայր Ֆիլիպը։ Նա 1649 թ. Լիոնում լատիներենով94 հրատարակում է Թուրքիա, Հայաստան և Իրան կատարած իր ուղևորության նկարագրությունը, որը մի քանի տարի անց լույս է տեսնում նաև ֆրանսերենով95։
XVII դարի սկզբում Եվրոպայի մայրաքաղաքներում սկսում են լույս տեսնել նաև աշխատություններ՝ նվիրված Թուրքիայի պատմությանը, որոնց մեջ արժանահիշատակ է 1609 թ. Լիոնում լույս տեսած Ժակ Էսպրինշարի «Օսմանցիների կամ թուրքերի կայսրերի պատմությունը մինչև Մեհմեդ 3-րդը»96։ Մինչև XV դարի վերջին քառորդն ընկած ժամանակաշրջանի պատմությունը մի քաղագրություն է Եվրոպայում լույս տեսած համանման աշխատություններից, ըստ որում պատմական անունները, տեղանունները և տերմինները խիստ աղավաղված են։ Հայ ժողովրդի պատմության տեսանկյունից հետաքրքրություն է ներկայացնում գրքի վերջում զետեղված գլուխը հետևյալ վերնագրով «1577 թ. սկսած պարսկական պատերազմի և այն բոլորի մասին, որ տեղի ունեցան մինչև 1588 թ.», ուր մանրամասն խոսվում է Անդրկովկասում թուրք-պարսկական պատերազմների և Իրանի կրած պարտության մասին։
Այս գրքի լույս ընծայումից մի քանի տարի առաջ նույն Լիոն քաղաքում 1606 թ. հրատարակվում է եվրոպական պետությունների ղե-
_____________________________
94 Itinerarium orientale, in quo varli itineraris successus, plures orientis regiones, earum montes, maria et flumina, series principum qui in eis dominati sunt, incolae tam christiani quam infideles, populi, animalia, arbores, plantae et fructus, religiosorum in Oriente missiones ae varii celebres aventus describuntur. Lyon. 1649.
95 Voyage d’Orient du R. P. Phlippe de la Très Saincte Trinité, carme déchaussé, ou il décrit les divers succez de son voyage, plusieurs régions d’Orient, leurs montagnes, mers et leurs fleuves, la chronologie des princes qui y ont dominé, leurs montagnes, habitans tant chrestiens qu’infidèles. Lyon, 1652, 1669.
96 Histoire des ottomans ou empereurs des Turcs jusque’ à Mahomet III. Revue et augmentée depuis la impression... Item un bref de la dernière guerre de Perse, par Jacques Esprinchard. Lyon, 1609.
[էջ 39]
կավարներին հասցեագրված մի ուղերձի լատիներենից կատարված ֆրանսերեն թարգմանությունը97։ Գրքի առաջին մասում խոսվում է թուրքական վայրագ կարգերի մասին, որոնք քրիստոնյա ժողովուրդներին բերեցին ստրկություն բառիս լայն իմաստով։ Ի դեպ, հենց առաջին մասում էլ նկարագրվում է այսպես կոչված «եսիր բազարներում» (ստրկաշուկաներ) քրիստոնյա գերեվարվածների վաճառքի ցնցող պատկերը։ Գրքի երկրորդ մասում շեշտվում է Եվրոպայում թուրքերի ունեցած ռազմական հաջողության գլխավոր պատճառը՝ եվրոպական պետությունների անմիաբանությունը։
XVII դարի սկզբի Թուրքիայի, ինչպես նաև Հայաստանի պատմությանը վերաբերող եվրոպական աղբյուրների մեջ առանձնահատուկ տեղ են գրավում 1605-ից մինչև 1610 թթ. Կոստանդնուպոլսում Ֆրանսիայի դեսպան բարոն դե Սալինյակի նամակները ֆրանսիական թագավորին98։ Նամակներում արծարծվում են Թուրքիայի այդ տարիների քաղաքական պատմոuթյան կարևորագույն հարցերը՝ ջալալիների շարժումը, թուրք-իրանական, թուրք–ավստրիական պատերազմները և այլն, և այլն։ Հաղորդված նյութերը միանգամայն ստույգ են։ Օսմանյան կայսրության վիճակը XVII դարի սկզբին այն աստիճան ծանր էր, որ բարոն դե Սալինյակին թվում էր, թե այդ պետության վերջնական կործանումը մոտ է։ Բարոն դե Սալինյակի նամակներին նվիրված ժողովածուում տեղ են գտել նաև Ֆրանսիայի թագավորի (1607 թ. մարտի 26-ի), ենիչերիների պետի (նույն թվականի սեպտեմբերի 10-ի)՝ դեսպանին ուղղված նամակները, որոնցում շոշափվում են ջալալիների շարժման հետ կապված հարցերը99։
XVII դարի 30–40-ական թթ. Թուրքիայի, Իրանի և Հայաստանի պատմության կարևորագույն եվրոպական աղբյուրների շարքին են դասվում գերմանացի արևելագետ Ադամ Օլեարիուսի100 և ֆրանսիացի ճանապարհորդ Ժան Բատիստ Տավերնիեի ուղեգրությունները101։ Վերջինս թողել է պատմական արժեք ներկայացնող ևս մի աշխատություն102, որը
_____________________________
97 Տե՛ս Discourse parénitique sur les choses turques. Lyon, 1606.
98 Ambassade en Turquie de Jean Goutand Biron, baron de Salignac 1605 à 1610, Paris, 1889.
99 Նույն տեղում, էջ 124—127։
100 Relation du voyage d’Adam Oléarius en Moscovie, Tartarie et Perse. Traduit de l’allemand par A. de Wicquefort. Paris, 1679.
101 Տե՛ս Les six voyages de Jean Baptiste Tavernier en Turquie, en Perse et aux Indes. T. I–IV, Paris. 1692.
102 J. B. Tavernier, Nouvelle relation de l’intérieur du sérail du Grand Seigneur. Paris, 1675.
[էջ 40]
նպաստում է լրացուցիչ տվյալներ քաղելու Օսմանյան կայսրության կառավարչաձևի, ավատական հարաբերությունների ու բազմաթիվ այլ հարակից հարցերի մասին։
Ադամ Օլեարիուսը (մոտ 1600–1671) գերմանացի արևելագետ էր, մաթեմատիկոս ու փիլիսոփա։ Ավարտել է Լայպցիգի համալսարանը։ Երիտասարդ հասակում նա ծառայության մեջ է մտնում Հոլշտայնի հերցոգ Ֆրիդրիխ 3-րդի մոտ։ Շուտով նա, որպես դեսպանության քարտուղար, իսկ հետագայում՝ խորհրդատու, մտնում է Ֆիլիպ Կրուզեի և Օտտո Բրուգեմանի՝ Մոսկվա ու Իրան մեկնող դեսպանության կազմի մեջ։ Այդ դեսպանության գլխավոր նպատակն էր իրանական բոժոժը Մոսկվայի վրայով Հոլշտայն տեղափոխելու համար վերոհիշյալ երկու երկրների հետ առևտրական պայմանագրերի կնքումը։ Դեսպանության կազմում Ադամ Օլեարիուսը երկու անգամ եղավ Մոսկովյան պետությունում, 1636–1639 թթ.՝ Անդրկովկասի մերձկասպյան շրջաններում (Շամախի, Դերբենդ և այլն) ու Իրանում։ Ուղևորության ընթացքում Ադամ Օլեարիուսը սովորում է ռուսերեն, պարսկերեն ու արևելյան այլ լեզուներ և հայրենիք վերադառնալուց հետո մշակում հավաքած հարուստ նյութերն ու հրատարակում իր ուղեգրությունը103։
Ադամ Օլեարիուսի աշխատության հիմնական մասը նվիրված է Իրանի վիճակի նկարագրությանը, այնտեղ մեծ տեղ է տրված նաև Սեֆյան հարստության քաղաքական պատմության հարցերին՝ սկսած նրա հիմնադիր շահ Իսմայիլից մինչև հեղինակի ժամանակ իրանական գահին բազմած Աբաս 2-րդի իշխանության առաջին տարիները, ավելի ճիշտ՝ մինչև 1643 թ.104։ Մեզ անհայտ են հեղինակի օգտագործած աղբյուրները, ինչ վերաբերում է XVII դարի 30–40-ական թթ., մասնավորապես շահ Սեֆիի ժամանակաշրջանի պատմության շարադրանքին, ապա դրանք մեծ մասամբ գրված են ականատեսի վկայությամբ։ Շամախիի հայերին ու մասնավորապես ջուղայահայերին նվիրված են ընդարձակ էջեր105։
Ժան Բատիստ Տավերնիեն ծնվել է Փարիզում 1605 թ. և իր մահկանացուն կնքել Մոսկվայում՝ 1689 թ.։ Հայրը՝ Գաբրիել Տավերնիեն, լինելով փորագրիչ և աշխարհագրական քարտեզների հրատարակիչ, որդու մեջ վաղ հասակից առաջացնում է սեր դեպի ճանապարհորդությունը։ Նրա երևակայությունն առանձնապես շոյել էր առասպելական Արևելքը։
_____________________________
103 Adam Oléarius, հ. I. էջ 172–174։
104 Նույն տեղում, էջ 612 – 637։
105 Նույն տեղում, էջ 386–390, 497–500, 581–633 և այլն։
[էջ 41]
1636 թ. Ժ. Բ. Տավերնիեին պատեհ առիթ է ներկայանում իրագործելու իր երազանքները։ Նա Կոստանդնուպոլսի վրայով անցնում է Փոքր Ասիա և Թոխաթ—Էրզրում—Երևան ճանապարհով մտնում է Իրան։ 1636-ից մինչև 1663 թ. ընկած ժամանակահատվածում նա Արևվելքում ձեռնարկում է վեց ճանապարհորդություն. Իրանում և մասնավորապես Հնդկաստանում նա զբաղվում է թանկարժեք քարերի առևտրով։ Ուղեգրությունների մեջ հայ ժողովրդի պատմության համար առավել հետաքրքրականն առաջին գիրքն է։ Ժ. Բ. Տավերնիեի երկասիրությունը գրված է կենդանի ու վառ լեզվով, թեև հաղորդված անձնանունների ու տեղանունների մի մասը աղավաղված են։ Հեղինակը փաստորեն չի տիրապետել արևելյան լեզուներից որևէ մեկին։ Իրանի մասին եղած հաղորդումների մեծ մասը վերցված են երկրում երկար տարիներ ապրած հայր Ռաֆայել դյու Մանից և հայր Գաբրիել Շինոնից։ Հիրավի, երբ մենք համեմատում ենք Ժ. Բ. Տավերնիեի և հայր Ռաֆայելի դյու Մանի «Պարսկաստանի վիճակը 1660 թվականին» աշխատությունը, ապա նկատում ենք, որ ուղեգրության ամբողջ հատվածներ պարզ փոխադրություններ են հայր Ռաֆայել դյու Մանի վերոհիշյալ աշխատությունից։ Մեր խոսքը, նախ և առաջ, վերաբերում է Նոր Ջուղայի հայերի, նրանց կենցաղի ու սովորությունների մասին հաղորդված տեղեկություններին, ինչպես նաև հայերի դավանանքին ու նորջուղայեցիների շրջանում եվրոպական միսիոներների ծավալած կաթոլիկական քարոզներին հատկացված էջերին106։
Ինչ վերաբերում է Ժ. Բ. Տավերնիեի մյուս աշխատությանը, ապա ինչպես խոստովանում է հեղինակը, դրա նյութը վերցված է թուրքական պալատում երկար տարիներ ծառայած երկու եվրոպացիներից։ Իմ գրքում, գրում է նա, ես ընթերցողներին ներկայացրի թուրքական պալատի հավաստի ու մանրամասն նկարագրությունը՝ հենվելով այն նյութերի վրա, որոնք «... ես նշմարեցի Կոստանդնուպոլիս կատարած իմ բազմաթիվ ճանապարհորդությունների ընթացքում և այն ամենի վրա, որ ես իմացա երկու իմաստուն մարդկանցից, որոնք բարձր պաշտոններով երկար տարիներ ծառայել էին Սերայում (թուրքական պալատում—Մ. Զ.)»107։ Գրքի առաջաբանում ֆրանսիական թագավորին հղած իր խոսքում Ժ. Բ. Տավերնիեն ուզում է հավաստիացնել, որ սուլթանական պալատի և առհասարակ Թուրքիայի մասին իր դիտողությունները լավագույնն են մինչ այդ Եվրոպա յում լույս տեսած նույնա-
_____________________________
106 Տե´ս J. B. Tavernier, Les six voyages..., I, էջ 459—470, 495—518։
107 J. B. Tavernier. Nouvelle relation de l’intérieur du sérail, préface, p. III.
[էջ 42]
տիպ աշխատությունների մեջ108։ Սակայն դա հեռու է իրականությունից։ Ժ. Բ. Տավերնիեից առաջ և նրանից հետո Օսմանյան կայսրության վերաբերյալ լույս տեսան մեծ քանակությամբ տրակտատներ՝ այսպես կոչված «էտաներ» (ֆրանսերեն «état» կացություն, վիճակի իմաստով), ուր ավելի խոր ու գիտականորեն են լուսաբանվում օսմանյան ռազմաավատատիրական կարգերի բազմաթիվ կողմերը։ Այդպիսի աշխատությունների թվին նախ և առաջ պետք է դասել անգլիական թագավոր Կարլոս 2-րդի դեսպան Ռիկոյի կամ Ռայկոտի հուշերը109 XVII դարի 60-ական թթ. Թուրքիայի մասին։ Նա 1661 թ. գալիս է Թուրքիա և այնտեղ մնում տասնութ տարի, ըստ որում տասներկու տարի՝ որպես անգլիական հյուպատոս Զմյուռնիայում։ Նա բազմաթիվ ճանապարհորդություններ է կատարում Օսմանյան կայսրության տարբեր նահանգներում ու հիմնավորապես տիրապետում էր թուրքերենին։ Ռիկոն այլևայլ ուղիներով ստույգ տեղեկություններ է ստանում Մեհմեդ 4-րդի ժամանակաշրջանի թուրքական բանակի, պետական ֆինանսների վիճակի, պալատական կյանքի մանրամասնությունների մասին և այլն, ու այդ բոլորը գրի է առնում, ինչպես նշվեց, «Օսմանյան կայսրության արդի վիճակի պատմությունը» խորագրով աշխատության մեջ, որը թարգմանված է եվրոպական մի շարք լեզուներով և վկայում է աշխատության խիստ արժեքավորության մասին։
Բացի այս երկասիրությունից, Ռիկոն ունի նաև 1628-ից մինչև 1677 թ. ընկած ժամանակաշրջանի օսմանյան գահակալների պատմությանը նվիրված առանձին ուսումնասիրություն110։ Աշխատության առավել հետաքրքիր մասերը նվիրված են հեղինակի ապրած ժամանակաշրջանի քաղաքական պատմության հարցերի լուսաբանմանը։ Ռիկոյի այս աշխատության շատ դրվագներ անմիջական առնչություն ունեն հայ ժողովրդի պատմության հետ։
Ռիկոյի հետ միաժամանակ թուրքական մայրաքաղաքում էր ֆրանսիական դեսպանության քարտուղար Ֆրանսուա Պետի Դելակրուան։ Նա Արևելք էր ուղարկվել դեռևս 1670 թ. և Պոլսում էր գտնվում 1676 —
_____________________________
108 Նույն տեղում։
109 Histoire de l’état présent de l’empire ottoman, contenant les maximes politiques des turcs, les principaux points de la religion mahométane, ses sectes, ses hérésiers et ses divers sectes de religieux, leur discipline militaire avec une supputation exacte de leur force par mer et par terre et du revenu de l’état. Traduit de l’anglois de monsieur Ricaut. Paris, 1670.
110 Histoire des trois derniers empereurs des Turcs, depuis 1623 jusq’à 1677. Traduite de l’anglais du steur Ricaut. T. I—IV, Paris, 1683.
[էջ 43]
1680 թթ.։ 1684 թ. նա Փարիզում հրատարակում է իր հուշերը111, որոնք հետաքրքիր ու արժեքավոր նյութեր են պարունակում թուրքական կառավարչաձևի, պետական պաշտոնների, բանակի, ֆինանսների, Պոլսի բնակչության և մասնավորապես հայերի մասին։
1672–1673 թթ., որպես ֆրանսիական դեսպան մարքիզ դե Նուանտելի անձնական քարտուղար, Պոլսում էր գտնվում արևելագետ-սեմագետ Անտուան Գալլանը։ Նա թողել է մեզ իր օրագիրը, որը հրատարակվում է 1881 թ, Փարիզում՝ Շառլ Շեֆերի կողմից112։ Այստեղ հեղինակը հիմնականում կանգ է առնում ֆրանս-թուրքական հարաբերությունների վրա, և դրա հետ մեկտեղ տեղեկություններ է հաղորդում Պոլսի բնակչության առօրյա կյանքի, կենցաղի ու սովորությունների մասին։ Օրագրում Ա. Գալլանը տալիս է իր ժամանակակից վեզիր Կարա Մուստանա փաշայի կենսագրությունը։ Քանի որ խոսք եղավ դեսպան մարկիզ դե Նուանտելի մասին, ապա նշենք, որ XIX դարի վերջի ֆրանսիացի հայտնի պատմաբան Ալբեր Վանդալը հրատարակեց նրա ուղեգրությունները113, ուր կան խիստ հետաքրքիր նյութեր՝ կապված Լյուղովիկոս 14-րդի արևելյան քաղաքականության հետ։ Այնտեղ խոսվում է Կրետեի կամ Կանդիայի պատերազմին (1645–1669 թթ.) Ֆրանսիայի մասնակցության, ֆրանս-թուրքական հարաբերությունների սրման և արևելյան քրիստոնյաների, ի թիվս որոնց հայերի՝ Ֆրանսիայից ակնկալած օգնության մասին և այլն։
XVII դարի 60–80-ական թթ. Եվրոպայի տարբեր երկրներում լույս են տեսնում տարբեր բնույթի տրակտատներ (էտաներ) և պատմական աշխատություններ Թուրքիայի մասին, առանց որոնց ուսումնասիրության հնարավոր չէր լինի ամբողջական պատկերացում կազմել Օսմանյան կայսրության հայ ժողովրդի իրավաքաղաքական վիճակի մասին։ Այդպիսի աշխատություններից Նիկոլոզ Մաքիյավելու114, Դյու Լուարի115, Ժակ դե Ժանտի116, Միշել Ֆեբուրի117, դե Շասե-
_____________________________
111 François Petit de la Croix. Mémoires du sieur de la Croix. Paris, 1684.
112 Journal d’Antoine Galland pendant son séjour à Constantinople (1672– 1673), publié et annoté par Charles Schéfer. T. I–II, Paris, 1881.
113 Les voyages de marquis de Nointel (1670—1680) par Albert Vandal. Paris, 1900.
114 Nic. Machiaveli, Political reflexions upon the government of the Turks. London, 1656.
115 Les voyages du sieur du Loir. Paris, 1654.
116 Jacques de Jant. L’histoire du prince Osman, fils du sultan Ibrahim. Paris, 1670.
117 Michel Febvre, L’état présent de la Turquie... Paris, 1675; Théâtre de la Turquie où sont représentées les choses les plus remarquables qui s 'y passent
[էջ 44]
պոյի118, Դյու Վինյոյի119, դե լա Մագդելենի120 ու այլոց տրակտատները։ Հատկապես պետք է առանձնացնել Միշել Ֆեբուրի պատմական աշխատությունները, որոնցում հայերի մասին հաղորդումները խիստ ընդարձակ են։
Միշել Ֆեբուրի Թուրքիայի մասին գրած ուսումնասիրությունը ոչ այլ ինչ է, քան մի կոչ՝ ուղղված «ամենաքրիստոնյա» արքային՝ Լյուդովիկոս 14-րդին, նվաճելու Մերձավոր արևելքը։ Հեղինակը թուրքական կայսրությունը ներկայացնում է մռայլ գույներով ու իրեն մի պահ թվում է, որ Լյուդովիկոս 14-րդը, հենվելով Արևելքում քրիստոնյա հպատաակների օգնության ու աջակցության վրա, Ֆրանսիայի դրոշը կպարզի Օսմանյան կայսրության փլատակների վրա։ «Դուք, Ձերդ Մեծություն,— Լյուդովիկոս 14-րդին դիմելով, գրում է Մ. Ֆեբուրը,— որ միշտ էլ համարվել եք թուրքական հողերի ապագա նվաճողը, Եվրոպայում Ձեր (վերջին) հաղթանակների համբավի ներքո հույսեր եք ներշնչում (քրիստոնյա հպատակների մեջ), որ Դուք ավելի քիչ խոչընդոտներով ու ավելի մեծ փառքով մի օր նվաճելու եք Արևելքը»121։
Միշել Ֆեբուրը Թուրքիայում ապրել է տասներկու տարի, սովորել է, համաձայն գրքի հրատարակչի հավաստիացման, թուրքերեն, արաբերեն, քրդերեն, մի հանգամանք, որը նրա ուսումնասիրությանը տալիս է արժանահավատություն։ Հավանաբար այդ է պատճառը, որ դեռևս հեղինակի կենդանության ժամանակ այդ գիրքն ունեցավ նաև իտալերեն ու գերմաներեն հրատարակություններ։
XVII դարի 60—80-ական թթ. Արևելքի պատմության ուսումնասիրության համար որոշակի արժեք ունեն եվրոպացի հեղինակների՝ գերազանցապես Իրան կատարած ուղևորությունների մասին հուշերը։ Դրանց թվին են պատկանում նախ և առաջ Լա Բուլլեյ լե Գուզի122,
_____________________________
aujourd'hui avec les moeurs, le goavernement, les coutumes et la religion des Turcs et des tռeize autres sortes de nations qui habitent dans l'empire ottoman. Traduit de l'italien par sieur Michel le Febvre. Paris, 1687.
118 De Chassepoe. Histoire des grands vizirs. Paris, 1676.
119 Du Vigneau. L'état présent de la puissance ottomane avec les cause; de son accroissement et celles de sa décadence. Paris, 1678.
120 De la Magdalaine. Le miroir de l'empire ottoman ou l'état présent la cour et de la milice du grand seigneur. Paris, 1681.
121 Michel Febvre, L'état présent.., I -II.
122 Les voyages et observations du Sieur de la Boullaye Le Gouz. Paris, 1653. Երկրորդ Հրատարակությունը՝ 1637 թ.։
[էջ 45]
ժ. Տեվենոյի123, Ժ. Շարդենի124, Պետրոս Պետիկի125, Յ. Ստրյույսի126, Ն. Սանսոնի127, երեք կաթոլիկ միսիոներների ու այլոց ուղեգրությունները։
Ֆրանսուա դե լա Բուլլեյ լե Գուզը ծնվել է Ֆրանսիայի Բոժե քաղաքում՝ 1610 թ., մահացել է Սպահանում՝ 1669 թ.։ Լե Գուզը, դեռևս երիտասարդ հասակում ճանապարհորդություն է ձեռնարկում դեպի Արևելք։ Նա Վենետիկից ուղևորվում է Կոստանդնուպոլիս և Փոքր Ասիայի ու Հայաստանի վրայով հասնում Սպահան։ Որոշ ժամանակ Իրանում ապրելուց հետո նա մեկնում է Հնդկաստան, իսկ այնուհետև վերադառնում հայրենիք։ Լա Բուլլեյ լե Գուզի ուղեգրությունը գրված է առանց որևէ մեթոդական սկզբունքի, վատ ոճով և Ամասիայի, էրզրումի, Հասան-Կալայի, էջմիածնի, Երևանի, Թավրիզի մասին նրա հաղորդած վկայությունները խիստ համառոտ են ու գիտական լուրջ արժեքից զերծ։
Իսկ դրան հակառակ, Ժան Տեվենոյի ուղեգրությունը XVII դարի ամենակարևորագույն աղբյուրների շարքն է դասվում թե՛ նյութերի առատության և թե´ հեղինակի կատարած նուրբ դիտողությունների առումով։ Ժան Տեվենոն ծնվել է Փարիզում (1633 թ. հունիսի 7-ին), մահացել Իրանական Ադրբեջանում (1667 թ. նոյեմբերի 28-ին)։ 1655 թ, նա մեկնում է Կոստանդնուպոլիս, այնտեղ մնում է մեկ տարի ու հաջորդ թվականի ապրիլին վերադառնում Փարիզ։ Յոթ տարի անց նա ձեռնարկում է իր երկրորդ ուղևորությունն Արևելք ու Բաղդադի վրայով
_____________________________
123 Jean Thévenot. Relation d'un voyage fait au Levant dans laquelle il est curieusement traité des Etats sujets au Grand Seigneur, des moeurs, religions, forces. gouvernements politiques, langues et coutumes de ce grand empire, Paris 1664. ժ. Տեվենոյի սույն աշխատությունն ունեցել է մի շարք հրատարակություններ։ 1889 թ. Ռուանում՝ հինգ հատորով, Ամստերդամում՝ 1705, 1725 և 1727 թ.։ XVII դարի վերջին լույս են տեսնում նաև անգլիական, հոլանդական և գերմանական հրատարակությունները։ Մեր ձեռքի տակ է Ամստերդամի 1727 թ. հրատարակությունը։
124 Jean Chardin. Voyages en Perse et autres lieux de l'Orient tome I—X. Paris, 1811. Idem. Récit du couronnement du roi de Perse Soliman III, Paris. 1671.
125 Bedros Bedik. Cehil Sutun. Viennae. 1678.
126 Առաջին անգամ Յան Ստրույսի աշխատությունը լույս է տեսնում հոլանդերեն 1677 թ., ապա թարգմանվում է ֆրանսերեն և լույս է տեսնում Ամստերդամում 1681 թ., Լիոնում՝ 1682 թ. և դարձյալ Ամստերդամում 1718 և 1720 թթ. ու վերնագրված է այսպես. ,,Les voyages de Jean Struys en Moscovie, en Tartarie, en Perse, aux Indes et en plusieurs autres pais étrangers’’.
127 Nicolas Sanson, Voyage ou relation de l'état présent du royaume de Perse, Paris, 1695.
[էջ 46]
գալիս է Իրան։ Սպահանում նա հինգ ամիս շարունակ լինում է հայր Ռաֆայել դյու Մանի հյուրը։ 1667 թ. Պերսեպոլիսի ավերակները ուսումնասիրելիս հանդիպում է Շարդենին և Տավերնիեին։ Այնուհետև նա որոշում է հայրենիք վերադառնալ Հյուսիսային Իրանի վրայով, ուր և կնքում է իր մահկանացուն։
Իրանի, իրանահայերի, Պոլսի և պոլսահայերի մասին Ժան Տեվենոյի տվյալները միանգամայն ստույգ են։ Հեղինակը բավականին սովորել էր թուրքերեն ու պարսկերեն և պատահական չէ, որ արևելյան անձնանունների, տեղանունների և տերմինների տառադարձությունը մեծ մասամբ ճիշտ է տվել։ Ուղեգրությունը գրված է կենդանի ու վառ լեզվով։ Իրանի մասին նա իր գիտելիքների մի զգալի մասը ստացել է հայր Ռաֆայել դյու Մանից։
Ինչ վերաբերում է Ժան Շարդենին, ապա մասնագետների համընդհանուր կարծիքով, Սեֆյան Իրանի վարչական, հասարակական- քաղաքական և այլ հարցերին նվիրված նրա բազմահատոր աշխատությունը դասականն ու լավագույնն է XVII―XVIII դդ. ողջ եվրոպական գրականության մեջ։ Կարելի է առանց չափազանցության ասել, որ Ժան Շարդենի ուղեգրություններում մասնագետ ընթերցողը կհանդիպի բազմակողմանի ու հարուստ տեղեկությունների։
Ժան Շարդենը ծնվել է Փարիզում (1643 թ. հունվարի 24-ին), դավանանքով բողոքական հարուստ ոսկերիչի ընտանիքում, մահացել է Լոնդոնում՝ 1713 թ.։ 1664 թ. Ժ. Շարդենը առևտրական նպատակներով հոր կողմից ուղարկվում է Սուրաթ, ուր ուղևորվում է Իրանի վրայով։ Այս ճանապարհորդությունը կարճ է տևում։ Վերադառնալով Փարիզ, նա այստեղ երկար չի մնում և 1665 թ. կրկին ուղղություն է վերցնում դեպի Իրան, ուր այս անգամ մնում է հինգ տարի և հիմնավոր սովորում պարսկերեն։ 1660 թ. Ժան Շարդենը շահ Աբաս 2-րդի կող֊մից ստանում է շահական վաճառականի կոչում։ 1670 թ,, վերադառնալով Փարիզ, նա հրատարակում է իր «Պարսկաստանի թագավոր Մոդեյման 3-րդի թագադրումը և թե ինչ հիշարժան դեպքեր տեղի ունեցան նրա իշխանության առաջին երկու տարիներին» խորագրով աշխատությունը։ 1671 թ. ժան Շարդենը դարձյալ մեկնում է Իրան, իր հետ տանելով մեծ քանակությամբ թանկարժեք քարեր և Իրանի համար հազվագյուտ իրեր։ Այս անգամ նա Իրանում մնում է շուրջ տասը տարի։ 1681 թ., գալով Անգլիա, Ժան Շարդենը անգլիական թագավոր Կարլոս 2-րդի կողմից նշանակվում է Արևելահնդկական ընկերության ներկայացուցիչը Հոլանդիայում։
[էջ 47]
Իր ուղեգրությունների առաջաբանում Ժան Շարդենը տալիս է հետևյալ ուշագրավ ինքնակենսագրական տվյալները. «Ես Փարիզից մեկնեցի առաջին ճանապարհորդության 1664 թ. և այնտեղ վերադարձա 1670 թ.՝ վեց ամբողջական տարիներ մնալով Արևելքում, սակայն մեծ մասամբ Պարսկաստանում, որտեղ իմ (առևտրական) գործերը ինձ առանձնապես կապում էին։ Ես այս ճանապարհորդությունից ունեմ ավելի շատ հուշեր, քան որևէ այլ մի ճանապարհորդ, որոնք ինձ նախորդել էին այս ուղու վրա և ես ավելի գիտեի պարսկերենը, քան մինչ այդ բոլոր նրանք, ովքեր տվել էին այս մեծ թագավորության մասնակի նկարագրությունը»128։ Երկրորդ ճանապարհորդության ընթացքում (1671 ― 1681 թթ.) գրում Է ժ. Շարդենը, ես ջանացի իմ ողջ ժամանակն «ինչքան դա ինձ հնարավոր եղավ, օգտագործել ուսումնասիրելու երկրի լեզուն, ավելի ստույգ իմանալու նրա ժողովուրդների կենցաղն ու սովորույթները։ Կանոնավոր կերպով հաճախելու պալատ և այստեղ զրուցելու. մեծամեծների և գիտնականների հետ, որպեսզի խնամքով ուսումնասիրեմ այն ամենը, ինչ կարող է արժանանալ Եվրոպայի հետաքրքրությանը»129։ Ժ. Շարդենը այն աստիճան է ուսումնասիրում Իրանը, որ գրում է, թե ինքը «...Սպահանը ավելի լավ գիտի, քան Լոնդոնը, չնայած այնտեղ ապրում է ահա քսանվեց տարուց ի վեր»130։
Ինչ վերաբերում է աշխատության բովանդակությանը, ապա Ժ. Շարդենը դարձյալ առաջաբանում տալիս է հետևյալ բացատրությունը. «Բաժանված է տասը հատորների, առաջին հատորը մի տեսակ օրագիր է այն ամենի մասին, թե ինչ պատահեց ինձ հետ կամ թե ինչ առավել ուշագրավ երևույթների հանդիպեցի իմ ճանապարհորդության ընթացքում Փարիզից մինչև Մինգրելիա։ Երկրորդը այս օրագրի շարունակությունն է Մինգրելիայից մինչև Թավրիզ, երրորդը՝ Թավրիզից մինչև Սպահան։ Այս երեք հատորները պարունակում են Փարիզից մինչև Սպահան կատարած ճանապարհորդության նոտագրման ողջ բովանդակությունը։ Չորրորդ հատորն ընդգրկում է Պարսկաստանի կայսրության, նրա կառավարության, օրենքների, բնակչության, կենցաղի ու սովորույթների համընդհանուր նկարագրությունը։ Հինգերորդը՝ պարսիկների գիտության ու արվեստների, նրանց արտադրության նկարագրությունն է. վեցերորդը՝ նրանց քաղաքական-ռազմական և քաղաքացիական կառավարության նկարագրությունն է, յոթերորդը՝ նրանց
_____________________________
128 Jean Chardin, I. préface, I—II.
129 Նույն տեղում, էջ 2—3։
130 Նույն տեղում:
[էջ 48]
կրոնի ու դավանանքի նկարագրությունն է. ութերորդը՝ Պարսկաստանի մայրաքաղաք Սպահանի հատուկ նկարագրությունն է...»131։ Վերջապես իններորդ և տասներորդ հատորներն ընդգրկում են 1674 թ. Սպահանից դեպի Բենդեր-Աբաս և Պերսեպոլիս հեղինակի կատարած ուղևորությունների նկարագրությունը։
Չնայած թույլ տված որոշ անճշտություններին ու թյուրիմացություններին, Ժան Շարդենի ուղեգրությունները շահեկան են ոչ միայն Սեֆյան Իրանի, այլև Հայաստանի պատմության ուսումնասիրության համար։
Պետրոս Պետիկը, ծագումով Կիլիկիայի Քիլիս քաղաքից, կաթոլիկական հայ ընտանիքի զավակ էր։ Փոքր հասակում նա զրկվում է հորից։ Կրթությունը ստանում է Հռոմում։ Ուսումն ավարտելուց հետո պապի ներկայացուցիչ Մատթեոս Ավանիացու հետ մեկնում է Իրան՝ պապի, ֆրանսիական թագավորի և Վենետիկի դուքսի նամակները շահին հանձնելու համար։ Եվրոպա վերադառնալով նա գրում է «Ջեհիլ սություն» («Քառասուն սյուն») կոչված աշխատությունը։ Այն արժանահավատ տեղեկություններ է պարունակում իրանահայ կյանքի, հայ խոջայության և հայ հասարակական շարժումների վերաբերյալ։ «Ծանոթանալով Պետիկի գրքին, ― գրում է Աշ. Հովհաննիսյանը, ― դժվար չէ համոզվել, որ քաղաքական և իդեական իր բովանդակությամբ, ընդհանուր առմամբ դա արժանահավատ մի փաստագրություն է և կարևոր մի աղբյուր՝ 1675―1678 թվականների հայ ազատագրական մտքի պատմության տեսակետից նշանակալից իրադարձությունների լուսաբանության համար»132։
Յանս Կանեցսոն՝ Ստրաուսը կամ Ստրույսը հոլանդացի նավաստի էր։ 1656 թ. Կանդիայի պատերազմի ժամանակ մասնակցել էր Դարդանելի ծովամարտին, ուր թուրքական ռազմական նավատորմը ոչնչացվեց։ 1668 թ. նա ընդունվում է ռուսական ծառայության, ուր այն ժամանակ հավաքագրում էին օտարերկրացի նավաստիներին՝ Կասպից ծովի առևտրական նավատորմի կառուցման համար, որպեսզի իրանական բոժոժը տեղափոխեն Ռուսաստան։ Այդ նպատակով, ինչպես հայտնի է, 1667 թ. Ռուսաստանն առևտրական պայմանագիր կնքեց Նոր Ջուղայի հայ առևտրական ընկերության հետ։ 1670 թ. ամռանը մի խումբ ընկերների հետ Ստրույսը Աստրախանից ուղևորվում է դեպի Կասպից ծով։ Տարկուում գերի է ընկնում տեղացի մի ֆեոդալի մոտ և ստրուկ վիճակում դեգերում է Երևանում, Դերբենդում, Շամա-
_____________________________
131 Նույն տեղում։
132 Աշ. Հովհաննիսյան, Դրվագներ..., հ. 2, էջ 199։
[էջ 49]
խիում և այլուր։ Փրկագնով ազատվելուց հետո Ստրույսը ծառայության է մտնում Իրանի լեհական դեսպանի մոտ, որի հետ ճանապարհորդում է Արդեբիլ―Ղազվիև ― Սպահան ուղիով ու մանրամասն նկարագրում Իրանի քազաքական-հասարակական կացությունը XVII դարի 70-ական թվականներին։
Յան Ստրույսի ուղեգրությունը լայն ճանաչում է գտնում Եվրոպայում ու թարգմանվում մի շարք եվրոպական լեզուներով։ Հայ ժողովրդի պատմության տեսակետից հետաքրքրական են Յան Ստրույսի ուղեգրության այն էջերը, որոնցում խոսվում է Անդրկովկասի հայաշատ քաղաքների ու հատկապես Նոր Ջուղայի հայության մասին։
Նիկ. Սանսոնը միսիոներական առաքելությամբ Իրան ժամանեց 1683 թ.։ Այստեղ նա սովորեց հայերեն, պարսկերեն և թուրքերեն, սակայն արևելյան լեզուներից նրա կատարած տառադարձությունից դատելով, կարելի է եզրակացնել, որ նա մատնանշված երեք լեզուներից ոչ մեկն էլ հիմնավոր չգիտեր։ Մյուս կողմից, Նիկ. Սանսոնի մոտ որևէ նոր վկայություն չկա Իրանի մասին, որը չլիներ, ասենք, Ժ. Բ. Տավերնիեի, Ժ. Շարդենի ու այլոց մոտ։ Այսուհանդերձ, այս աղբյուրը հաստատում է նախորդ հեղինակների հաղորդած տեղեկությունները։
Քանի որ խոսք եղավ կաթոլիկ միսիոներների մասին, անդրադառնանք Իրանում և հայերի միջավայրում երկար տարիներ ապրած, նրանցից մի քանիսի թողած պատմական երկասիրություններին, որոնք վաղուց արդեն գրավել են պատմաբան-մասնագետների ուշադրությունը։ Նկատի ունենք հայը Գաբրիել դե Շինոնի133 և հայր Ռաֆայել դյու Մանի134 ու այլոց աշխատությունները։
Հայր Գաբրիել դե Շինոնը շուրջ քսան տարի ապրել է Սպահանի կապուչինների վանքում ու եղել է հայր Ռաֆայել դյու Մանի մերձավորագույն գործընկերներից մեկը։ Նա սովորել է պարսկերեն, թուրքերեն և հայերեն։ Խոսելով հայերենի մասին, դե Շինոնը, ընկնելով չափազանցությունների մեջ, նշում է, որ իբր «...հայոց լեզուն Արևելքի, գուցե և աշխարհի ամենադժվար լեզուներից է»135։ Դե Շինոնը նոր Ջուղայի հայերի մեջ երկպառակություններ է սերմանել, որի հետեվանքով հայ համայնքի ներկայացուցիչների խիստ բողոքի հիման վրա կառավարության ներկայացուցիչները նրան տեղափոխել են Թավրիզ։
_____________________________
133 P. Gabriel de Chinon. Relations nouvelles du Levant ou traités de la religion, du gouvernement et des coutumes des Perses, des Arméniens et des Gaures. Lyon, 1671.
134 (Raphael du Mans). Estat de la Perse en 1660.
135 Gabriel de Chinon, էջ 239։
[էջ 50]
Շինոնը սուր հարձակումներ է գործում «հերձվածող» հայերի դեմ, որոնց միակ «մեղքը» եղել է այն, որ չեն ենթարկվել կաթոլիկական պրոպագանդային։ «Ես չեմ կարծում,— գրոււմ է նա,—թե աշխարհում գտնվի մի այլ ժողովուրդ, որը ավելի կապված լիներ իր ավանդույթներին, քան հայերը»136։
Հայր Ռաֆայելր (Ժակ Դյուտերտրը) ծնվել է Ֆրանսիայի Ման քաղաքում՝ 1613 թ, օգոստոսին։ Երիտասարդ հասակում ստացել է փայլուն կրթություն, հատկապես աչքի է ընկել մաթեմատիկայի բնագավառում։ Նա քառասուն տարի ապրել է Սպահանում, եղել է կապուչինների վերատեսուչը և վայելել է ինչպես ֆրանսիական արքունիքի, այնպես էլ Իրանի տիրակալների (սկսած Աբաս 2-րդից մինչև շահ Հյուսեինը) հովանավորությունը։ Ռաֆայել դյու Մանի մասին առաջին անգամ հիշատակում է Ժ. Բ. Տավերնիեն՝ 1644 թ. ուղևորության ժամանակ։
Իրանական արքունիքի հետ ամենասերտ կապեր ունենալով՝ դյու Մանը քաջատեղյակ էր XVII դարի երկրորդ կեսի թուրք-իրանական քաղաքական հարաբերություններին։ Ռաֆայել դյու Մանի «Պարսկաստանի վիճակը 1666 թվականին» աշխատությունը գրված էր հատուկ Կոլբերի համար, որը, ինչպես տեսանք, ձգտում էր ընդլայնել ֆրանսիական առևտուրը Արևելքում։
Ռաֆայել դյու Մանի գրքի վերջում կցված է խիստ արժեքավոր մի հավելված, ուր տեղ է գտել թուրքերի դեմ սեֆյան շահ Իսմայիլի տարած հաղթանակների՝ իտալացի Ռոտայի կողմից գրված պատմության ֆրանսերեն թարգմանությունը։ Այս թարգմանությունից հետո գրքի հրատարակիչ Շառլ Շեֆերը զետեղել է Իրանից ու Երևանից Ֆրանսիայի կառավարության ներկայացուցիչներ դե Լալենի և դե լա Բուլլեյ դե Գուզի նամակները Լյուդովիկոս 14-րդին։ Վերջում տրվում է Իրանի առևտրի վերաբերյալ Ժ. Բ. Տավերնիեի հուշագիրը137։
Հայաստանում և իրանահայերի մեջ XVII դարի վերջին քառորդին միսիոներական գործունեության պատմության ուսումնասիրության համար կարևորագույն աղբյուր է 1694 թ. Փարիզում լույս տեսած «Հայաստանի ներկա վիճակը, ինչպես աշխարհիկ, այնպես էլ հոգևոր առումով» աշխատությունը138։ Հրատարակիչն է ճիզվիտների կենտրոնի ղեկավարներից Թոմա Շառլ Ֆլեորիոն։ Գրքի առաջաբանում ճիզվիտ
_____________________________
136 Նույն տեղում, էջ 271։
137 Raphael du Mans. Appendice, p. 259-356.
138 Estat présent de l'Arménie, tant pour le temporel que pour le spirituel. Avec une description du pays et des moeurs de ceux qui l'habitent par le Père Th. Ch. Fleuriau. Paris, 1694.
[էջ 51]
միսիոներների նամակներից քաղվածքներ են բերված՝ բնութագրելու համար հայ ժողովրդին։ «Աշխարհում քիչ ժողովուրդ կգտնվի, — ասվում է զեկուցագրում, — որ հայ ժողովրդի նման լավագույն բարեմասնություններ ունենա։ Ամենուր նշմարելի է, որ հայերը մեծ ողջամտություն և խոհականություն ունեն։ Նրանք քիչ են խոսում, շատ են խորհրդակցում ու իրենց ձեռնարկած բնագավառներում մեծ հաջողություններ ունեն։ Այդ նրանք են, որոնք անում են Արևելքի ողջ առևտուրը և մեծապես նպաստում են Եվրոպայի բազմաթիվ մեծ քաղաքների առևտրի բարգավաճմանը»139։
Առաջաբանում հատուկ ընդգծվում է նաև հայերի ընթերցասիրությունը, գիտության նկատմամբ նրանց ծարավն ու հյուրասիրությունը։ «Հայաստանի ներկա վիճակը..,» աշխատության շնորհիվ մասնագետ-պատմաբանները ոչ միայն որոշակի գաղափար կկազմեն Հայաստանում կաթոլիկ միսիոներների ծավալած քայքայիչ գործունեության մասին, այլև առանձին արժեքավոր տեղեկություններ կքաղեն Հայաստանի հասարակական-տնտեսական և քաղաքական պատմության հարցերի վերաբերյալ։
«Հայաստանի ներկա վիճակը...» աշխատության յուրահատուկ շարունակությունը կարելի է համարել 1730 թ, Փարիզում լույս տեսած «ճիզվիտական միաբանության մի միսիոների ճանապարհորդությունը Թուրքիայում, Պարսկաստանում, Հայաստանում, Արաբիայում և Բարբարիայում» գիրքը140, ուր դարձյալ որոշ մանրամասնություններով տրվում է նույն ճիզվիտ միսիոներների գործունեությունը Հայաստանում XVII դարի 80 — 90-֊ական թվականն երին։ Անանուն վերնագիր ունեցող այս աշխատության հեղինակը Վիլլոտն է, որն իր ժամանակին նույնպես միսիոներական նպատակներով եղել է Հայաստանում։ Վիլլոտի այս աշխատության համար ևս աղբյուր են ծառայել կաթոլիկ միսիոներների նամակները Հայաստանից։ Ուղեգրության մեջ տեղ են գտել նաև Իրանի XVIII դարի 20-ական թթ. քաղաքական պատմությանը վերաբերող նյութեր, հավանաբար ներկայացված ականատեսի վկայությամբ141։ Գրքի վերջին մասում խոսվում է ճիզվիտ միսիոներների կողմից Նախիջևանի հայ կաթոլիկ համայնք այցելության ընթացքում իրանական հարկահավաքների թույլ տված բռնությունների, կամայականությունների և հայ կանանց ընդվզումի մասին142։ Ուղեգրության
_____________________________
139 Նույն տեղում, էջ 6։
140 Voyages d'un missionnaire de la compagnie de Jésus en Turquie, en Perse, en Arménie et en Barbarie. Paris, 1730.
141 Նույն տեղում, էջ 67—80։
142 Նույն տեղում, էջ 248—258։
[էջ 52]
մեջ կարելի է հանդիպել նաև Հայաստանի հասարակական, տնտեսական և քաղաքական պատմությանը վերաբերող այլ բնույթի նյութերի։
Խոսելով Հայաստանում միսիոներական գործունեության մասին, չի կարելի զանց առնել ամենակարևորագույն աղբյուրներից մեկը թեատինյան կրոնավոր Կղեմես Գալանոսի «Միաբանութիւն հայոց սուրբ եկեղեցւոյն ընդ մեծի Սուրբ եկեղեցւոյն Հռոմայ» աշխատությունը, որը լույս տեսավ Հռոմում նաև լատիներեն143։ Կղեմես Գալանոսը Ուրբանոս 8-րդ պապի կողմից 1626 թ. Կովկաս էր ուղարկվել վրացիների և հայերի մեջ կաթոլիկություն տարածելու առաքելությամբ։ Այնուհետև նա 1640 թ, անցնում է Պոլիս, ուր և հիմնավորապես սովորում է հայոց լեզուն։ Կղեմես Գալանոսն իր բուռն բնավորությամբ և հայ եկեղեցու նկատմամբ ունեցած չքողարկված ատելությամբ առաջացրել է հայ հասարակայնության զայրույթը։ Կաթոլիկ պրոպագանդայի կողմից նա անվանվել է «աստծու խարազանը՝ Արևելքի հերձվածողների նկատմամբ»։ Նրա մոտ ի մի էին ձուլված կիրքն ու նենգությունը, ճարտարությունն ու խարդավանքը։ «Այս հոգևոր գործիչն արդեն բոլորովին մի ուրիշ երևույթ է ներկայացնում իր անսովոր խանդով և ընդունակություններով, — գրում է Լեոն, — բայց մանավանդ իր խառնվածքով։ Նա 1636 թ. ուղարկված էր Վրաստան, ուր քարոզչական պաշտոնը ծածկում էր բժշկի մասնագիտության տակ։ Վրացիների մեջ նա երկար չմնաց, այլ սովորելով հայերեն լեզուն, սկսեց հայերի մեջ «աստծու հունձ»-ը։ Մի եռանդով, որ միանգամայն պակասում էր Պիրոմալիին (իր նախորդին — Մ. Զ.) և մի ճարպկությամբ, որ միայն եզվիտներին կարող էր պատիվ բերել։ Իր հայրենագիտությունը նա ծառայեցրեց միսիոներական նպատակներին, հորինելով կրոնական վիճաբանությունների գրքերի»144։
XVII դարի վերջին քառորդին (1693 — 1698 թթ.) է վերաբերում իտալացի Կարլո Ջեմելի Կարերի ճանապարհորդությունն Արևելքում, ներառյալ նաև Հայաստանում։ Նա այցելել է Էրզրում, Ֆարս, Երևան, Նախիջևան և հայերի մասին հաղորդում է ուշագրավ տեղեկություններ145։
Եվս մի երկու աղբյուրներում խոսք է գնում հռոմեական եկեղեցու հետ հայերի դավանաբանական վեճերի, միսիոներների գործունեու-
_____________________________
143 Տե´ս Cl. Galanus, Consiliatio ecclesiae Armenae cum Romanae. Vol. I —III, Roma, 1650—165 Ունի նաև այլ լատիներեն աշխատություն նույն հարցի շուրջը՝ Historia armena ecclesiastica et politica. Coloniae, 1686.
144 Լեռ, Հայոց պատմություն, հ. Գ, Երևան, 1946, էջ 327։
145 C. Gemelli-Careri, Voyages autour du monde. Paris, 1719.
[էջ 53]
թյան և օսմանյան տիրապետության ներքո հայ եկեղեցու իրավական ստատուսի հետ կապված հարցերի մասին։ Դրանք Դելակրուայի146 և Լակրոզի147 աշխատություններն են։
XVII դարի վերջի և XVIII դարի սկզբի հայ ժողովրդի պատմությանը վերաբերող եվրոպական աղբյուրների մեջ կարևոր տեղ է գրավում Պիտտոն դե Տուրնեֆորի ուղեգրությունը148։ Պիտտոն դե Տուրնեֆորը (1656—1708) ազնվականական ծագում ունեցող ֆրանսիացի ականավոր բուսաբան էր և 1691 թ. սկսած Ֆրանսիայի ակադեմիայի իսկական անդամ։ 1700—1702 թթ. Տուրնեֆորը ֆրանսիական կառավարության առաջարկով կատարում է մեծ ճանապարհորդություն դեպի Փոքր Ասիա, Հայաստան և Անդրկովկաս, որտեղից նա Ֆրանսիա է բերում 1356 նոր տեսակի բույսեր ու դեղաբույսեր, որոնց մի զգալի մասը՝ պատմական Հայաստանի տարածքից (ուղեգրության մեջ բերված են դրանց նկարները՝ արված հեղինակի կողմից)։ Այս առումով նա մեծ ծառայություն է մատուցել հայ բուսաբանությանը։
Պիտտոն դե Տուրնեֆորի ուղեգրությունը ներկայացված է Ֆրանսիայի պետական քարտուղար կոմս Ժերոմ դե Պոնշարտրենին հղված նամակների ձևով, ուր մանրամասն տեղեկություններ են հաղորդվում Թուրքիայի վարչատնտեսական կյանքի և Հայաստանի իրավիճակի մասին, ինչպես նաև պատմական էքսկուրսներ են կատարվում դեպի Հայաստանի անցյալի պատմությունը՝ կապված աշխարհագրական միջավայրի այս կամ այն տեղանվան հետ։ Ուղեգրությանը կցված են պատմական Հայաստանի տարբեր քաղաքների հայերի տարազը պատկերող գծանկարներ։
Պիտտոն դե Տուրնեֆորը Փարիզից դուրս է գալիս 1700 թ, մարտի 9-ին, ժամանում Կոստանդնուպոլիս, ապա Սև ծովով մեկնում Տրապիզոն, այնուհետև Էզրումի (հունիսի 15), Կարսի (հուլիսի 12—16) և Թիֆլիսի վրայով գալիս հասնում է էջմիածին և Երևան (1701 թ. օգոստոս)։ Պիտտոն դե Տուրնեֆորը առաջին եվրոպացի ուղեգիրն էր, որ անհաջող փորձ կատարեց բարձրանալու Արարատ լեռան գագաթը149։ Ուղեգիրը նկարագրում է Արարատ լեռան բուսական ու կենդանական
_____________________________
146 La Croix, Etat Présent des nations et églises grecques, arméniennes et maronites en Turquie. Paris, 1695.
147 M. V. La Crose. Histoire du christianisme d'Ethiopie et d'Arménie. Paris. 1739.
148 Տե´ս Relation d’un voyage du Levant fait par ordre du roy, par M. Pitton de Tournefort. T. I—II. Paris, 1717.
149 Նույն տեղում, էջ 357—359։
[էջ 54]
աշխարհը և ի դեպ նշում է իրեն հանդիպած վագրերի մասին։ Նա Կարսի, Հասան Կալայի, Սեբաստիայի, Թոխատի, Ամասիայի վրայով վերադառնում է Զմյուռնիա, որտեղից մեկնում է Մարսել։
Պիտտոն դե Տուրնեֆորի ուղեգրությունն աչքի է ընկնում շոշափված նյութերի հարստությամբ, գիտականությամբ, հեղինակի նուրբ դիտողություններով և այլն։ Հիացած Արարատյան դաշտավայրի բերք ու բարիքով, նա այդ վայրը համարում էր «երկրային դրախտ»։ Նա ջերմ խոսքեր է գրել նաև հայերի մասին, նշելով, որ «հայերը աշխարհի լավագույն մարդիկ են»150։ Հայ ժողովրդի պատմությունն ուսումնասիրողների համար առանձնապես մեծ հետաքրքրություն ունեն հայ վաճառականության և, մասնավորապես, Արևելքի ու Արևմուտքի միջև առևտրի զարգացման բնագավառում Նոր Ջուղայի խոջայության կատարած դերի ու նշանակության մասին իր քսաներորդ նամակում Տուրնեֆորի արած դատողությունները 151։ Եվ առհասարակ պետք է նշել, որ նրա հաղորդած նյութերը բազմաբովանդակ են։
Պիտտոն դե Տուրնեֆորի Արևելքում գտնվելու տարիներին Փոքր Ասիայոսմ էր ճանապարհորդում հոլանդացի նկարիչ Կորնելիզ լե Բրույնը կամ լե Բրենը (1652—
1726)152։ 1701 — 1708 թթ. ընթացքում նա կատարեց իր երկրորդ ուղևորությունը դեպի Իրան և Հնդկաստան՝ (Ռուսաստանի տարածքով։ Նա Ռուսաստանից Իրան մեկնեց հայ վաճառականների ուղեկցությամբ և ճանապարհին այցելեց Շամախի, Թավրիզ ու Սպահան։ Անդրկովկասի ու Իրանի վերաբերյալ նրա հաղորդած նյութերի մեծ մասը վերաբերում է տեղական բնակչության կենցաղին, սովորույթներին, հավատալիքներին։ Նույնը կարելի է ասել նաև Թուրքիայի մասին նրա բերած տվյալների վերաբերյալ։ Սակայն, այսուհանդերձ, լե Բրենի մոտ էլ կան վկայություններ, որոնք լրացնում են մեր գիտելիքները Թուրքիայի և Իրանի հասարակական-տնտեսական ու քաղաքական կյանքի վերաբերյալ։
XVII դարի վերջի և XVIII դարի առաջին քառորդի Իրանի, ինչպես նաև իրանահայերի և Արևելյան Հայաստանի պատմության համար որոշակի արժեք են ներկայացնում Սպահանի կարմելիտների միաբանության նոթագրություններն ու ճիզվիտ միսիոներների զեկուցագրերը, նամակներն Իրանից153։
_____________________________
150 Նույն տեղում, էջ 369 — 396։
151 Տե´ս Voyages au Levant, c’est-à-dire dans les principaux endroits de l’Asie Mineure, dans les îles de Chio Rhodes, Cհypres etc... par Corneille le Brun. T. I-V, Paris, 1725.
152 A Chronicle of the Carmelites in Persia, T. I — II, London, 1939.
153 Choix des lettres édifiantes.... T. V; Missions du Levant, Paris, 1809.
[էջ 55]
Տվյալ ժամանակահատվածի պատմության համար եվրոպական պատմագիտության մեջ առանձնահատուկ տեղ են գրավում ևս երկու աշխատություն։ Առաջինը լեհ ճիզվիտ միսիոներ Յուդե Կրուշինսկու հուշերն են154, իսկ մյուսը՝ եվրոպացի հեղինակ Մամիյ-Կլերակի «Պարսկաստանի պատմությունն» է՝ գրված նույն Կրուշինսկու և եվրոպացի ու թուրք բարձրաստիճան պաշտոնյաների զեկուցագրերի հիման վրա155։
Յուդե Կրուշինսկու հուշերի հրատարակիչ Ժան Անթուան դյու Սերսոն գրքի առաջաբանում հեղինակի մասին տալիս է շատ կարևոր կենսագրական տվյալներ։ Գիրքը ամբողջովին հիմնված է ականատեսի վկայությունների վրա, «,,.քանզի ես այն կազմեցի, — գրում է նա, — բացառապես լեհ ճիզվիտ հայր Յուդե Կրուշինսկու հուշերի հիման վրա, որը քսան տարի Սպահանում ապրելուց հետո, այնտեղից դուրս եկավ (աֆղանների կողմից) քաղաքի պաշարման վերջում, և առիթից օգտվելով պիտի ասեմ, որ նա մասնավորապես իրադարձություններին ծանոթ էր խորությամբ»156։ Նա, որպես թարգմանիչ, մասնակցում է շահական արքունիքի հետ եվրոպական այն պետությունների պատվիրակության ներկայացուցիչների բանակցություններին, որոնք Հռոմի պապի, գերմանական կայսեր ու ֆրանսիական թագավորի անունից նամակներ էին բերել շահին։ Այդ բանակցությունների ընթացքում նա ճարպկորեն պետական բարձրաստիճան պաշտոնյաներից անհրաժեշտ տեղեկություններ է ձ֊եռք բերել Իրանի քաղաքական կացության և շահ Հուսեինի ժամանակ իրանական ավատատիրական հասարակության ճգնաժամի մասին157։ Իրանը աֆղանների կողմից գրավվելուց հետո հայր Կրուշինսկին կապեր է հաստատել նաև Իրանի նվաճողների հետ և իմացել վերին աստիճանի հետաքրքիր ու ստույգ տեղեկություններ158։ Նոր Ջուղայի պաշարման ու այնուհետև գրավման ժամանակ հայր Կրուշինսկին գտնվել է Նոր Ջուղայի ճիզվիտների տանը և դարձել հայերի գլխին պայթած աղետի անմիջական ականատեսը159։ Հայր Կրուշինսկին, լինելով բժիշկ, բուժում է աֆղանական բարձրաստիճան պաշտոնյային. դառնում է նրա բարեկամն ու նրանից կարևորագույն տե-
_____________________________
154 Histoire de la dernière révolution de Perse par le père Y. Krusinski. T. I — II. Paris, 1723.
155 Mamiye-Clairac, Histoire de Perse depuis le commencement de ce siècle. T. I-III, Paris, 1750.
156 P. Y. Krusinski, էջ 3.
157 Նույն տեղում, էջ 4։
158 Նույն տեղում, էջ 5։
159 Նույն տեղում, էջ 54 — 112։
[էջ 56]
ղեկություններ իմանում աֆղանական արշավանքի մասին։ Հայր Կրուշինսկու հուշերը ժամանակագրական առումով հասնում են մինչև 1725 թ.։ Հաջորդ տարիների Իրանի քաղաքական դեպքերը, ինչպես նաև 1727 թ. թուրքերի և Իրանի աֆղանական տիրակալ Աշրաֆի միջև կնքված պայմանագրի կետերը տրված են արժանահավատ աղբյուրների հիման վրա։ Ճիզվիտ միսիոների հուշերի սկզբում տրվում է Սեֆյան հարստության քաղաքական պատմությունը շահ Իսմայիլից մինչև շահ Հյուսեինի տիրապետությունն ընկած ժամանակաշրջանը։ Նա այդ գրել է Ադամ Օլեարիուսի, Տավերնիեի, Շարդենի և, չի բացառված, նաև պարսկական ժամանակագրությունների հիման վրա։ Այնուհետև մանրամասն ու գիտականորեն ստույգ պատմվում է շահ Հյուսեինի ժամանակ Իրանում ծայր առած ճգնաժամի աղետաբեր հետևանքների մասին, երկրի ու նրա աշխատավոր բնակչության համար։ Չափազանցություն չէր լինի ասել, որ Կրուշինսկու աշխատության այս հատվածը, Եսայի կաթողիկոս Հասան Ջալալյանի «Աղվանից պատմության» հետ, պատկանում է Իրանի այս ժամանակահատվածի պատմության լավագույն աղբյուրների թվին։
Ինչ վերաբերում է Մամիյ-Կլերակի «Պարսկաստանի պատմություն» եռահատոր աշխատությանը, ապա պետք է ասել, որ աֆղանական արշավանքի, ինչպես և նախորդ շրջանի Իրանի պատմության համար հիմնական աղբյուր դարձյալ ծառայել են Յ.Կրուշինսկու հուշերը։ Իսրայել Օրու իրանական դեսպանության մասին հաղորդված ընդարձակ վկայությունները160 նույնպես վերցված են Կրուշինսկուց։ 1725 թ. հաջորդող նյութերը, որոնք տեղ են գտել երկրորդ և երրորդ հատորներում, պատմական որոշակի արժեքով օժտված տարբեր բովանդակության զեկուցագրեր են։ Այդպիսիների շարքին են պատկանում՝ «Զեկույց Պարսկաստանում տեղի ունեցած տարբեր իրադարձությունների մասին, որը կազմված է 1730 թվականին Սպահան արշաված մեծ Վեզիրին ներկայացված հաշվետվությունների հիման վրա»161, «Մի թուրք էֆենդիի կողմից գրված ու Կոստանդնուպոլսի վերջին խռովությանը վերաբերող զեկուցագրի թարգմանությունը, որին կցված են այս իրադարձության տարբեր պարագաներին վերաբերող նյութեր, քաղված այլ հուշադրություններից»162։ Այստեղ պետք է նշել, որ երրորդ հատորի զգալի մասը նվիրված է 1730 թ. Կոստանդնուպոլսում Պատրոնա Խաշիլի ապստամբությանը և այդտեղ տեղեկություններ կան պոլսահայերի մասին։
_____________________________
160 Mamiye-Clairac, Histoire de Perse. T. 1, p. 47—57.
161 Նույն տեղում, հ. 3, էջ 90—105։
162 Նույն տեղում, էջ 119—250։
[էջ 57]
Հետաքրքրությունից զուրկ չեն, անշուշտ, այն էջերը, որոնք նվիրված են Թահմազկուլի խանի (հետագայում Նադիր շահի)՝ թուրքերի դեմ մղած պատերազմների պատմությանը163։
XVIII դարի սկզբին Օսմանյան կայսրության, հետևաբար նաև Արևմտյան Հայաստանի վիճակը, Թուրքիայի փոխհարաբերությունները եվրոպական պետությունների հետ լուսաբանված են Թուրքիայի ֆրանսիական, անգլիական և այլ եվրոպական պետությունների դեսպանների՝ իրենց կառավարություններին հղած զեկուցագրերում, նամակներում, հուշերում և այլն։ Այդ նյութերի մի մասը հրատարակված է։ Այս առումով հատկապես ուշագրավ են 1717 —1727 թթ. Պոլսում ֆրանսիական դեսպան բարոն դե Բոննակի164, իսկ այնուհետև նրան այդ պաշտոնում փոխարինած մարքիզ դե Վիլնյովի165 հուշերը, զեկուցագրերը։ Վերջինս Պոլսում մնաց մինչև 1741 թ.։ Այս երկու հեղինակների մոտ էլ կան նյութեր, որոնք անմիջապես առնչություն ունեն հայ ժողովրդի պատմության հետ։ Բացի այս բնույթի աղբյուրներից, տվալ ժամանակաշրջանի պատմության ուսումնասիրման համար կան Թուրքիայի քաղաքական պատմությանը նվիրված աշխատություններ, որոնցից կարելի է առանձնացնել մոլդավական իշխան Դիմիտրի Կանտեմիրի «Օսմանյան պատմությունը»166, ֆրանսիացի ճանապարհորդ Օբրի դե լա Մոտրեի (1674 — 1743) ուղեգրությունը167 և այլն։ Մատնանշված վերջին երկու հեղինակներից կարելի է քաղել լրացուցիչ պատմական նյութեր, որոնք դարձյալ այս կամ այն չափով աղերսվում են հայ ժողովրդի պատմության հետ։
Ֆրանսիական դեսպաններ դե Բոննակի և դե Վիլնյովի ուշադրության կենտրոնում են եղել Ֆրանսիայի համար կարևոր երկու հարց՝ «հերձվածողներին», այսինքն՝ Արևելքի քրիստոնյաներին կաթոլիկ դարձնելու և լևանտյան առևտրի հարցերը։ XVIII դարի առաջին քառորդին պոլսահայ համայնքի ներսում ծայր առած ներհամայնքային պայքարի մասին այս երկու հեղինակների մոտ կան ուշագրավ վկայություններ։ Հատկապես դե Վիլնյովը ամենաեռանդուն մասնակցություն
_____________________________
163 Նույն տեղում, էջ 250—354։
164 Mémoire historique sur l’ambassade de France à Constantinople par le marquis de Bonnac, publié avec un précis de ses négociations à la Porte ottomane, par M, Charles Schéfer, Paris, 1894.
165 Une ambassade française en Orient sous Louis XV. La mission du marquis de Villeneuve 1728—1741, par Albert Vandal, Paris, 1887.
166 Dimitri Cantémir. Histoire de l’empire ottoman. Paris, 1743.
167 Motraye de la. Voyages de la Motraye en Europe, Asie et l’Afrique. Vol. I—II, La Haye, 1727.
[էջ 58]
է ունեցել պոլսահայերի ներհամայնքային պայքարում։ Բացի այդ, օգտվելով կապիտուլյացիաների հետևանքով Թուրքիայի վրա Ֆրանսիայի ունեցած ազդեցությունից, այս երկու դեսպանները կարևոր դեր են խաղացել Թուրքիայի արտաքին քաղաքական պատմության մեջ։ Եթե դե Բոննակի միջնորդությամբ ստորագրվել է 1724 թ. հուլիսյան ռուս-թուրքական համաձայնագիրը, ապա դե Վիլնյովը վճռական դեր է կատարել 1739 թ. ռուս-թուրքական և ռուս-ավստրիական, բելգրադյան զույգ հաշտության պայմանագրերի կնքման հարցում։
XVIII դարի 30—40-ական թթ, թուրք- իրանական քաղաքական հարաբերությունների պատմությունը հնարավոր բոլոր մանրամասնություններով տրված է 1748 թ. Փարիզում լույս տեսած «Պարսկաստանի թագավոր Թահմազկուլիի պատմություն» ստվարածավալ հատորի մեջ168։ Այն ընդգրկում է 1730—1736 թթ. ժամանակաշրջանը։ Թահմազկուլիի կողմից Արևելյան Հայաստանի նվաճման առիթով Հայաստանի մասին հաղորդվում են անհրաժեշտ տեղեկություններ։ Աշխատությունը հիմնված է սկզբնաղբյուրների՝ օսմանյան և իրանական բարձրաստիճան պաշտոնյաների զեկուցագրերի վրա։ Չի բացառված, որ այստեղ օգտագործված լինեն նաև օսմանյան ժամանակագրությունները, ականատեսների վկայաթյունները և այլն։ Գրքում ուշագրավ տեղեկություններ կան նաև քրդերի ու Քրդստանի մասին169։ Ընդարձակ էջեր կան նաև ջուղահայերի և այն մասին, թե ինչպես էր Նադիր շահը ուզում վերականգնել Շահ-Աբասի ժամանակ ջուղահայերի ձեռք բերած առևտրական իրավունքներն ու արտոնությունները170։
1730 թ. Պատրոնա Խալիլի Պոլսում բարձրացրած խռովության, Ահմեդ 3-րդի տապալման և Մահմուդ 1-ի գահ բարձրացման, խռովության օրերին պոլսահայերի անցկացրած ահուսարսափի և այլ հարակից հարցերի մասին է պատմում «Զեկուցագիր 1730 և 1731 թվականների երկու ապստամբությունների մասին»171վերնագրով 1737 թ. Հաագայում հրատարակված գիրքը, որը ավյալ ժամանակաշրջանի արժանահավատ աղբյուրներից է։ Այս նույն հարցերին է նվիրված նաև դե Գրուզենակի 1740 թ, Փարիզում լույս տեսած աշխատությունը172։
_____________________________
168 Histoire de Thamas Kouli-Kan, roi de Perse. Nouvelle édition. Paris, 1748.
169 Նույն տեղում, էջ 150—152։
170 Նույն տեղում, էջ 285—289։
171 Relation des deux rebellions arrivées à Constantinople en 1730 et 31 dans la déposition d’Achmet III et l’élévation au thrône de Mahomet V, composés sur des mémoires originaux reçus de Constantinople. La Haye, 1737.
172 Grouzenac de. Histoire de la dernière révolution arrivée dans l’empire ottoman le 28 septembre 1730. Paris, 1740.
[էջ 59]
Նադիր շահի ժամանակ թուրք-իրանական առնչությունների պատմության կարևոր աղբյուրներից է ֆրանսիական արքայական ակադեմիայի անդամ Մ. Օտտերի երկհատոր ուղեգրությունն արևելքում173։ Հեղինակը, ինչպես ինքն է գրում, Պոլսում գտնվելու ժամանակ վայելել է ֆրանսիական դեսպան դե Վիլնյովի հովանավորությունն ու աջակցությունը։ Իր ուղեգրության մեջ Մ. Օտտերը խոսում է 1736 թ. աշնանը իր այցելած Կիլիկիայի քաղաքներ Ադանայի, Տարսոնի, Սսի և այլ վայրերի մասին։ Ապա անցնելով Քրդստանով ու պատմական Հայաստանի՝ քրդերի ազդեցության ոլորտում գտնվող տարածքով, տեղեկություններ է տալիս Բիթլիսի ու նրա հարակից շրջանների մասին։ Մ. Օտտերի հաղորդած վկայություններից երևում է, որ նա Իրանում գտնվելու քսան ամիսների ընթացքում սովորել է պարսկերեն ու ծանոթացել Պարսկաստանի վիճակին174։ Մ. Օտտերի ուղեգրության առաջին հատորի զգալի մասը նվիրված է թուրքերի դեմ Նադիր շահի մղած պատերազմների պատմությանը175, գրված այլևայլ ստույգ աղբյուրների հիման վրա։ Այն սկսվում է աֆղանական արշավանքից ու հասցվում է մինչև 1739 թ. տեղի ունեցած իրադարձությունները։ Շարադրված քաղաքական պատմությունը չնայած համառոտ լինելուն պարունակում է տեղեկություններ, որոնք բացակայում են Թահմազկուլի խանի պատմությանը նվիրված, վերը մեր հիշատակած աշխատության մեջ։ Այսպես, Մ. Օտտերը վկայություններ ունի Սյունիքում և Թավրիզի մոտ թուրքական բանակին հայերի ցույց տված դիմադրության մասին176 և այլն։ Երկրորդ հատորը բացառապես նվիրված է 1739 թ. հեղինակի դեպի Պոլիս վերադարձի ուղևորության նկարագրությանը։ Ճանապարհը Դիարբեքիրի, Արղնիի, Խարբերդի վրայով ընթանում էր դեպի Սեբաստիայի նահանգ։ Հատկապես հետաքրքիր են այն էջերը, ուր խոսվում է Սեբաստիայի նահանգում լեվենդ ավազակախմբերի խժդժությունների, փաշայի բանակի կամայականությունների ու բռնությունների մասին։ Նա մի քանի անգամ գիշերել է հայկական տներում, ուր իրեն պատմել են հայ ժողովրդի կրած անլուր տառապանքների, զրկանքների մասին։
_____________________________
173 Voyages en Turquie et en Perse avec une relation des expéditions de Tahmas Kouli-Khan. par M. Otter de l’académie royale des inscriptions et belle-lettres. T. I—II, Paris, 1748.
174 Նույն տեղում, հ. II, էջ 1։
175 Նույն տեղում, հ. 1, էջ 254—358։
176 Նույն տեղում, էջ 281—282։
[էջ 60]
Արևելյան Հայաստանի 1720—1750-ական թթ. քաղաքական պատմության ուսումնասիրության համար որոշ արժեք ունի նաև ֆրանսիացի հեղինակ դե Պեյսոնելի «Պարսկաստանի և Վրաստանի արդի խառնակությունների մասին ուսումնասիրության փորձ»177 վերնագրով աշխատությունը։ Նրանում մանրամասն շարադրված են Վրաստանի քաղաքական պատմության կարևորագույն փուլերը՝ Վախթանգ 6-րդից մինչև Հերակլ 2-րդի ժամանակաշրջանը։ Վերջին գլուխը վերնագրված է այսպես. «Պարսկաստանի և Վրաստանի վիճակը ներկայիս 1753 թվականին»178, այլ կերպ ասած, հեղինակը դեպքերը ընթերցողներին է ներկայացնում որպես ականատես։
Նադիր շահի ժամանակաշրջանի Արևելքի պատմության հարցերը շոշափված են նաև ժամանակակից մի քանի այլ հեղինակների կողմից, որոնք գտնվելով Արևելքում, մոտիկից ծանոթ էին թուրք-իրանական քաղաքական առնչություններին։ Այդպիսիներից էին, օրինակ, Էտյեն Մինյոն179, դե Սագրեդոն180, Մ. Դելակրուան181 և այլք։ Այս հեղինակների մոտ շոշափվում են ոչ միայն քաղաքական, այլև երբեմն հասարակական-տնտեսական պատմության հարցերը։
XVIII դարի 50—60-ական թթ. Օսմանյան կայսրության պատմության ուսումնասիրության համար որոշակի արժեք ունեն Պոլսում Ֆրանսիայի դեսպան կոմս դե Սեն Պրիեստի182, անգլիական դեսպաններ Հենրի Գրենվիլի183 և Ջեյմս Պորտերի184 հուշերն ու աշխատություն-
_____________________________
177 Essai sur les troubles actuels de Perse et de Géorgie, par M. de P/eysonnl/. Paris, 1754 Այս հեղինակը հետաքրքրվում էր Վասաանի պատմությամբ՝ ֆրանսիական առևտուրը Անդրկովկասում և Իրանում զարգացնելու նպատակով։ Ինքն էլ՝ 1787 թ. Փարիզում լույս տեսած «Տրակտատ Սև ծովի առևտրի մասին» (Traité sur le commerce de la mer Noire, par M. Peyson/nel/, ancien général de France à Smyrne) գրքի հեղինակն է։
178 Նույն տեղում, էջ 151— 154։
179 Histoire de l’empire ottoman depuis son origine jusqu’à la paix de Belgrade en 1740, par M. Mignot. T. I—IV, Paris, 1741.
180 De Sagredo. Histoire de l'empire ottoman. T. I — VII, Paris. 1732.
181 M. de la Croix. Abrégé chronologique de l’histoire ottomane, T. I — III Paris, 1758.
182 M. le comte de Saint-Priest. Mémoires sur l’ambassade de France en Turquie et sur le commerce des français dans le Levant, Paris, 1877.
183 Henry Grenville. Observations sur l’état actuel de l’empire ottoman, edited by Andrew S. Ehrenkretz, The University of Michigan press, 1971.
184 Turkey, its history and progress. From the journals and correspondance of sir James Porter, continued to the present time with a memoir of sir James Porter by his grandson Gaorges Larpent. Vol. I—II, London, 18?4: Réflexion sur l’état critique actuel de la puissance ottomane. Paris, 1765.
[էջ 61]
ները։ Ֆրանսիայի և Անգլիայի դեսպաններն իրենց կառավարություններին հղած զեկուցագրերում մեծ տեղ են հատկացրել այդ երկու երկրների լևանտյան առևտրին։ Այդ զեկուցագրերում հաղորդվում են այնպիսի տեղեկություններ, որոնք բարձրացնում են դրանց գիտական նշանակությունը։ Ի դեպ, նույնպիսի խոշոր գիտական նշանակություն ունի նաև Հանվեյի աշխատությունը նույն ժամանակաշրջանի իրանյան առևտրի վերաբերյալ185։ Այս գրքում բազմաթիվ պատմական փաստեր կան, որոնք անմիջականորեն աղերսվում են հայ ժողովրդի պատմության հետ։
XVIII դարի 60—70-ական թթ. Թուրքիայի պատմության ուսումնասիրության համար շահեկան են նաև Ֆրանսուա դե Տոտտի186, բարոն դե Բոննեվալի187 հուշերը, Մարսիլյիի188՝ Թուրքիայի ռազմական պատմությանը նվիրված հանրահայտ աշխատությունները և այլն։
Հունգարական ծագում ունեցող բարոն դե Տոտտը երկար տարիներ աշխատում էր Պոլսի ֆրանսիական դեսպան Վերժենի մոտ։ Նա մի քանի տարի որպես ռազմական ինժեներ ծառայեց նաև թուրքական բանակում և առանձնապես մեծ գործունեություն ծավալեց 1768 —1774 թթ. ռուս-թուրքական պատերազմի ժամանակ։ Մշտական շփման մեջ գտնվելով թուրքական ղեկավար շրջանների հետ, նա մոտիկից ծանոթացավ թուրքական վարչական համակարգի, ֆինանսական դրության, բանակի կացության հետ և այլն։
Վերը հիշատակված այս երեք հեղինակների մոտ էլ այս կամ այն առիթով խոսվում է Թուրքիայի հայերի, նրանց իրավական վիճակի մասին և այլն։
Այս ժամանակաշրջանի պատմության համար մասնագետների մոտ ամենալայն ճանաչում ունի ծագումով պոլսահայ Իգնատիոս Մուրաջեա դ’Օսսոնի յոթհատորանոց «Օսմանյան կայսրության ընդհանուր պատկերը»189 խորագիրը կրող աշխատությունը։ Նա զբաղվել է դիվանագիաական գործունեությամբ (եղել է Շվեդիայի դեսպանության աշխա-
_____________________________
185 Hanvey. An historical account of the British Trade over the Caspian sea, T. I—IV, London, 1753.
186 Tott, baron de. Mémoires sur les Turcs et les Tartares. Vol. I—III, Amsterdam, 1784.
187 Mémoires de comte de Bonneval... sous les empereurs Ahmet III et Mahomet 1. Nouvelle édition. Vol. II, Paris, 1806.
188 L’état militaire de l’empire ottoman, ses progrès et sa décadence par M. le comte de Marsigli. Amsterdam, 1732.
189 M. d’Ohsson. Tableau général de l’empire othoman. Vol. I—VII, Paris, 1778-1824.
[էջ 62]
տակիցը Պոլսում, հյուպատոս՝ Իզմիրում)։ Մ. դ’Օսսոնի աշխատությունը կատարյալ մի հանրագիտարան է Օսմանյան կայսրության ու նրա հպատակների կյանքի տարբեր կողմերի մասին։ Հիմնականում լինելով պատմական հետազոտություն, Մ, դ’Օսսոնի աշխատությունը միաժամանակ հեղինակի երկար տարիների ընթացքում կատարած անձնական դիտողությունների արդյունք է։ Աշխատության մի մասը թարգմանված է ռուսերեն190։
XVIII դարի վերջին քառորդի Արևելքի պատմության և կարևորագույն եվրոպական աղբյուրների շարքին են դասվում նաև ֆրանսիացի ճանապարհորդներ ու դիվանագիտական ներկայացուցիչներ կոմս դե Ֆերրիեր-Սովբեֆի191, Ֆ. Վոլնեյի192 և Գ. Ա. Օլիվիեի193 ուղեգրությունները։
Ֆերրիեր-Սովբեֆը (1750—1814) 1782 — 1789 թթ. ֆրանսիական թագավոր Լյուդովիկոս 16-րդի հանձնարարությամբ դիվանագիտական գործունեության է ուղարկվում Պոլիս և այստեղից երկու անգամ 1784 — 1785 և 1787 թթ, մեկնում է Իրան՝ Սպահան։ ճանապարհին նա այցելում է պատմական Հայաստանի քաղաքները՝ Էրզրում, Կարս, Բայազետ, Երևան, Էջմիածին, Նախիջևան, լինում է Անդրկովկասի հայաշատ քաղաքներում, որոնց թվում՝ Թբիլիսիում ու Շամախիում և այլն։ Գտնվելով Իրանում, Ֆերրիեր-Սովբեֆը իրանական կառավարությանը խորհուրդ էր տալիս հնարավորության սահմաններում թույլ չտալ Ռուստաստանի թափանցումը Անդրկովկաս։ Ի դեպ, հեղինակը տեղեկություններ է հաղորդում նաև Նադիր շահի մահից հետո Իրանի քաղաքական պատմության հարցերի մասին։ Այս առումով արժեքավոր են այն էջերը, որոնք նվիրված են հեղինակի ժամանակվա շահերին՝ Ալի Մուրադ խանին և Աղա Մուհամեդ խանին194։ Ուղեգրության մեջ մեծ տեղ է հատկացված ռուս-թուրքական 1787—1791 թթ. պատերազմ ի գլխա-
_____________________________
190 М. д'Оссон. Полная картина Оттоманской империи в двух частях. Перевод с французского. СПб., 1795.
191 Mémoires historiques, politiques et géographiques des voyages du comte de Ferrières-Sauveboeuf. faits en Turquie, en Perse et en Arabie, depuis 1782 jusqu’en 1789. T. I-II, Paris, 1790.
192 C. F. Volney, Voyage en Egypte et en Syrie pendant les années 1783, 1784 et 1785 suivi de considération sur la guerre des Russes. London, 1788.
193 Voyage dans l’empire othoman, l’Egypte et la Perse, fait par ordre d’un gouvernement pendant les six premières années de la république, par G. A. Olivier, Paris, an 9(1801).
194 Ferrières-Sauveboeuf, II, էջ 1—20։
[էջ 63]
վոր պատճառներին, պատերազմող կողմերի ռազմական հնարավորություններին և այլն։
Ֆրանսուա Վոլնեյի ուղեգրության մեջ հիմնականում խոսվում է թուրքական տիրապետության ներքո գտնվող Սիրիայի և Եգիպտոսի մասին, սակայն նրանում արծարծվում են Օսմանյան կայսրության հասարակական-տնտեսական պատմության այնպիսի հարցեր, որոնք վերաբերում են հպատակ բոլոր ժողովուրդներին։ Այստեղ բազմաթիվ փաստերի հիման վրա ցույց է տրված օսմանյան իրավակարգի գիշատիչ բնույթը։
Գ. Ա. Օլիվիեի ուղեգրությունն ուսանելի է շատ կողմերով։ Ուշադրություն է գրավում հեղինակի քաջատեղյակությունը Թուրքիայի և Իրանի ներքին վիճակին XVIII դարի 60-ական թթ.։ Թե՛ Թուրքիայի հողային հարաբերությունների և թե՛ նահանգներում փաշաների գործադրած բռնությունների ու կամայականությունների մասին խոսելիս անմիջապես երևում են հեղինակի խոր գիտելիքները։ Հեղինակի գրչի տակից ընթերցողների առաջ հառնում է արևելյան բռնատիրությունների քայքայման պրոցեսի և հպատակ ժողովուրդների, մասնավորապես քրիստոնյաների, անտանելի վիճակի վառ գույներով նկարագրված տխուր պատկերը։
Հայաստանի պատմական աշխարհագրության տեսակետից ուշագրավ է 1797 թ. Փարիզում լույս տեսած «Պատմական և աշխարհագրական հիշատակություններ Սև ու Կասպից ծովերի արանքով ընկած երկրների մասին» վերնագրով աշխատությունը195։
Մեզ մնում է մի քանի խոսք ասել XIX դարի սկզբի եվրոպական մի շարք ուղեգրությունների մասին ու դրանով իսկ ավարտել աղբյուրների մասին մեր այս համառոտ տեսությունը։ Այս ուղեգիրների մոտ ոչ միայն կան նյութեր, որոնք անհրաժեշտ են երկփեղկված Հայաստանի հասարակական-տնտեսական պատմությունը ուսումնասիրելու, այլև XVIII դարի վերջերից Օսմանյան կայսրության սահմաններում առաջացած դերեբեյությունների հետ կապված հարցերը ավելի լավ ըմբռնելու համար։
_____________________________
195 Mémoires historiques et géographiques sur les pays entre la mer Noire et la mer Caspienne Paris, 1797.
[էջ 64]
Այս հեղինակներից նախ և առաջ պետք է հիշատակել Ա. Ժոբերին196, Ա. Դյուպրեյին197, Գ. Դրուվիլին198, Զ. Մ. Կիննեյրին199, Մ,. դե Կոցեբյուին200 և այլոց։
Պիեր Ամեդե Ժոբերը (1779 —1847) ֆրանսիացի խոշորագույն արեվելագետներից մեկն էր, Փարիզի արևելյան կենդանի լեզուների թուրքերեն լեզվի պրոֆեսոր։ 1806 թվականին Պ. Ա. Ժոբերը Նապոլեոնի կողմից գաղտնի առաքելությամբ ուղարկվում է Իրան, Ֆաթհ-Ալի-Շահին Ֆրանսիայի կողմը թեքելու նպատակով։ Նույն տարվա ապրիլի 10-ին նա արդեն գտնվում է Պոլսում, ուր Սելիմ 3-րդի կողմից արժանանում է ջերմ ընդունելության։ Հունիսի 7-ին նա արդեն Տրապիզոնում էր, որտեղից ուղևորվեց Էրգրում, իսկ այնուհետև անցնելով Արաքսը, ենթարկվեց քրդերի հարձակումներին, և ի վերջո գերի ընկավ Բայազետի փաշա Մահմուդի ձեռքը։ Հրաշքով ազատվելով բանտային կապանքից, նա ուղևորվում է Իրան՝ իր առաքելությունը ավարտելու նպատակով։
Տրապիզոնից Էրզրում ուղևորվելիս Ժոբերը ճանապարհին հանդիպում է ապստամբ թայուրօղլուների կատարած ավերածություններին, երկրում տիրող անիշխանությանը և, հետևաբար, ճանապարհների անապահովությանը։ Նա ընդարձակ մի գլուխ նվիրել է քրդերին ու Քրդստանին201, խոսում է քրդաբնակ շրջաններում հայերի զինված լինելու մասին, առանձին վկայություններ է հաղորդում իր այցելած քաղաքներ Երզնկայի, Էրզրումի, Մանազկերտի, Վանի, Թավրիզի և այլ վայրերի մասին։
Ա. Դյուպրեն, որն իբրև Ֆրանսիայի ներկայացուցիչ երկար տարիներ դիվանագիտական պաշտոններ էր վարել Թուրքիայում, իր ուղեգրության առաջին գրքում խոսում է Ամասիայի, Թոխատի, Սեբաստիայի մասին և հատկապես հետաքրքիր տեղեկություններ է հաղորդում պղնձի արդյունահանության կենտրոն Արզնի—Մադենի մասին202։ Նրա հետագա ճանապարհն ընթանում է Դիարբեքիրի—Մերդինի — Մծբինի վրայոյվ
_____________________________
196 A. Jaubert. Voyage en Arménie et en Perse. Paris, 1821.
197 A. Dupré, Voyage en Perse, fait dans les années 1807, 1808 et 1809. T. I-II. Paris, 1819.
198 (G. Drouville). Voyage en Perse, fait en 1812 et 1813, par Gaspard Drouville. T. I-II, Paris, 1828.
199 John Macdonald Kinneir, Voyage en Turquie. Paris, 1819.
200 Maurice de Kotzebüe, Voyage en Perse à la suite de l’ambassade russe en 1817. trad. de l’allemand par M. Breton. Paris, 1819.
201 A. Jaubert, էջ 66-77, 108-120 և այլն։
202 A. Dupré, էջ 59-62։
[էջ 65]
դեպի Իրան։ Երկրորդ հատորում Ա. Դյուպրեն նկարագրում է Նոր Ջուղայի և ջուղահայերի վիճակը XIX դարի սկզբին203։ Այնուհետև տեղեկություններ է հաղորդում Թավրիզի ու նրա առևտրի մասին։ Հետդարձի ճանապարհին նա Խոյի, Նախիջևանի վրայով. ուղևորվում է Երևան ու Էջմիածին և խիստ արժեքավոր տեղեկություններ հաղորղում204։ Վերջում հեղինակը դիտողություններ է անում Եվրոպայի հետ Իրանի առևտրի վերաբերյալ205։
Գասպար Դրուվիլի ուղեգրության ամենահետաքրքիր էջերն են իրանական բեկլերբեկերի (խաների) մասին հաղորդումները206 և քրդերին նվիրված գլուխը207։ Հեղինակի հավաստիացմամբ ինքը երկար տարիներ ապրել է բրդերի մեջ, ծանոթացել նրանց կենցաղին ու սովորույթներին։
Հայ ժողովրդի հասարակական-տնտեսական պատմության նյութերի կարելի է հանդիպել նաև Ջոն Մակդոնալդ Կիննեյրի և Մորիս դե Կոցեբյուի մոտ։
_____________________________
203 Նույն տեղում, էջ 145—151։
204 Նույն տեղում, էջ 248 — 266։
205 Նուչն տեղում, էջ 372 — 387։
206 G. Drouville, էջ 17-23։
207 Նույն տեղում, էջ 187—207։
[էջ 66]
ՀԱՅ ԺՈՂՈՎՐԴԻ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ՀԱՐՑԵՐԸ XIII–XV ԴԱՐԵՐՈՒՄ
Հռոմեական կայսրության անկումից ընդհուպ մինչև խաչակրաց արշավանքները, Եվրոպան, փաստորեն, դադարեցրել էր Արևելքի հետ ունեցած քաղաքական և տնտեսական ամեն տեսակի կապերը։ Խաչակրաց արշավանքները որոշ առումով վերականգնեցին նախկին վիճակը։ Կողոպտելով Արևելքի առասպելական հարստությունները, կաթոլիկ աշխարհի որոշ երկրներ, և մասնավորապես Վենետիկն ու Ջենովան, զարկ տվեցին իրենց սեփական քաղաքային տնտեսությանը։ «Քրիստոնյա ենիչերիները», երևալով Արևելքում, մասնավորապես Հայկական Կիլիկիայում, անկախ իրենց հետապնդած թալանչիական նպատակներից, որոշ առումով նպաստեցին Կիլիկյան հայկական պետության դիրքերի ամրապնդմանը։ Սակայն Կիլիկիայում հայկական պետության հիմնադրումը բացառապես պայմանավորված չէր խաչակրաց արշավանքներով, ինչպես այդ ուզում են իրենց ընթերցողներին հավաստիացնել անցյալի ու ներկայի բուրժուական որոշ պատմաբաններ։ Կիլիկյան հայկական պետությունը ստեղծվել էր դեռևս մինչև խաչակրաց արշավանքները։ Միակ դրականը հայկական պետության դիրքերի ամրապնդման համար այն էր, որ խաչակրաց առաջին արշավանքի հետևանքով սելջուկյան հորդաները ստիպված եղան նահանջել Միջերկրականի ափերից և որ թուլացավ փոքրասիական սելջուկյան Իկոնիայի սուլթանությունը։
Այսուհանդերձ անհրաժեշտ է հատուկ ընդգծել, որ XII դարում Կիլիկյան հայկական պետության ռազմաքաղաքական հզորացման գլխավոր պատճառը ոչ թե խաչակիրների մուտքն էր Կիլիկյան հայկական հողի վրա, այլ արդեն այս ժամանակ հոծ ու կազմակերպված հայ բնակչության առկայությունը։
Խաչակիրների ժամանակավոր օգնությունը Կիլիկյան հայկական պետականությանը հետագայում պարզապես վերածվեց չարիքի։ Հուսախաբված կաթոլիկ ասպետներից, դեպքերի ժամանակակից Մ. Ուռհայե-
[էջ 67]
ցին գրում էր, թե՝ «փառաւոր իշխանքն և գլխաւորքն նոցա հատան, և իշխանութիւն նոցա յանարժանսն և յաչոքսն անկաւ և վասն այնորիկ յարուցին հալածանս և չարչարանս ի վերայ հաւատացելոցն Քրիստոսի ի ձեռն սաստիկ արծաթասիրութեան իւրեանց»1։ Մի այլ տեղ նա նշում է, թե «Ւ գրկանս և ի յանիրաւութիւնս և յաւերս անողորմապէս վարեցան ի վերայ քրիստոնէից»2 և ,որ «...փոխանակ փրկութեան անցումն արարքն հաւատացելոցն»3 և որ «Զի հանապազ վասն գանձի առնելոյ անիրաւաբար չարչարանօք յաւեր և յապականութիւն դարձուցին զերկիր և յամենայն ժամ պարապեալ կային և այլ ոչինչ առնէին, բայց միայն նստեալ խորհէին զչարութիւն, զհիլա և զամենան ճանապարհս չարեաց սիրէին, բարեաց և ամենայն երախտեաց մոռացողք»4։
Չնայած այս իրավիճակին, 1198 թ. մինչև անկախության վերջնական կորուստը (1375), Կիլիկիայի հայ գործիչները, ինչպես ցույց են տալիս հայ և օտար աղբյուրները, ձգտում էին ընդհանուր լեզու գտնել կաթոլիկ աշխարհի հետ, որպեսզի կարողանային դիմագրավել իրենց հարևան մուսուլմանական երկրների և Բյուզանդիայի ոտնձգություններին։ Հենց այդ նպատակով է, որ սկսած Լևոն Մեծագործի ժամանակվանից, Կիլիկիայի հայոց թագավորները այլևայլ տնտեսական և քաղաքական արտոնություններ էին շնորհում Մերձավոր արևելքում հաստատված խաչակիր պետությունների, Վենետիկի և Ջենովայի հանրապետությունների ներկայացուցիչներին։ Անցնելով հակահարձակման, Եգիպտոսի էյուբյան տիրակալները մեկը մյուսի հետևից Մերձավոր արևելքի քաղաքական քարտեզից ջնջեցին խաչակիր պետությունները և Կիլիկիան Վիկտոր Լանգլուայի խոսքերով ասած «հարկադրված եղավ ընկնել այն հորձանուտի մեջ, որ Արևմուտքից եկած խաչակիրներին դուրս էր քշում Ասիայից»5։
Կրելով պարտություն Մերձավոր արևելքի արաբական երկրներում, կաթոլիկ աշխարհն առավել ուշադրություն դարձրեց Կիլիկիային, մանավանդ Քյոսա-դաղի ճակատամարտից (1243) հետո, երբ Իկոնիայի սուլթանությունն այլևս խոչընդոտ չէր կարող հանդիսանալ Արևմուտք-Արևելք ծավալվող առևտրին։ Մերձավոր արևելքի երկնակամարում մոնղոլների երևալը նոր հույսեր առաջացրեց պապական ճամբարում
_____________________________
1 Մ. Ուռհայեցի էջ 303 և հետ։
2 Նույն տեղում, էջ 284 և հետ։
3 Նույն տեղում, էջ 315 և հետ։
4 Նույն տեղում, էջ 309 և հետ։
5 V. Langlois, Le trésor des chartes d’Arménie, էջ 84։
[էջ 68]
այն հարցում, թե հնարավոր չէ արդյո՞ք մոնղոլների զինական դաշնակցությամբ հարվածել գլխավոր թշնամուն՝ իսլամական աշխարհին։
Դեռևս XIII դարի 30-ական թվականներին պապական Սինոդը ուշիուշով հետևելով Ռուսաստան և Արևելյան Եվրոպա մոնղոլների կատարած արշավանքներին, նրանց կատարած ավերածություններին՝ հետախուզական նպատակներով հարավ-ռուսական տափաստաններ էր ուղարկել դոմինիկյան օրդենից հունգարացի Յուլիանին6։ Այնուհետև ինքը՝ Իննոկենտիոս 4-րդ պապը, ժամանելով Լիոն՝ այնտեղ հրավիրեց տիեզերաժողով, որը որոշում ընդունեց մոնղոլների մոտ հատուկ պատվիրակություն ուղարկել Ջովաննի Պլանո Կարպինիի գլխավորությամբ։ Նրան հանձնարարվեց «թաթարների թագավորին», որի անունը չգիտեին, հանձնել սիրաշահողական մի նամակ, ուր մոնղոլներին կոչ էր արվում դադարեցնել Արևելյան Եվրոպայի երկրների ասպատակումն ու ընդունել «ճշմարիտ հավատ», այսինքն՝ կաթոլիկություն։ Պապի ուղերձը փաստորեն ուղղված էր Բաթու խանին, քանզի մեծ խան Ուգեդեյն այն ժամանակ մահացել էր, և դեռևս չէր որոշված նրա փոխանորդը։ Բաթու խանն ընղունելով Պլանո Կարպինիին, նրան ուղարկում է Կարակորում, որտեղ պապի պատվիրակը 1246 թ. ականատես է լինում նոր մեծ խանի՝ Գույուկի ընտրության արարողություններին։ Հռոմի պապի այս առաջին դիվանագիտական քայլն անգամ անհանգստություն է առաջացնում մուսուլմանական արաբական աշխարհում7։
Պլանո Կարպինիի դիվանագիտական այս առաքելությունը հաջողություն չունեցավ։ Գույուկ խանն անուշադրության մատնելով պապի ուղերձը՝ պապից ու կաթոլիկ աշխարհի մյուս ներկայացուցիչներից պահանջեց անվերապահ իրեն ենթարկվել8։ Այսուհանդերձ Պլանո Կարպինիի դիվանագիտական այս առաքելությունը մեծ նշանակություն ունեցավ մոնղոլների մասին գիտական ու ստուգապատում տեղեկություններ հաղորդելու իմաստով։ Պլանո Կարպինիի «Historia Mongolarum» («Մոնղոլների պատմություն») աշխատության մեջ մանրամասն խոսվում է մոնղոլական կայսրության պետական կառուցվածքի, մոնղոլների կենցաղի ու սովորությունների, նրանց ռազմարվեստի, նվաճված երկրներում մտցրած վարչական համակարգի մասին և այլն, և այլն։ Պլանո Կարպինին իր տեղեկությունները մոնղոլների մասին հաղորդում է կամ իբրև անմիջական ականատես, կամ էլ ականջալուր։ «Եվ այսպես այն բոլորը, ինչ մենք խոհեմաբար գրում ենք Ձեզ պիտանի
_____________________________
6 А. Свет, После Марко Поло, М., 1964, с. 12.
7 Նույն տեղում, էջ 13
8 P. Pelliot, Les mongols et la papauté, T. I, Paris, 1913, էջ 10— 21։
[էջ 69]
լինելու համար դուք պետք է դրանց հավատ ընծայեք, նամանավանդ, որ այս բոլորը (ինչ նկարագրում ենք) կամ մենք դրանց տեսանք սեփական աչքերով, քանի որ մենք նրանց (մոնղոլների — Մ, Զ.) մեջ շրջագայեցինք մեկ տարի և չորս ամիս և ամենին ականատես եղանք, և կամ թե ոչ որոշ տեղեկություններ մենք քաղեցինք մոնղոլներին գերեվարված ու արժանահավատ քրիստոնյաներից»9։
Պլանո Կարպինին խոսում է մոնղոլների կողմից Հայաստանի ու Վրաստանի նվաճման և բնակչությանը ծանր հարկատվության ենթարկելու մասին։ «Այդպիսի վիճակում գտնվում են և ներկայումս»10,— գրում է Պլանո Կարպինին։ Այնուհետև նա խոսում է փոքրասիական սելջուկյան սուլթանության ջախջախման մասին։ Մոնղոլները, գրում է նա, «...շարժվեցին Ուռումի սուլթանի երկիրը, որը բավականին ազդեցիկ էր ու հզոր։ Նրանք մարտնչեցին նրանց հետ ու հաղթեցին։ Եվ շարունակեցին իրենց հաղթական արշավանքը մինչև Հալեպի սուլթանի երկիրը»11։
Պլանո Կարպինին գրում է մոնղոլների արծաթասիրության և հպատակված եըկրները կողոպտելու պրակտիկայի մասին։ «Իմիջիայլոց առանց որևէ մի խոչընդոտի նրանք (հպատակներից) խլում են ոսկին ու արծաթը և այն ամենը ինչ և ինչքան որ իրենք ցանկանում են»12։ Պլանո Կարպինին նկատել է, որ մոնղոլ խաներն իրենց ենթարկված քրիստոնյա իշխաններից պահանջում են բացահայտ հնազանդություն ու սիրում են, երբ նրանք գալիս են իրենց ոտները այս կամ այն հարցը լուծելու13։ Եվ ի դեպ, մանրամասն խոսում է վրաց արքայազուններ Ուլու Դավիթի և Դավիթ Նարինի միջև գահակալական վեճերի ու մոնղոլական արքունիքի համապատասխան վերաբերմունքի մասին։
Պլանո Կարպինիի դիվանագիտական առաքելությանն առընթեր, Իննոկենտիոս 4-րդ պապը նույն այդ՝ 1245 թվականին մոնղոլներին ենթակա Անդրկովկաս և Իրան ուղարկեց մի այլ պատվիրակություն Անդրե դե Լոնժյումենի և Ասցելինի գլխավորությամբ։ Լոնժյումենի ուղևորությունն ընթացավ Սիրիայի ու Միջագետքի վրայով դեպի Թավրիզ։ Այնտեղ նա հանդիպում ունեցավ նեստորական եկեղեցական գործիչ Սիմեոն Ռաբան Աթայի հետ, որն ամենալայն կապեր էր հաստատել
_____________________________
9 Jean de Plan Carpin. Histoire des mongols, traduit et annoté par Dom Jean Becquet et par Louis Hambis, p. 24.
10 Նույն տեղում, էջ 70։
11 Նույն տեղում, էջ 72։
12 Նույն տեղում, էջ 86։
13 Նույն տեղում, էջ 87։
[էջ 70]
Կարակորումի և Իրանի ու Անդրկովկասի մոնղոլ կառավարիչ Բայջունոյոնի հետ։ Ռաբան Աթան 1235 թ. գտնվում էր Հայաստան արշավող Չարմաղանի բանակում, և ինչպես հայտնում է Կիրակոս Գանձակեցին, հանդես է եկել հայ բնակչության հովանավորի դերով14։ Ասորի այս քաղաքական գործիչը կողմնակից է եղել մոնղոլների և Փոքր Ասիայի քրիստոնյա երկրների (Հայաստանի, Վրաստանի) քաղաքական դաշինքի գաղափարին15։ Հայ-վրացական զորքերը գործուն մասնակցություն են ունենում մոնղոլների մեծ ու փոքր արշավանքներին։ Մոնղոլական բանակներում հատկապես մեծ դեր էին կատարում հայ և վրաց այրուձին։ «Նրանք, — մոնղոլների մասին գրում է կաթոլիկ Մատթեյ (Մատթեոս) Պարիսենսիսը, — կողմնակիցներ են հավաքագրում պարտվածների միջից և ենթարկում նրանց իրենց՝ դաշինք կնքելով նրանց հետ» և որ «նրանց բանակում կան շատ կոմաններ և վատթար քրիստոնյաներ» («Pessimi christiani»)16։ Հիրավի, Քյոսա դաղի ճակատամարտի ժամանակ Իկոնիայի սուլթանի դեմ մարտնչում էին Ավագ ու Շահնշահ Զաքարյանները, Գագի Վահրամը, Խաչենի Հասան-Ջալալը, Ծ արի Աղբուղա և Գրիգոր Դոփյանները։ 1258 թ. Բաղդադի գրավման ժամանակ Հուլավու խանի բանակում էական դեր կատարեցին Վայոց ձորի Պռոշ իշխանը և իր որդիները։ Հետագայում հայ իշխանական զորամասերը մասնակցում էին նաև եգիպտական մամլյուկների դեմ մոնղոլների ապագա պատերազմներին17։ Ստեփաննոս Օրբելյանի վկայությամբ, Տարսայիճ Օրբելյան իշխանը մասնակից էր եղել մոնղոլական պատերազմներին՝ «...ի Խորասան, ի Շամ, Ի Հոռոմս, ի Համս և ի Համայ ընդ Մսրացւոյն և ի Դարբանդ՝ ինն անգամ վանեալ անձամբ զպատերազմ և մղեալ մարտս»18։ 1292 թ. մի հի-
_____________________________
14 Կիրակոս Գանձակեցի, էջ 261—262։ «Նախախնամողն Աստուած, որ զամենայն Կեալն Կամի, նա՝ մարդասիրութեամբն իարավ երևեցոյց ի մէջ նոցա այր մի երկիւղած և աստուածապաշտ, Ասորի ազգաւ, որ հայր անուանեալ իր արքային նոցա, զոր խազանն կոչէին, անուն նորա Սիմեօն, զոր ռաբան Աթա կոչէին։ Իբրև լուաւ զանխնայ կոտորումն քրիստոնեից՝ որ ի զօրաց թաթարին, մատուցեալ առ խազանն՝ խնդրեաց ի նմանէ թուղթ առ զօրան իւր, զի մի այնպէս առհասարակ կոտորեսցեն զանմեղ մարդիկ, որի ոչ պատերազմին ընդ նոսա, այլ թողուլ զնոսա, զի ծառայեսցեն նմա։ Իսկ նա զնոյն ինքն առաքեաց մեծ և արևելի շքով, գրեալ հրովարտակ առ զօրագլուխս իւր, զի ամենեքեան անսայեցեն հրամանի նորա։ Եվ նա եկեալ, բազում ինչ նպաստ եղև քրիստոնէից, թափելով ի մահուանէ և ի գերութենէ...»։
15 P. Pelliot, I, էջ 58–59։
16 Տե՛ս Աշ. Հովհաննիսյան, Դրվագներ... հ..1, էջ 168 — 169։
17 Նույն տեղում, էջ 169։
18 «Պատմութիւն նահանգին Սիսական արարեալ Ստեփանանի Օրբելէան արքեպիսկոպոսի Սիւնեաց, Թիֆլիս, 1910, էջ 423 — 424։
[էջ 71]
շատակարանում Պռոշյան իշխաններից Ամիր Հասանի մասին ասված է, թե սիրված էր Հուլավու և Աբաղա խաների կողմից, վասն արիական քաջութեան և խոհեմութեան իւրոյ, մինչև զինակիր և հառաջադէմ լեալ յամենայն գործս արքունի։ Եւ յանձնէ իւրեանց բազում անգամ զարդարեցին ոսկեհուռ դիպակաւք և կամար ոսկեղէն ընդելուզեալ ակամբ և մարգարտօք կապեալ ի մէջս նորա և այնպես շքեղութեամբ ճոխացուցանէին զնա։ Եւ նա յառաջանային օրըստօրէ ի գործ քաջութեան և յամենայն պատերազմունս անուանք լեալ ի համադասսն, մինչև լուր համբաւոյ նորա տարածեցան ընդ յաշխարհին հռոմեացւոցն և Յունաց» (ընդգծումը մերն է—Մ. Զ.)։
Ասցելինի ճանապարհորդությունն ընթանում էր Կիլիկիայի, Իկոնիայի, Սեբաստիայի, Կարսի և Թիֆլիսի վրայով դեպի Բայջու (Բաջու)՝ խանի պալատը։ Ասցելինի բանակցությունները մոնղոլների հետ ունեցան մասնակի հաջողություն։ Առաջին անգամ մոնղոլները ռազմական դաշինք կնքելու նպատակով կաթոլիկ աշխարհ են ուղարկում հատուկ պատվիրակություն՝ Այբեգի և նեստորական Սարգիսի գլխավորությամբ։ Չնայած բանակցությունների արդյունքները հայտնի չեն, ֆրանսիացի հայտնի արևելագետ Պ. Պելիոն գրում է, թե Բայջուի գահանիստ վայրն առաքված Ասցելինին հաջողվեց «...ամրապնդել մուսուլմանների դեմ պայքարում ֆրանկների և մոնղոլների համագործակցության գաղափարը»19։
Արևմուտքի մոնղոլների հետ դիվանագիտական կապեր հաստատելու հարցում մեծ դեր կատարեցին Կիլիկյան Հայաստանի քաղաքական գործիչները, որոնք քաջատեղյակ էին մոնղոլների հետ Մեծ Հայքի որոշ իշխանների համագործակցությանը։ Կիլիկիայի պետական գործիչները համոզված էին, որ կաթոլիկ աշխարհն ի զորու չէ ապահովելու իրենց պետական անվտանգությունը հարևան հզոր մուսուլմանական աշխարհի ոտնձգությունների դեմ։ Ուստի, XIII դարի 40-ական թվականներին և, մասնավորապես, Քյոսա դաղի ճակատամարտից հետո, Կիլիկիայի հայոց Հեթում 1-ին (1226—1270) թագավորն ու նրա համախոհները փորձեցին զինական համագործակցության մեջ մտնել մոնղոլների հետ։
1243 թ. Իկոնիայի սուլթանության դեմ տարած հաղթանակից հետո, Բայջու խանի հետ Կիլիկիան բարեկամական հարաբերություններ հաստատեց։ Մոնղոլների հետ հետագա բանակցություններ վարելու նպատակով Հեթում 1-ին թագավորը մեծ խան Գոյուկի մոտ՝ Կարակորում ուղարկեց նշանավոր ռազմական գործիչ ու մատենագիր Սըմ–
_____________________________
19 P. Pelliot., I, էջ 112։
[էջ 72]
բատ սպարապետին, իսկ այնուհետև` մեծ խանի պահանջով Կարակորում մեկնեց նաև ինքը։ Դրանով Մանգու խանը ձգտում էր, նկատի ունենալով Կիլիկիայի ռազմաստրատեգիական խոշոր նշանակությունը, երկիրը կախյալ վիճակում պահել։ Սակայն մոնղոլական կայսրությունից այդ կախումը շատ հարցերում, մասնավորապես ներքին կյանքում մնում էր լոկ ձևական։ Ակնարկելով այդ մասին, Լյուդովիկոս 9-րդի հատուկ պատգամավոր Վ. Ռուբրուկը նշում էր, որ Մանգու խանը հայոց թագավորին «...շնորհեց այն առավելությունը, որ ոչ մի դեսպան չպիտի մտներ իր երկիրը», այսինքն՝ մոնղոլ կառավարիչներ չպիտի լինեն այնտեղ, և որ Մանգու խանը մեծապես զիջել է տուրքը20։
Մոնղոլների հետ բարեկամական հարաբերությունների ստեղծումը բնավ էլ չէր նշանակում, որ Կիլիկյան հայկական պետությունը որդեգրել էր արևելյան՝ մոնղոլական կողմնորոշում, ինչպես կարծում են որոշ պատմաբաններ, այլ այդ քայլով Փոքր Հայքի Հայոց պետությունն է/լ ավելի էր ամրապնդում իր պետական անվտանգությունը։ Դա չէր նշանակում միաժամանակ, որ Կիլիկիայի Հայոց թագավորը բարեկամանալով մոնղոլների հետ, ծառայում էր կաթոլիկ աշխարհի դիվանագիտական նկրտումներին։ Իրականում նա առաջնորդվում էր լոկ սեփական պետության գերագույն շահերով։ Մյուս կողմից, Հեթումը, իրոք, ձգտում էր Արևելքում ստեղծել հակաիսլամական դաշինք։ Հենց իրենց՝ մոնղոլների, քաղաքականությունը ձևավորվում էր այն իրավիճակից, որ կաթոլիկ Արևմուտքն ու հեթանոս մոնղոլները Մերձավոր արևելքում հետամտում են միևնույն նպատակները։
Եվ ահա այդ էր պատճառը, որ ֆրանսիական թագավոր Լյուդովիկոս 9-րդը, 1253 թվականին Վիլհելմ (Գիյոմ) Ռուբրուկի գլխավորությամբ մոնղոլների մոտ առաքեց նոր պատվիրակություն՝ մուսուլմանների դեմ համատեղ գործելու առաջարկով։ Վ. Ռուբրուկի առաքելությունը մասնակի հաջողություն ունեցավ։ Մեծ խան Մուկեն Կարակորումում Վ. Ռուբրուկին հանձնեց Լյուդովիկոս 9-րդին հղված պատասխան նամակը և արդեն 1254 թ. նախապատրաստական աշխատանքներ ձեռնարկեց Եգիպտոսի դեմ կատարվելիք արշավանքի համար։ Վերադարձին Վ, Ռուբրուկի ճանապարհն անցավ նաև Հայաստանի վրայով և, ինչպես արդեն նշվեց, իր «Ուղեգրություն դեպի Արևելյան երկրները» վերնագրված խիստ շահեկան գրքում թողեց կարևոր վկայություններ Հայաստանի մասին։ Չիմանալով տեղական լեզուները, Վ. Ռուբրուկը բացառիկ դիտողականության շնորհիվ կարողացել է տալ
_____________________________
20 Հովհ. Հակոբյան, Ուղեգրություններ, հ. Ա, էջ 26։
[էջ 73]
մոնղոլական հասարակական կառուցվածքի կարևորագույն առանձնահատկությունները։
Գալով հայ իրականության հետ առնչված հարցերին, Վ. Ռուբրուկը նախ նշում է, որ մոնղոլական մայրաքաղաքում վխտում էին այլևայլ երկրների դիվանագիտական ներկայացուցիչները, որոնց թվում հայերը, որոնք հետամտում էին մուսուլմանների դեմ մոնղոլների հետ դաշինք կնքելու գաղափարը։ Վ, Ռուբրուկը քաջ գիտեր, որ Հեթում 1-ինը ծրագրել էր այցելել մեծ խանին և որ նա անհամբեր մայրաքաղաքում սպասել է հայոց թագավորի գալստյանը։ Վերադարձի ճանապահին Վ, Ռուբրուկը տեղեկանում է, թե Հեթում 1-ինը արդեն մեկնել է Կարակորում։ Վ. Ռուբրուկը նկատել է, որ օտար, և, մասնավորապես, մուսուլմանական տիրապետության հետևանքով Հայաստանը վայրէջք է ապրել։ Այսպես, խոսելով Նախիջևանի մասին, նա նշում է. «Բաչուն տարած էր ինձ մի քաղաք, որ կոչվում էր Նախուա (Նախիջևան), որ ժամանակով մի մեծ թագավորության մայրաքաղաք և ընդարձակ ու գեղեցիկ մի քաղաք էր։ Այնտեղ կար ժամանակ, որ ութսուն եկեղեցիներ կային, բայց հիմա մնացել են երկու փոքրիկ եկեղեցիներ միայն, որովհետև սարակինոսները (մուսուլմանները—Մ. Զ.) ոչնչացրել են»21։ Դրությունը մխիթարական չէր նաև մոնղոլների տիրապետության ժամանակ։ Այսպես է նկարագրում Վ. Ռուբրուկը հայոց իշխան Շահնշահ Զաքարյանի իշխանության քաղաքական կացությունը. «Մենք այս քաղաքից (Նախիջևանից) հեռացանք հունվարի 13-ին, որովհետև ձյան պատճառով մենք ստիպված էինք մնալ այնտեղ։ Չորս օրից եկանք Սահենսահի (Շահինշահ) երկիրը, երբեմնի ամենազորավոր վրացի իշխանը, բայց հիմա հարկատու թաթարներին, որոնք կործանած են իր բոլոր ամրոցները»22։ XIV դարի 20-ական թվականներին ֆրանցիսկյան միսիոներ Օդորիկո Պորդենոնն այցելելով Էրզրում, քաղաքը տեսնում է ավերված վիճակում։ «Թողնելով Տրապիզոնը,—գրում է նա, — ես ուղևորվեցի Մեծ Հայքի քաղաք, որին անվանում են Արզիրոն (Էրզրում), որը մի ժամանակ եղել է շատ գեղեցիկ, հարուստ։ Եվ այդպես էլ նա կմնար, եթե նրան պարբերաբար չավերեին թաթարներն ու սարակինոսները»23։
Բնականաբար, այս իրավիճակն էր պատճառը հայերի մոտ ազատագրական պայքարի նոր ձգտումների, դրսևորումների, որոնք ար-
_____________________________
21 Նույն տեղում, էջ 16։
22 Նույն տեղում, էջ 18։
23 А. Свет, էջ 171։
[էջ 74]
տահայտվում էին «մարգարեությունների» ձևով24։ Նախիջևանի մոտ նա տեղեկանում է երկու «հայ» մարգարեների մասին, որոնք գուշակել են իրենց ժողովրդի ապագան։ «Այդ մարգարեներից մեկը, — պատմում է Ռուբրուկը, — Մեթոդիոսն է, հայ մի նահատակ, որը ամենայն պարզությամբ նախատեսել էր իսմայելացիների ներխուժումը։ Մյուսը կոչվում է Ակակրոն (var. Ակարոն) մի մարդ, որը մահվան անկողնում, գուշակել է նետողների հյուսիսից խուժելու մասին։ Սրանք, ասել է նա, նվաճելու են ամբողջ Արևելքը, բայց խնայողաբար են վարվելու, որպեսզի նվաճեն նաև Արևմուտքը։ Սակայն, ինչպես ասել է նա, մեր եղբայր կաթոլիկ ֆրանկները չեն ենթարկվելու նրանց։ Նետողները գրավելու են բոլոր երկրները, հյուսիսից մինչև հարավ, մինչև Կ. Պոլիսը, որպեսզի իրենց տիրապետության տակ առնեն այստեղ նրա նավահանգիստը։ Նրանց գլխավորներից խելահաս մեկը մկրտություն է ընդունելու այդտեղ և ցույց է տալու ֆրանկներին թաթարների պետին սպանելու և նրանց շփոթության մեջ գցելու հնարը։ Այս խորհրդին հետևելու են աշխարհի կենտրոնում (ասել է՝ Երուսաղեմում) գտնվող ֆրանկները։ Նրանք հարձակվելու են նաև իրենց հարևան թաթարների վրա, ապա մեր ժողովրդի (այսինքն հայերի) օգնությամբ ետ են քշելու նրանց ավելի հեռու։ Այսպիսով, ֆրանկների թագավորը առաջ է գնալու մինչև Թավրիզ քաղաքը և հիմնելու այդտեղ իր գահը։ Ապա նրանք քրիստոնեության են դարձնելու ամբողջ Արևելքը ու բոլոր անօրեններին, հաստատելով երկրի վրա այնպիսի մի խաղաղություն, որ վերապրողներն ավաղելու են մեռածներին, որոնց չէր վիճակված տեսնելու նոր դարաշրջանի երանությունը»25։
Վ. Ռուբրուկը խոսում է Հայաստանում այս «մարգարեությունների» լայն ժողովրդականության մասին։ «Այս մարգարեությունը ես կարդացել էի Կ. Պոլսում, այնտեղ բերված տեղացի հայերի կողմից, բայց մասնավոր ուշադրություն չէի դարձրել նրան, սակայն, երբ այս խոսակցությունն ունեցա եպիսկոպոսի հետ, արթնացավ իմ հիշողության մեջ, և ամբողջ Հայաստանում պատմում էին այս մարգարեությունը, այնքան վստահ, որքան ավետարանի մասին։ Նրանք ինձ ասում էին նաև «ինչպես հոգիները իրենց քավարանում սպասում են Քրիստոսի գալստյան իրենց փրկության համար, այնպես էլ մենք սպասում ենք
_____________________________
24 Աշ. Հովհաննիսյան, Դրվագներ..., հ. 1, էջ 83 — 84։
25 Այս հատվածը բերված է Աշ. Հովհաննիսյանի «Դրվագների...» 1-ին հատորից։ Այն թարգմանվել է լատիներեն բնագրից (նույն տեղում, էջ 83—84)։
[էջ 75]
ձեր գալստյան՝ փրկելու համար մեզ այն կապանքից, որի մեջ գտնվում ենք երկար ժամանակից ի վեր»26։
Եվ շատ բնական է, որ Զաքարյան տան անդամները պիտի ատեին մոնղոլական լուծը և գերադասեին հեռանալ երկրից։ «Ես ճաշեցի մի անգամ այս Շահնշահի հետ, — այնուհետև կարդում ենք Վ. Ռուբրուկի մոտ, — և նա շատ մեծ քաղաքավարություն ցույց տվեց իմ հանդեպ, ինչպես նաև իր կինը և զավակը՝ Զաքարիա անունով մի շատ գեղեցիկ ու իմաստուն երիտասարդ, որ հարցրեց ինձ, — եթե ձեզ մոտ գամ՝ դուք կպահեք ինձ, որովհետև նա արքան ծանր է զգում թաթարների տիրապետությունը, որ թեև նա ամեն բան առատորեն ունի, սակայն նախընտրում է թափառել օտար երկրներ, քան կրել նրանց տիրապետությունը։ Այսուհանդերձ, նրանք ինձ ասացին, թե իրենք հոովմեական եկեղեցու զավակներ են, և եթե պապը մի քիչ օգնություն ուղարկի իրենց նրանք դրացի բոլոր երկրները պիտի ենթարկեն եկեղեցուն27։
Վ. Ռուբրուկի կարծիքով, մոնղոլները պետք է պայքարեն միայն մուսուլմանների դեմ։ Քրիստոնյաների դեմ մղված ամեն մի պատերազմ անարդարացի է և անբարոյական։ Արևելքի քրիստոնյան, ըստ նրա, «անմեղ է և արդար» և որ «երբեք չեն ոչնչացնի անմեղին և արդարին»։ Իսկ ո՞վքեր են լինելու արևելյան քրիստոնյաների փրկարարները, եթե ոչ «ֆրանկները», որոնց, ինչպես ճիշտ նկատել է Աշ. Հովհաննիսյանը, մեր հեղինակը հայրենասիրությունից դրդված, նույնացնում է ֆրանսիացիների հետ։ «Առաջին հեղինակն է Ռուբրուքկ, կարդում ենք Աշ. Հովհաննիսյանի «Դրվագներում», որի մոտ նկատում ենք հետագա միսիոներներին տարբերանշող տենդենցը շահավետել հայ ազատագրական լեգենդը հօգուտ այն պետության կամ ի նպաստ այն երկրի, որին ինքն է պատկանում կամ որի շահախնդրությունն ինքն է բորբաքում»28։
Ուշագրավ է Վ. Ռուբրուկի այն վկայությունը, թե հայերը «թուրքերի երկրում», այսինքն՝ Իկոնիայի պետության սահմաններում կազմում են բնակչության ճնշող մեծամասնությունը։ «Դուք պետք է գիտենաք թուրքերի մասին, որ նրանց (երկրում) տասը մարդուց մեկը սարակինոս է, գրեթե ամբողջությամբ հայեր են և հույներ»29։ Մի այլ տեղ, խոսելով Երզնկայի մասին, Վ. Ռուբրուկը գրում է. «Այդ քաղա-
_____________________________
26 Հովհ. Հակոբյան, Ուղեգրություններ, հ. Ա, էջ 19։
27 Նույն տեղում, էջ 20։
28 Աշ. Հովհաննիսյան, Դրվագներ..., հ. 1, էջ 86։
29 Հովհ. Հակոբյան, Ուղեգրություններ, հ. Ա, էջ 30։
[էջ 76]
քից (Նախիջևան) տասնհինգ օր հետո մենք մտանք Թուրքիայի սուլթանի երկիրը փետրվար 15-ին, և առաջին քաղաքը, որ մենք հասանք, Մարզենկանն (Երզնկա) էր։ Ավանի բոլոր բնակիչները քրիստոնյաներ են՝ հայեր, վրացիներ և հույներ»30։ Ինչպես կտեսնենք հետագա շարադրանքի ընթացքում, եվրոպացի հեղինակները միաբերան վկայում են այն մասին, որ Մեծ ու Փոքր Հայքերի հիմնական բնակչությունը քաղաքական անկախության վերացումից հետո էլ շարունակում էին մնալ հայերը։ Նշենք միայն, որ Վ. Ռուբրուկից շուրջ քսան տարի հետո Հայաստան այցելած Մարկո Պոլոն նույնպես նշում է, որ Հայաստանի հիմնական բնակչությունը հայերն են։ Մեծ Հայքը, ասում է Մ. Պոլոն, «...Մի մեծ երկիր է։ Սկսվում է մի քաղաքից, որը կոչվում է Արզինգա (Էրզընկա), ուր հյուսում են աշխարհի լավագույն բեհեզները (buckram)... երկրի ժողովուրդը հայեր են, որոնք հպատակվում են թաթարին»։ Մարկո Պոլոն, մի այլ տեղ նշում է, որ սելջուկ-թյուրքերն ու թուրքմենները հիմնականում ապրում են լեռներում ու զբաղվում անասնապահությամբ։ Թուրքմենները, այնուհետև կարդում ենք Մ. Պոլոյի մոտ, «բնակվում են լեռներում և սարահարթերում, ուր որ գտնում են լավ արոտավայրեր, որովհետև նրանց զբաղումը խաշնարածությունն է... Մյուս երկու դասակարգերն են հայերն ու հույները, որոնք աոաջինների հետ խառն ապրում են քաղաքներում և գյուղերում, զբաղվելով առևտրով և արհեստներով։ Նրանք հյուսում են աշխարհի ամենանուրբ և ամենագեղեցիկ գորգերը, և նույնպես մեծ քանակությամբ մետաքս, որդան կարմիր և ուրիշ գույներով և առատությամբ ուրիշ կտորեղեններ»31։ Այս բոլորից հետո, ցավալի է նշել, որ արդի թուրք պատմագիտության ներկայացուցիչները կեղծելով պատմությունը, իրենց խաշնարած նախնիներին են վերագրում գորգարվեստի և այլ արվեստների բնագավառում Փոքր Ասիայի և Հայաստանի տարածքում ստեղծված արվեստի, նախ և առաջ, գորգարվեստի նմուշները։ Որ Հայաստանի տարածքը ընդարձակ է եղել, վկայում է նաև XIV դարի 20-ական թվականներին Հայաստան այցելած ֆրանսիացի միսիոներ Ժուրդեն դե Սեվերակը։ «Այս Հայաստանը, — գրում է նա, — երկարությամբ ձգվում է Սեբաստիայից մինչև Օրոգանի (Մուլղանի) դաշտավայրը, իսկ լայնությամբ՝ Պարխար լեռներից մինչև Թավրիզ»32։
Մարկո Պոլոյի հաղորդած մյուս արժեքավոր վկայությունների մեծ մասը վերաբերում են Հայաստանի հասարակական-տնտեսական պատ-
_____________________________
30 Նույն տեղում, էջ 20։
31 Նայն տեղում, էջ 46։
32 А. Свет, էջ 138։
[էջ 77]
մությանը, որոնք քննվելու են սույն աշխատության երկրորդ մասում։ Նշենք միայն, որ վենետիկցի ճանապարհորդ դիվանագետը չափազանցրած գույներով ներկայացնում է XIII դարի 60-ական թվականներին Կիլիկիայում հայ ռազմիկների մոտ մարտունակության անկումը, որը հետևանք էր, ինչպես այդ մասին նշում է Կիլիկյան Հայաստանի պատմության հմուտ մասնագետ Գ. Միքայելյանը, Կիլիկիայի հասարակական կյանքում տեղի ունեցած որոշակի փոփոխությունների։ Կիլիկյան հայերի մոտ ռազմական ոգու անկումը նկատել է նաև Սմբատ Գունդստապլը33։ Անցյալում,—նշում է Մ. Պոլոն, — Կիլիկիայի «...ազնվականները քաջարի զինվորականներ էին և կատարում էին հերոսական գործեր, բայց ներկայումս ողորմելի արարածներ են և ոչ մի բանի շնորհք չունեն։ Հարբենալու մեջ նշանավոր են»34։
XIII դարի 50—80-ական թվականների հայ-մոնղոլական քաղաքական կապերի, մոնղոլների վարած արտաքին քաղաքականության հարցերը և ոչ մի պատմական աշխատության մեջ այնքան խոր ու բազմակողմանի չեն լուսաբանված, ինչպես դա արված է Հեթում պատմիչի հին ֆրանսերենով գրված «Ծաղկաքաղում»35։ Ուստի այստեղ հարկ ենք համարում Պիեռ Բերժերոնի հրատարակած բնագրի36 հիման վրա անդրադառնալ այդ հարցերին։ Այնտեղ պատմական դեպքերի շարադրանքն սկսվում է Ալփ-Արսլանի արշավանքներով։
Հեթում պատմիչը նույնպես նշում է, որ սելջուկյան նվաճումներից հետո Փոքր Ասիայի տարածքի հիմնական բնակչությունը կազմել են քրիստոնյաները։ Փոքր Ասիայի տարածքում, գրում է նա, «...ապրում են չորս տարբեր ազգեր՝ հույներ, հայեր, հակոբիկներ (ասորիներ), որոնք զբաղվում են առևտրով և գյուղատնտեսությամբ, և թուրքերը, որոնք մուսուլմաններ են և որոնք հույներից խլել են այս կայսրությունը»37։
Հեթում պատմիչը Արևմուտք-մոնղոլներ դաշինքի ջերմ պաշտպանն է։ Ըստ նրա, գլխավոր թշնամուն՝ մուսուլմանական աշխարհին, հարվածը պետք է հասցնել միաժամանակ՝ խաչակրաց արշավանքների
_____________________________
33 Г. Г. Микаелян, էջ 341-342։
34 Հովհ. Հակոբյան, Ուղեգրություններ, հ. Ա, էջ 44։
35 Հեթում պատմիչի աշխատությունը բազմիցս տպվել է Արևմտյան Եվրոպայի երկրներում։ Նրա մասին տե´ս Ս. Մ. Միրնու աշխատությունը՝ С. М. Мирный, La flor des estoires de la Terre d'Orient Гайтона как историко-географический источник по Востоку и по истории монголов,- «Советское востоковедение», 1956, № 5.
36 P. Bergeron, XXXVIII, էջ 11-84։
37 Նույն տեղում, էջ 17։
[էջ 78]
և մոնղոլների և համընդհանուր հարձակման միջոցով։ Նա 1307 թ. Կղեմես պապին ներկայացրած զեկուցագրում նորից առաջ էր քաշում խաչակրաց նոր արշավանքի գաղափարը և ընկնելով ուղղակի պատրանքների մեջ, մոնղոլ խաներին ներկայացնում է քրիստոնեական մկրտության ընդունելուն պատրաստակամություն։ Այնուհետև անդրադառնալով Հեթում թագավորի Կարակորումում վարած բանակցությունների պատմությանը, Հեթում պատմիչը գրում է, «Թագավորը յոթ պահանջներ ներկայացրեց նրան (Մանգու խանին— Մ. Զ.)։ Առաջինը՝ խնդրում էր կայսեր իր ողջ ժողովրդի հետ քրիստոնյա դառնալ և հրաժարվելով ամեն տեսակի պաշտամունքներից, ընդունել մկրտությունը։ Երկրորդ պահանջն էր, որ մշտական բարեկամություն ու խաղաղություն լինի քրիստոնյաների և թաթարների միջև։ Երրորդ (պահանջն) էր՝ բոլոր քրիստոնեական եկեղեցիները լինեն ազատ, աշխարհիկ ու հոգևորական քրիստոնյաները ստրկության չմատնվեն և լինեն ապահարկ։ Չորրորդը՝ սարակինոսներից (մուսուլմաններից) (Մեծ խանը) հետ խլի սուրբ երկիրը ու մեր տիրոջ գերեզմանը ևս այն հանձնի քրիստոնյաներին։ Հինգերորդ՝ որ նա պատերազմ հայտարարի Բաղդադի խալիֆին...։ Վեցերորդը՝ որ իրեն՝ (հայոց թագավորին) տրվի հատուկ առանձնաշնորհում կարիքի դեպքում օգնության դիմել թաթարներին, հատկապես նրանց, ովքեր Հայաստանի թագավորության հարևաններն են և այդ օգնությունը կատարվի անհապաղ և վերջապես յոթերորդ՝ նա պահանջում է Հայաստանի թագավորությանը պատկանող այն բոլոր հողերը, որոնց մուսուլմանները զավթել էին և (այժմ) գտնվում են թաթարների գերիշխանության տակ վերադարձվեն նրան՝ (հայոց թագավորին)»38։
Հայոց թագավորի այս պահանջներին Մանգու խանը, իբր, պատասխանել է հետևյալ կերպ. «Մենք հայտարարում ենք, ով Հայոց թագավոր, որ հաճույքով ընդունում ենք Ձեր առաջարկները և դրանք աստուծո օգնությամբ կիրագործենք։ Նախ՝ ես թաթարների տիրակալս՝ կմկրտվեմ ու կդառնամ քրիստոնյա և հետո կանեմ այնպես, որ իմ հպատակները անեն նույնը, չնայած ես ոչ ոքի իմ կամքը չեմ թելադրում։ Ինչ վերաբերում է Ձեր երկրորդ պահանջին, պատասխանում ենք, որ մեր նպատակադրումն է՝ հավիտենական խաղաղություն և բարեկամություն հաստատել թաթարների և քրիստոնյաների միջև»39։ Համաձայնվելով Հայոց թագավորի մյուս պահանջներին, Արղուն խանը, իբր, հատուկ նշել է, «Երբ պատշաճ գտնվի, մենք հանուն Հիսուս Քրիս-
_____________________________
38 Նույն տեղում, էջ 88։
39 Նույն տեղում, էջ 37։
[էջ 79]
տոսի նկատմամբ տածած հարգանքի անձամբ կգնանք սուրբ երկրի ազատագրմանը։ Եվ քանի որ այստեղ մենք խիստ զբաղված ենք, ապա մեր եղբայր Հուլավուին կհանձնարարենք ձեռնարկել այդ միջոցառումը»40։
Հեթում պատմիչի այս վկայությունները մասնագետների կողմից, իրավամբ, կասկածի տակ են առնվել, քանի որ հեղինակի հետամտած քաղաքական միտումը խիստ ակնբախ է։ Ի վերջո, Հեթում պատմիչի փայփայած երազանքը կատարվում է. կնքվում է հայ-մոնղոլական զինակցությունը և հայերը մոնղոլների հետ լծվում են եգիպտական սուլթանների դեմ ծավալված ռազմականա պայքարին։ «Այս ժամանակներում,— կարդում ենք Հեթում պատմիչի մոտ,—Հայաստանի թագավորությունը այն աստիճան ծաղկուն վիճակում էր, որ կարող էր տրամադրել տասներկու հազար այրուձի և քառասուն հազար հետևակ»41։
Հուլավու խանի գլխավորությամբ Եգիպտոսի դեմ ձեռնարկված արշավանքը, որին մասնակցում էին ոչ միայն Կիլիկիայի հայոց թագավորը, այլև Մեծ Հայքի իշխանները, սկզբնական շրջանում ունեցավ որոշ հաջողություն, սակայն այն բանից հետո, երբ Հուլավուն սուրհանդակի միջոցով իմացավ իր եղբոր՝ Մեծ խանի մահը, շտապեց Կարակորում։ Օգտվելով առիթից, Եգիպտոսի սուլթանը անցնում է հակահարձակման և պարտության մատնում մոնղոլա-֊քրիստոնեական բանակը։ Շուտով հիվանդանում ու մահանում է նաև Հուլավուն42։
Հուլավուի հաջորդը՝ Աբաղա խանը, պատերազմի մեջ գտնվելով իրենց ցեղակից ուլուսներ Ջուջիների և Չաղաթայների հետ, չէր կարող օգնել Կիլիկիայի թագավորությանը, որի հետևանքով եգիպտական սուլթան Բեյբարսը 1268 թ.. Սիրիան գրավելուց ու Անտիոքի խաչակիր իշխանությունը ոչնչացնելուց հետո մուտք գործեց Կիլիկիա, ավերեց երկիրը, գերեվարեց բնակչությանը։ և Կիլիկիայի Հայոց թագավորը ստիպված եղավ հաշտություն խնդրել եգիպտական սուլթանից։ Հեթում պատմիչը խոսում է կնքված այդ պայմանագրի ծանր պայմանների մասին43։
1282 թ. մոնղոլներն ու դաշնակից քրիստոնյա զորքերը նոր ծանր պարտություն են կրում եգիպտացիներից։ Հեթում պատմիչի խոսքերով ասած՝ «Հայոց թագավորի բանակի մեծ մասը և ապայական կազմի մի ստվար հատվածը ոչնչացվեցին»44։
_____________________________
40 Նույն տեղում, էջ 38 — 39։
41 Նույն տեղում, էջ 42։
42 Նույն տեղում, էջ 45։
43 Նույն տեղում, էջ 47։
44 Նույն տհղամ, էջ 51
[էջ 80]
Աբաղա խանին հաջորդած Թոգուտար խանն ընդունելով իսլամը, ստանում է Ահմեդ խան անունը և սկսում անողոք հալածել քրիստոնյաներին։ «Սատանայի որդի այս Ահմեդը,— գրում է Հեթում պատմիչը,— խորտակել տվեց բոլոր քրիստոնեական եկեղեցիները..., նա խորտակել տվեց Թավրիզի բոլոր քրիստոնեական եկեղեցիները։ Նա իր դեսպաններին Եգիպտոսի սուլթանի մոտ ուղարկեց, նրա հետ դաշինք կնքեց և խոստացավ սարակինոսներին ուղարկել իր հպատակության տակ գտնվող քրիստոնյաներին և ովքեր որ կհրաժարվեին մեկնել գլխատել էր տալու»45։ Սակայն, երկու տարի իշխելուց հետո, Ահմեդ խանը տապալվում է հնամենի ավանդություններին հավատարիմ մոնղոլական ավագանու կողմից և իշխանությունն անցնում է Արղուն խանին (1284—1291)։ Ահմեդ խանի սպանության առթիվ Հեթում պատմիչը բացականչում է. «Եվ այսպես սատկեց քրիստոնեական հավատքի թշնամի կատաղի շուն՝ Ահմեդը»46։
Արղուն խանի ժամանակաշրջանը բնորոշվում է Եվրոպայի հետ վարվող ամուլ բանավարություններով47։ 1291 թ. փետրվարի համար ծրագրված Արղուն խանի և ֆրանսիական թագավոր՝ Ֆիլիպ 4-րդի համատեղ ռազմական գործողությունները եգիպտական սուլթանի դեմ այնպես էլ չիրականացան։ 1292 թ. մամլյուկները դարձյալ ասպատակեցին Կիլիկիան և հուսախաբ եղած Հեթում 2-րդը ստիպված եղավ եգիպտական սուլթանին հանձնել Կիլիկիայի մի քանի բերդեր և ամրոցներ, որոնց թվում Մարաշը։
Շուտով Կիլիկիային ռազմական աջակցություն ցույց տվեց ոչ թե կաթոլիկ աշխարհը, այլ իսլամին փարված Ղազան խանը (1295— 1304), որին հետևյալ կերպ է բնութագրում Հեթում պատմիչը. «իր իշխանության սկզբում նա չէր համարձակվում նեղել մահմեդական հանդիսացող մարդկանց, որոնք նրան կայսրության ղեկին էին բերել և. չկատարել նրանց տրված խոստումները։ Այդ էր պատճառը, որ սկըզբում, նա շատ դաժան գտնվեց քրիստոնյաների նկատմամբ, բայց երբ ամրապնդեց իր կայսերական գահը, նա սկսեց նրանց (իմա՝ քրիստոնյաներին— Մ. Զ.) սիրել ու հարգել։ Նա իր կյանքի ընթացքում շատ բաներ արեց նրանց օգտին... նա սկսեց պատժել այն մեծամեծ իշխանավորներին, որոնք իրեն ձգտում էին համոզել հովանավորել իսլամը և հալածել քրիստոնյաներին։ Այնուհետև նա հրամայեց իր կայսրության բոլոր թաթարներին ռազմական պատրաստություններ տեսնել որով֊
_____________________________
45 Նույն տեղում, էջ 52։
46 Նույն տեղում, էջ 54։
47 Г. Г. Микаелян, էջ 418—492։
[էջ 81]
հետև նա ծրագրել էր արշավելու եգիպտական թագավորության դեմ, և եթե հնարավոր լինի, ոչնչացնել սուլթանին։ Իր ծրագրի մասին նա հայտնեց հայոց և վրաց թագավորներին և Արևելքի մյուս բոլոր քրիստոնյաներին»48։
Դժվար է հավատալ, որ Հեթում պատմիչը այսպես բնութագրեր մի մարդու, որը իլխանների պատմության մեջ հռչակվել էր որպես իսլամի մոլեռանդ պաշտպանի։ Ըստ երևույթին, պատմիչը Կիլիկիայի գլխավոր թշնամի համարելով Եգիպտոսը, իդեալականացնում է իր երկրին օգնության հասած մոնղոլական այդ քաղաքական գործչին։
Ղազան խանը եգիպտական սուլթանի դեմ կազմակերպում է երեք արշավանքներ (1299, 1300, 1303 թվերին), որոնց անձամբ մասնակցում էր նաև Հեթում 2-րդը49։ Չնայած ունեցած մասնակի հաջողություններին, Ղազան խանը գնալով ավելի ու ավելի էր համոզվում, որ առանց եվրոպական երկրների հետ համատեղ ռազմական գործողությունների հնարավոր չէ հաղթել եգիպտական ֆաթիմյաններին։ Երրորդ արշավանքի ժամանակ, Ղազան խանը պարտություն էր կրել եգիպտական սուլթանից։ Դամասկոսի մոտ տեղի ունեցած ճակատամարտում, ինչպես պատմում է Հեթում պատմիչը, որպես դեպքերի անմիջական ականատես50, «...բազմաթիվ հայեր, ինչպես և թաթարներն ու վրացիները, իրենց ձիերով հանդերձ, ոչնչացվեցին»51։ Ճակատամարտից հետո, Հեթում պատմիչի հավաստիացմամբ, Հեթում 2-րդը մեկնում է Իրան՝ Ղազան խանի մոտ, որը Հեթում պատմիչի վկայությամբ, «...ի նկատի ունենալով նրա կորուստները, նրան առանձնահատուկ շնորհ արեց և նրան տրամադրեց իր սեփական ռոճիկով պահվող հազար թաթարների, որոնք պիտի հսկեին հայոց թագավորությունը»52։ Ղ. Ալիշանի հավաստիացմամբ, Ղազան խանը տվեց Հայոց թագավորին «ազատութիւն և´ հարկապահանջութիւնս յիւր երկրէն յամենայն ամի» և խոստացավ անձամբ վրեժ լուծել «ի տաճկաստանեացն»։ Այս խոստման կատարմանը, Հեթում պատմիչի ասելով, խանգարեց Ղազան խանի մահը53։ Եգիպտական զորքերը նորից են ներխուժում Կիլիկիա
_____________________________
48 P. Bergeron, XLI, էջ 56։
49 Նույն տեղում, XLII–XLIII, էջ 53—62։
50 «Ես՝ Հայտոն եղբայրս,—կարդում ենք Հեթում պատմիչի մոտ,—որ գրեցի այս պատմությունը, բոլոր իրադարձություններին անձամբ ներկա էի»։ Տե´ս P. Bergeron, XIV, էջ 65)։
51 Նույն տեղում։ 52 Նույն տեղում։
53 Ղ. Ալիշան, Հայապատում, Վենետիկ, 1901, էջ 524։
[էջ 82]
(1305 թ.) «...Եվ մինչև Տարսոն ամեն ինչ կողոպուտի ու ասպատակության ենթարկելով... հետ են վերադառնում հսկայական վնասներ պատճառելուց հետո»54։
Ղազան խանի մահից հետո իլխան է դառնում Խարբանդան (Խուդաբանդան), որն ընդունելով իսլամը, դառնում է Օլջեյթու խան (1304— 1316), որի ժամանակ վատանում է ինչպես Մեծ Հայքի, այնպես էլ Կիլիկիայի վիճակը։ XIV դարի մի ձեռագրի հիշատակարանում Օլջեյթու խանին գրիչը սրամտորեն դարձնելով խարբանդա («իշու ծառա») գրում է «...զօրէնս Քրիստոսի ոչ ծանեաւ և բազմիմաց հնարիւք գերծեաց զազգս մեր յամենայն կարասեաց, զի պահանջեաց հարկս ի յազազաց և յաւտարաց»55։Օլթեյջու խանի օրվանից, փաստորեն, Կիլիկիայի փոխհարաբերությունները մոնղոլների հետ խզվոմ են, և Կիլիկյան հայոց թագավորները՝ և´ Հեթումյանները, և՛ նրանց հաջորդած Լուսինյանները գնալով ավելի ու ավելի թեքվում են դեպի կաթոլիկ աշխարհը, որը միայն ուժեղացնում էր եգիպտական սուլթանների թշնամանքը և արագացնում Կիլիկյան հայկական թագավորության վերացումը։
Սկսած 1321 թվականից եգիպտական մամլյուկների և Փոքր Ասիայի տարածքի վրա հաստատված թուրքմենների ներխուժումը Կիլիկիա կատարվում էր պարբերաբար՝ յուրաքանչյուր հինգ-տասը տարին մեկ անգամ մինչև նրա վերջնական կործանումը (1375 թ.)։ Եվրոպան տալիս էր միայն խոստումներ, և դրանց իրականացումը կապում կիլիկյան հայերի հավատափոխության հետ։ Բոլոր կողմերից շրջապատված ու հոգեվարքի մեջ գտնվող Կիլիկյան հայկական պետությունը դադարեց գոյություն ունենալուց։ Ահա այսպես պատկերավոր ձևով է ներկայացնում Կիլիկյան Հայաստանը շրջապատած թշնամիներին, որոնց մեջ էին նաև կաթոլիկ աշխարհի ներկայացուցիչները՝ Վենետիկը և Ջենովան, վենետիկցի Սանուտոն։ «Հայկական թագավորությունը, — գրում է նա, — ժանիքներով հոշոտում են չորս գազաններ, մի կողմից՝ առյուծը, այսինքն՝ թաթարները, որոնց հայոց թագավորը մեծ տուրք է վճարում, մյուս կողմից՝ հովազը, այսինքն՝ (եգիպտական) սուլթանը, որը յուրաքանչյուր տարի ավերում է երկիրը և ոչնչացնում քրիստոնյաներին, երրորդ կողմից՝ գայլը, այսինքն՝ (սելջուկ) թյուրքերը, որոնք ավերում են տնտեսությունը և թագավորությունը, չորրորդ կողմից՝ օձը, այսինքն մեր
_____________________________
54 P. Bergeron, XLV, էջ 62:
55 Աշ, Հսվհաննիսյան, Դրվագներ..., հ. 1, էջ 402։
[էջ 83]
ծովի ծովահենները ( վենետիկցիները և ջենովացիները), որոնք յուրաքանչյուր օր ջարդում են Հայաստանի քրիստոնյաների ոսկորները»56։
* * *
Կիլիկիայում հայկական պետության վերացումից հետո երկրում փաստական տիրություն էին անում թուրքմենական ռամազան օղլուները, որոնց դեմ պայքարում էին Լարենդայում հաստատված կարամանօղլու թուրքմենները։ Թուրքմենական առանձին ցեղեր կիլիկյան հողի վրա հաստատվել էին դեռևս հայոց թագավորության գոյության ժամանակ։ 1228 թ. Իկոնիայի սուլթան Ալաէդդինը հայերից զավթելով էրմենեկը, երկրի պաշտպանության համար այնտեղ տեղավորեց թուրքմենական ցեղերին՝ ածխագործ Նուրե Սոֆիի գլխավորությամբ, որը Համմերի վկայությամբ ունեցել է հայկական ծագում57։
Այդ ածխագործի անունով էլ, իբր, հետագայում այդ թուրքմենական ցեղը անվանվել է Կարաման58։ Այս ցեղերը զբաղվում են ավազակությամբ՝ ահ ու սարսափի մեջ պահելով շրջակա բնակչությանը։ Իկոնիայի սուլթանության թուլությունից օգտվելով, նրանք հետագայում, ինչպես վկայում են հայկական աղբյուրները, խիստ ընդարձակում են իրենց զբաղեցրած տարածքը։ «...3արեան ոմն ի խորանաբնակ իսմայելացոցն ցեղէն, Խարաման անուն, և եկեալ յարեցան ի նա ի նույն ցեղէն՝ բազումք, որ և ետ կոչել նոցա զինքն՝ սուլտան, և այնչափ զօրացաւ նա՝ մինչև սուլտանն Հոռոմաց (իմա՝ Իկոնիայի–—Մ. Զ.) ըռուգնատտին՝ յահի եղեալ ի նմանէ՝ ոչ իշխէր ընդդիմախոսել նմա, և բազում տեղիս հանդերձ ամրոցօք ընդ ձեռամբ իւրով բռնակալեաց, և բազում նեղութիւն էած կողմանն Սավրիոյ և Սելևկիոյ՝ գերելով զնոսա. երկիցս անգամ կոտորեաց ի զօրաց արքային Հեթմոյ՝ զոր կացուծեալ էր անդ կողմնապահս»59։ 1318 և 1336 թվականներին կարամանյան թուրքմենները, հաճախ դաշնակցած եգիպտական սուլթանների հետ հարձակվում են Կիլիկյան հայկական պետության վրա60։
Կիլիկիայի Հայկական պետության վերացումից հետո, XV դարի սկզբին, ինչպես արդեն ասվեց, Կիլիկիա և նրա հյուսիս-արևելքում ստեղծված Կարամանյան թուրքմենական իշխանություն է այցելում ֆրանսիացի Բերտրանդոն դե լա Բրոկիերը։ Եվ բոլորավին էլ զարմա–
_____________________________
56 M. Sanutus. Liber secretorum fidelium crucis. Hanoviae, 1611, p. 32.
57 Տե´ս J. Hammer, I, էջ 262։
58 Ղ. Ալիշան, Սիսուան, Վենետիկ, 1885, էջ 293։
59 Նույն տեղում։
60 Նույն տեղում, էջ 295։
[էջ 84]
նալի չէ, երբ նա երկիրը տեսնում է քոչվոր թուրքմենական ցեղերով այն աստիճան ողողված, որ նա երկիրն անվանում է Թուրքոմանիա, թեպետ նշում է, որ դա նախկին Փոքր Հայքն է։ Սկսելով իր ճանապարհորդությունը Ալեքսանդրեթի ծոցից դեպի Կիլիկիայի խորքերը, ֆրանսիացի դիվանագետը գրում է. «Ինձ անհրաժեշտ եղավ երկու օր, որպեսզի կարողանամ շրջագայել ծոցի շուրջ ձգված երկիրը։ (Երկիրը) շատ գեղեցիկ է և ժամանակին ունեցել է քրիստոնյաներին պատկանող բազմաթիվ ամրոցներ, որոնք այժմ ավերված են»61։ Այս երկրամասից դեպի արևելք ընկած տարածության վրա, հեղինակի ասելով «...բնակվում են միայն թուրքմենները ...նրանք ապրում են բաց դաշտում, և ենթարկվում են իրենց առաջնորդին, սակայն հաճախ փոխում են բնակավայրը՝ ընտանյոք հանդերձ։ Այս պարագայում նրանց սովորույթն է ենթարկվել այն իշխանին, որի հողում նրանք կանգ են առնում, և պատերազմի դեպքում զենքով ծառայել նրան»62։
Լա Բրոկիերի հաղորդած վկայություններից չի կարելի հանգել այն եզրակացության, թե Կիլիկիայամ արդեն հայերը կազմում էին բնակչության փոքրամասնությունը։ Ե՛վ քաղաքներում, և՛ լեռնային գյուղերում ֆրանսիացի ճանապարհորդը հանդիպել է հայերի։ Ֆրանսիացուն ուղեկցած հայը նրան ցույց է տվել լեռան վրա գտնվող մի դղյակ, որի բնակիչները «...բացառապես իր ազգից են»63։ Խոսելով Սսի մասին, մեր հեղինակը նշում է, որ լինելով «կարևոր մի քաղաք»՝ պատկանել է հայերին։ «Այնտեղ մինչև այժմ կարելի է տեսնել կիսավեր բազմաթիվ եկեղեցիներ»64։
Թուրքմենների տիրապետության ներքո ապահովություն գոյություն չունի։ Երբ Լա Բրոկիերը կիպրացի երկու վաճառականների հայտնել է իր նպատակը՝ ցամաքով վերադառնալ Ֆրանսիա, ապա նրա զրուցակիցներն զգուշացրել են նրան, ասելով, որ «...դա անհնարին է, և որ, եթե ես հազար կյանք ունենայի, բոլորն էլ կկորցնեի»65։
Բերտրանդոն Դե Լա Բրոկիերի կողմից Լարենդայում Կարամանի իշխան Փիր-Բուդաղի և նրա պալատի նկարագրությունը ցույց է տալիս, որ մենք գործ ունենք ինքնուրույն մի պետության ներկայացուցչի արքայական տան հետ66։
_____________________________
61 Bertrandon de la Broquirè, էջ 525։
62 Նայն տեղում:
63 Նույն տեղում, էջ 526։
64 Նույն տեղում։
65 Նայն տեղում, էջ 534։
66 Նույն տեղում, էջ 537։
[էջ 85]
Այսպիսի վիճակն էր, որ առաջ էր բերել նորաստեղծ օսմանյան պետության ղեկավարների նախանձն ու ատելությունը։ Առաջին անգամ կարամանի թուրքմեններն ու օսմանցիները ընդհարվեցին սուլթան Մուրադ 1-ինի (1359 —1389 ) ժամանակ67։ Նրա հաջորդ Բայազետ Յըլդըրըմը (1384 —1402), շարունակելով իր հոր քաղաքականությունը, ևս մեկ անգամ փորձեց վերացնել Կարամանի իշխանոլթյունը։ 1390 թ. Բայազետը հարձակվեց Կարամանի վրա, որի իշխանը՝ Ալաէդդինը, փախչելով Լեռնային Կիլիկիա, հաշտություն խնդրեց թուրքական տիրակալից։ նույն տարում տարածքային զիջումների գնով երկու կողմերի միջև կնքվեց հաշտություն, որը կարճ տևեց։ Ալաէդդինը նորից հարձակվեց օսմանցիների դիրքերի վրա։ Բայազետն անհապաղ Եվրոպայից անցնելով Փոքր Ասիա, ռազմական գործողություններ սկսեց Ալաէդդինի դեմ։ Ակչայի մոտ տեղի ունեցած ճակատամարտում կարամանյան իշխանը պարտություն կրեց ու գերի ընկավ Բայազետի ձեռքը։ Մեծ փրկագնով և տարածքային նոր կորուստներով Կարամանի իշխանին հաջողվեց այս անգամ էլ գործն ավարտել հաշտությամբ68։ Սակայն Կիլիկիայի և Կարամանի համար օսմանցիների և կարամանցիների միջև ծավալված պայքարը, ինչպես կտեսնենք հետագա շարադրանքից, շարունակվեց։
* * *
XIV դարի վերջերին Մեծ ու Փոքր Հայքերը ենթարկվեցին նոր անասելի աղետների, կոտորածի, ավարի ու թալանի Թիմուրի թյուրք-չաղաթայական հորդաների կողմից։
Քաղաքական այդ տակնուվրայությունների վերաբերյալ ստուգապատում տեղեկություններ են հաղորդում ինչպես հայ, այնպես էլ օտար աղբյուրները։ Վերջիններիս մեջ հատկապես ուշագրավ են իսպանացի Ռույ Գոնսալես դի Կլավիխոյի, բավարացի Շիլդբերգերի և հույն Խալկոնդիլեսի հաղորդածները։ Թիմուրի բանակներն ավերում ու քանդում էին քաղաքներն ու գյուղերը, բերդերն ու ամրոցները, եկեղեցիներն ու ապարանքները՝ ամայի ու անմարդաբնակ դարձնելով ամբողջ երկրամասեր։
1386 թ. Թիմուրի զորքերն Իրանը նվաճելուց հետո մուտք գործեցին Անդրկովկաս և անցնելով Արաքս գետը, երևացին Կարսի մա-
_____________________________
67 J. Hammer 1, էջ 266:
68 Նույն տեղում, էջ 307—308։
[էջ 86]
տույցում։ Այնուհետև, Թիմուրն իրեն ենթարկեց Վրաստանը69։ 1387 թ. Այրարատյան նահանգը գրավելիս Թիմուրր Սուրմալիում հայերի կողմից համառ դիմադրության հանդիպեց. «իսկ բարեպաշտ տանուտէր մի Մարտիրոս անուն, — կարգում ենք Թովմա Մեծոփեցու մոտ,—յոյժ զօրեղ զօրական, ողորմած և աղքատասէր ի գեղջէն Կողբայ եղեալ ի լեառն բարդող, որ կոչի յայլով ազգաց Բակալթու, յոյժ արի և քաջ մանկամբք գեղջն ապրեցոյց զամենայն հաւատացեալսն մեծաւ պատերազմաւ և սրտապինդ զօրութեամբ օգնութեամբ հզօրին Աստուծո Յիսուսի Քրիստոսի փրկչին մերո։ Եւ թեպետ բազում անգամ պատերազմեալ՝ ոչ կարացին առնուլ զլեառն զայն»70։
Հայերի կողմից թիմուրյան հորդաների դեմ ընդհարումներ տեղի ունեցան Հայաստանի և այլ մասերում։ Հայերի հանդգնության պատասխանը Թիմուրի կողմից միշտ միևնույնն էր՝ անմարդկային դաժան հաշվեհարդարը։ Նույն 1387 թ. Շահապանում արտագրված մի ձեռագրի հիշատակարանում, նշելուց հետո, որ Հայոց աշխարհը ոտնատակ եղավ, գրիչը վկայում է, «Ոմանք ի գերութիւն վարեալք՝ արք և կանայք, և կէսք առաթուր դիաթաւալ արախողխող գալարեալ, առհասարակ քահանայք և աշխարհականք գէշ անկեալ դիակամբ անթաղ ընկեցեալք և այլք ի բազմազան տանջարանս մաղեալք։ Ոմանք հրով կիսայրեացք տոչորեալք և այլք ի սովոյ գազանաբեկ վտանգեալք, կէսք խստամբեր կրիւք չարչարեալք և այլք երկիւղիւս պաշարեալք»71։
Երբ առաջին անգամ Թիմուրը երևաց Փոքր Ասիայի տարածքի վրա, Փոքր Հայքը կառավարվում էր թյուրքական ցեղերից մեկի առաջնորդ Թահերթենի կողմից, որը Երզնկան դարձրել էր իր մայրաքաղաքը։ Հարվածելով Կարամանին, Բայազետը նպատակադրվել էր իրեն ենթարկել նաև Փոքր Հայքը, նախ և առաջ Սեբաստիան, որի տիրակալը դարձյալ թյուրքական ցեղերից մեկի ղեկավար Կազի-Բուրհանեդդինն էր։ Իր դաշնակից ակկոյունլուների դինաստիայի հիմնադիր Կարաձուլուկի օգնությամբ 1392թ. Բայազետը զավթում է Սեբաստիան72։
_____________________________
69 J. Hammer, II, էջ 18 — 19։ Հաջորդ՝ 1387 թ. Թիմուրի հորդաները երևացին արդեն Էրզրումի մոտ։ Այդ նույն թվականին Երզնկայում արտադրված մի ձեռագրի հիշատակարանում Գևորգ գրիչը հայտնում է. «Յայսմ ժամանակի,— գրում է նա,—յորում էր թուական հայոց ՊԼԶ (1387), ելաւ ազգն Խուժադուժ յարևելից, ի կողմանց հիւսիսոյ, որ կոչեր Լանկ-թամուր, և եկն մինչև յԱրզրում, և բազում ոճիրս գործեաց... զոր յետս դարձույց Աստուած»։ (Լ. Խաչիկյան, ԺԴ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, էջ 570)։
70 Թովմա Մեծոփեցի, Պատմութիւն Լանկ Թամուրայ և յաջորդոց իւրոց, Փարիզ, 1860, էջ 18։
71 Տե՛ս Մ. Չամչյան, Հայոց պատմություն, հ. Գ. Վենետիկ, 1786, էջ 421։
72 J. Hammer, I, էջ 308-309։
[էջ 87]
Սա այն ժամանակ, երբ հարևան Երզնկայի տիրակալ վերոհիշյալ Թահերթենն արդեն ճանաչել էր Թիմուրի սուվերեն իրավունքներն իր իշխանության նկատմամբ։ Բայազետը Սեբաստիան զավթելուց հետո անվերջ ոտնձգություններ էր կատարում Թահերթենի նկատմամբ, ինչը Կլավիխոյի ասելով, սրել էր Թիմուրի և Բայազետի հարաբերություննրը։ Սակայն խոսքը տանք Կլավիխոյին. «Արզինջան քաղաքի իշխանն այդ ժամանակում, ինչպես արդեն բացատրված է, իշխան Թահարթենն էր, և իր սահմանները կից էին թուրքի (սահմաններին)։ Սուլթանը վերջերս շատ ագահ էր դարձել և ուզում էր տիրանալ այդ երկրամասին, և հատկապես Կամախի այդ զորավոր բերդին, որը Թահարթեն շատ նախանձախնդիր էր պահելու։ Դրա վրա սուլթան Բայազետը մի պատգամ էր ուղարկել Թահարթենենին՝ պահանջելով, որ հարկ վճարի իրեն, ինչպես նաև իրեն հանձնի այդ Կամախի բերդը»73։ Հույս չունենալով սեփական ռազմական ուժերի վրա, ինչպես այնուհետև վկայում է Կլավիխոն, Թահարթենը դիմում է Թիմուրի օգնությանը74։
Թիմուրի այն պահանջին, որ Բայազետը հանգիստ թողնի Թահերթենին, թուրքական սուլթանը պատասխանել է, թե «.,.Թիմուրի պես հիմար մի մարդ, ինչպես է համարձակվում իրեն՝ սուլթանին ուղարկել այդպիսի մի պատգամ, երբ ինքը՝ սուլթանը, կարող է Թահերթենի հետ վարվել այնպես, ինչպես որ կամենա»75։
Թիմուրը, անավարտ թողնելով Վրաստանի վերջնական նվաճումը, առժամանակ հետաձգել էր Բայազետի հետ առճակատումը։ Շուտով, սակայն, նա նոր արշավանք կազմակերպեց դեպի Վրաստան, իսկ մինչ այդ Մեծ Հայքի նվաճումը նա վաղուց էր ավարտել։ Թիմուրը Կարակոյունլու թուրքմեններից զավթել էր Խլաթը, Արծկեն, Մուշի հովիտը, Վան-Վասպուրականը։ Վանը Թիմուրին հերոսական դիմադրություն էր ցույց տվել, ուստի քսանօրյա պաշարումից հետո, երբ քաղաքն ու ամրոցը գրավվեցին, Թիմուրի կարգադրությամբ քաղաքի պաշտպանները ձեռքերը կռնակին կապված ամրոցից ցած նետվեցին76։
_____________________________
73 Հովհ. Հակոբյան,Ուղեգրություններ, հ. Ա, էջ 97։
74 Նույն տեղում, էջ 98։
75 Նույն տեղում։
76 J. Hammer, II, էջ 20-21. Մ. Չամչյանը նշում է, որ պաշարումը տևել է ոչ թե քսան, այլ քառասուն օր (տե՛ս Մ. Չամչյան, հ. Գ, էջ 425)։ Թ. Մեծոփեցու վկայությամբ, սպանվածների թիվը այնքան մեծ էր, որ դժոխային պատկեր էր ներկայացնում։ «Եւ այնքան բարձրացավ, — գրում է նա, —դեզ մեռելոցն առ պարսպաւ, մինչ զի որք ի վերջոյ անկանեին ոչ մեռանէին զոր և տեսաք ասէ աչօք, և լուաք ականջօք, յարքեպիսկոպոսէն Զաքեոսէ և ի Պողոս վարդապետէ, որք յայնժամ գերի վարեալ ազատեցան» (նույն տեղում)։
[էջ 88]
Եվ ահա, երբ Թիմուրը արշավել էր Վրաստան, լուր ստացվեց, որ Ոսկե Հորդայի խան Թոխթամիշը Դերբենդի վրայով մուտք էր գործել Շիրվան։ Թոխթամիշի կողմից նման մի արշավանք Շիրվան և Հայաստան կատարվել է նաև 1386 թ,՝ Թիմուրի առաջին արշավանքից մի տարի առաջ։ Այդ մասին են պատմել Սուրմալիի հայերը, երբ Կլավիխոն այցելել է իրենց քաղաքը։ Անշուշտ, այդ արշավանքից տուժել է ոչ միայն Սուրմալին, այլև ողջ Արարատյան նահանգը։ Ավելորդ չենք համարում այստեղ բերել Կլավիխոյի այդ վկայությունը։ «Այստեղի (Սուրմալիի—Մ. Զ.) մարդիկ մեզ պատմեցին, թե սրանից (տասն)ութը տարի առաջ թաթար խանը՝ Թոխթամիշը պաշարել էր իրենց քաղաքը, երկու ամբողջ օր ռմբակոծելով։ Հետո, երրորդ օրը համաձայնության էին եկել նրա հետ, պայմանով, որ հանգիստ թողնվի իրենց քաղաքը, ոչ ինքը և ոչ էլ իր մարդիկը պետք էր որ չմտնեին քաղաքը, բայց իրենք, որպես տուրք պիտի վճարեին սահմանված մի գումար։ Այս պայմանները Թոխթամիշը խոսք տվավ հարգել, բայց նա ավելացրեց պահանջելով, որ քաղաքի զինված մարդուց կեսը դուրս գա միանալու իր ուժերին, և իր հետ միասին երթալու վրացիների դեմ, մտադրված լինելով պատերազմել այդ ազգի թագավորի դեմ, որի անունը Գևորգ էր։ Սակայն և այնպես հազիվ թե իրենց պատերազմիկները քաղաքից դուրս էին եկել, Թոխթամիշը հրաման տվավ իր մարդկանց քայլելու քաղաքի դեմ, ուր նրանք ներս մտան հարձակումով, և կողոպտեցին, և այնտեղ գտնված բոլոր հարստությունները տարին, որպես ավար։ Այս թաթարները ապա այրեցին տները, շատ տեղերից խորտակելով քաղաքի պարիսպները և սպանելով մեծ թվով քաղաքացիների։ Սուրմալիի բնակչության ստվար մեծամասնությունը նախապես եղել են հայեր, որովհետև Հայաստանի քաղաքներից մինն է, բայց վերջին տարիներին շատ քրիստոնյաներ տեղահանվել են այս տեղից և իսլամներ են եկել ու հաստատվել նրանց տեղը»77։ Թիմուրը շուռ տվեց իր զենքերը Թոխթամիշի դեմ և Թերեք գետի մոտ տված վճռական ճակատամարտում որոշեց վերջինիս ճակատագիրն ու Ոսկե Հորդան ենթարկվեց Թիմուրին (1395 թ, ապրիլ)78։
Երբ Թիմուրը զբաղված էր իր գլխավոր հակառակորդներից մեկի՝ Թոխթամիշի հետ պատերազմելով, Բայազետ Յըլդըրըմը, օգտվելով հարմար առիթից, հարձակվեց Փոքր Հայքի վրա ու զավթեց այն։ Այդ մասին դեպքերի ականատես Շիլդբերգերի մոտ կարդում ենք. «Դեռ չէր հաջողեցրել Թամերլանը (Հյուսիսային Կովկասից) վերադառնալ իր
_____________________________
77 Հովհ. Հակոբյան, Ուղեգրություններ, հ. Ա, էջ 109։
78 J. Hammer, II, էջ 40։
[էջ 89]
երկրամասը, երբ Բայազետը 300 հազարանոց զորքով հարձակվեց Թամերլանին պատկանող Փոքր Հայքի վրա, զավթեց նրա գլխավոր քաղաք Երզնկան և գերեվարեց այդ քաղաքի տիրակալ Մույախարտին (պետք է լինի Թահարթենին — Մ. Զ.)»79: Այս նույն դեպքերը Կլավիխոյի մոտ նկարագրված են հետևյալ կերպ. «Բայազետը հարձակում գործեց Արզինջան քաղաքի վրա, մղվելով այն կատաղությունից ու ցասումից, որ նա սնուցանում էր իշխան Թահարթենի հանդեպ»80։ Բնականաբար, Թիմուրի և Բայազետի փոխհարաբերությունները ծայրահեղորեն սրվում են։
Ահա այս ժամանակ է, որ, ինչպես այդ մասին դարձյալ վկայում է Կլավիխոն, Կ. Պոլսի բյուզանդական կայսրը և ջենովացիները Թիմուրին առաջարկում են համատեղ ռազմական գործողություւններ ձեռնարկել թուրքերի դեմ, խոստանալով նույնիսկ դրամական օգնություն։ «Այս շրջանում էր, — կարդում ենք Կլավիխոյի մոտ, — որ Կ. Պոլսի (Մանվել) կայսրը և Ջենովայի ազնվականները, որոնք հաստատված էին Պերայում, պատգամավոր ուղարկեցին Թիմուրին՝ ասելով եթե նա պիտի կռվեր թուրքին (սուլթանի) դեմ, նրանք պիտի օգնեին, իրեն տալով զինվորներ և նավեր... Ավելին, հույները Թիմուրին (մարդ) ուղարկեցին և խոստացան դրամական օժանդակություն»։
1400 թվականին Թիմուրը Երզնկայի գրավումից ու Թահերթենին իշխանության գլուխ բերելուց հետո հսկայական բանակով81 եկավ ու պաշարեց Սեբաստիան։ Փոքր Հայքի այս քաղաքը Փոքր Ասիայի ամենախոշորներից էր, և Խալկ Կոնդիլեսի վկայությամբ ուներ մինչև հարյուր քսան հազար բնակչություն, գերազանցապես՝ հայ82։ Տասնութօրյա պաշարումից հետո քաղաքի բնակիչները դիմեցին հաղթողի ողորմածությանը, խնայվեցին հիմնականում մուսուլմանները, իսկ հայերը անողոք սրի մատնվեցին։ Յոզեֆ Համմերը, հենվելով «Շարաֆնամե»-ի վրա, այդ մասին գրում է. «Քրիստոնյաները, և մասնավորապես չորս հազար հոգուց կազմված հայկական հեծելազորը, որը պաշարող բանակին ցույց էր տվել ամենահերոսական դիմադրություն՝ ըստ կնքված հաշտության պիտի գերեվարվեր։ Սակայն հակառակ Ձորանի վրա
_____________________________
79 Иоган Шильдбергер, Путешествие по Европе, Азии и Африке с 1394 по 1427. Перевод Ф. К. Брука, Изд. З. А. Буниятова, Баку, 1984, стр. 23.
80 Հովհ. Հակոբյան, Ուղեգրություններ, հ. Ա, էջ 101։
81 Շիլդբերգերը մեկ միլիոն է հաշվում նրա բանակի թիվը, որն, անշուշտ, չափազանցություն է (И. Шильдбергер, էջ 23)։
82 Chalcondyles, I, էջ 56։
[էջ 90]
երդվելուն, Բարբարոսը (իմա՝ Թիմուրը— Մ. Զ.) հայերին հանձնեց իր զինվորներին՝ կարգադրելով կենդանի թաղել նրանց»83։
Խալկ Կոնդիլեսը այսպես է նկարագրում Սեբաստիայի աղետը։ Համաձայն Թիմուրի տված հրամանի «...առաջին հերթին սրի քաշվեցին բոլոր տղամարդիկ, այնուհետև հավաքելով կանանց ու երեխաներին մի մեծ հրապարակի վրա (Թիմուրը) նրանց վրա բաց թողեց իր հեծելազորը, որը մի անողորմ կոտորած սարքեց սպանելով մինչև վերջին մարդը։ Ահա այս տարաբախտ քաղաքի վախճանը, քանզի և ոչ մի կենդանի էակ չճողոպրեց սրից»84։ Ձիերի սմբակների տակ կոխկրտված այդ հողերը, ինչպես գրում է Մ. Չամչյանը, հետ այսու կոչվեցին սև հողեր85։
Թիմուրի զորքերը շուտով վերադարձան Ղարաբաղ, իսկ Բայազետը չհապաղեց վերագրավել Սեբաստիան և Երզնկան։ 1402 թ. հուլիսին Անկարայի մոտ տեղի ունեցած վճռական ճակատամարտում Բայազետը ոչ միայն պարտություն կրեց Թիմուրից, այլև գերի ընկավ նրա ձեռքը։ Այժմ արդեն ողջ Փոքր Ասիան ենթարկվում էր Թիմուրի աշխարհակալությանը։
Թոխթամիշի ու Թիմուրի արշավանքները, ինչպես նշեցինք, աղետաբեր եղան հայ բնակչության համար։ Կլավիխոյին ընթերցելիս այն տպավորությունն է ստացվում, որ Հայաստանի շատ վայրեր, որտեղից անցել է իսպանացի դիվանագետը, դարձել էին ամայի ու անմարդաբնակ։ Այսպես՝ Իգդիրի մոտից Կլավիխոյի ճանապարհը անցնում էր լեռան շուրջը։ «Անցանք շատ ավերակ վայրեր, ուր տեսանք տների հիմքերը՝ շինված մեծ չափի քարերով», — գրում է նա։ Այնուհետև՝ «Տասնըմեկ տարի առաջ էր (?), որ թաթարների խան Թոխթամիշը իշխանության գլուխն անցնելով և բազմաթիվ ձիավոր հետևորդներ ունենալով (Ղփչաղից) արշավեց գրավելու համար Պարսկաստանը։ Նա հասավ (Ատրպատականի) նահանգը և գրավեց Թավրիզը ու վերին Հայաստանի բոլոր շրջանները։ Շատ քաղաքներ կողոպտվեցին, շատ բերդեր ավերվեցին և իր բանակները քար ու քանդ արին գյուղերը, ինչպես մենք դեսպաններս տեսանք այս մասերում ճանապարհորդելիս»86։ Եվ այնուհետև, անցնում էինք մենք, գրում է նա, «Բոլորովին ամայի երկրից… Հայաստանի այս մասում (Խոյից մինչև Ալաշկերտ) բնակչության բացակայության պատճառն այն է, որ քրիստոնյաները կորցրել են
_____________________________
83 J. Hammer, II, էջ 61։
84 Chalcondyles, I, էջ 56։
85 Մ. Չամչյան, հ. Գ, էջ 429 («...սրոյ վասն և տեղին կոչեցաւ և կոչի սև հողեր»)։
86 Հովհ. Հակոբյան, Ուղեգրություններ, հ. Ա, էջ 124։
[էջ 91]
իրենց իշխանությունն ամբողջ Մեծ Հայաստանում»87, որի հետևանքով Կլավիխոյի ասելով մուսուլմանները զավթել էին նրանց հողերը, տիրել քաղաքներին, սպանել տեղաբնակ հայ բնակչությանն ու տեղավորվել երկրում88։
Կլավիխոյի այս վկայությունները, գուցե և մասամբ կարելի է ճիշտ համարել Արարատյան նահանգի և Հայաստանի հարավային ու հարավարևմտյան մասերի համար, որտեղից անցել է իսպանացին։ Դրանք XV դարում զբաղեցված էին կարակոյունլու և ակկոյունլու՝ մեկը մյուսի նկատմամբ ախոյան թուրքմենական ցեղերով։ Նման պայմաններում, հայ ժողովրդական զանգվածները կոտորածներից խուսափելու համար գերադասել էին բնակվելու գյուղավայրերում։ Շիլդբերգերն էլ նույնն է վկայում ասելով, թե գյուղերի բնակիչները հայեր են, իսկ քաղաքներում բնակվողները՝ «անօրենները»։ XVI—XVIII դարերի եվրոպացի հեղինակների հաղորդած վկայություններից երևում է, որ Մեծ ու Փոքր Հայքերի բնակչությունը, չնայած քաղաքական տակնուվրայություններին, մեծամասամբ տեղաբնիկ հայերն էին։
Ուշագրավ է Կլավիխոյի մոտ Հայաստանի սահմանների բնորոշումը։ Նա Խոյ քաղաքը, որի «...բնակչության մեծ մասը հայ ցեղից է»89, մի քանի անգամ շեշտելով համարում է Հայաստանի սահմանը։ «Խոյ քաղաքում Պարսից երկիրը վերջանում է, Մեծ Հայաստանը՝ սկսում»90։ Եվ ահա այս Խոյի ու Սալմաստի արանքում ընկած տարածքում, մասնավորապես Մակվում Կլավիխոն իջևանում է Նուրեդդին կոչված հայ իշխանի մոտ, որր «...մեծ մխիթարություն էր զգում այն իրողությունից, որ մենք քրիստոնյա էինք» և որ նա «...մեզ ցույց տվավ մեծ հյուրասիրություն»91։ Կլավիխոն պատմում է, որ Մակվի հայ իշխանն իրեն այնքան հզոր է զգացել, որ չի ենթարկվել Թիմուրի մերձավորագույն ավագանիներից մեկին՝ Ջհան շահ Միրզային92։ Զարմացած իսպանացին բացականչում է. «Հիրավի, զարմանալի է, թե ի՞նչպես Մակվի այս քրիստոնյաները կարող են պահել իրենց, շրջապատված մահմեդական ժողովրդով և այսքան կտրված բոլոր քրիստոնյաների օգնությունից, փաստապես նրանք պատկանում են հայ ազգին, բայց հռովմեական կաթոլիկ հավատքին»93։
_____________________________
87 Նույն տեղում, էջ 138։
88 Նույն տեղում, էջ 139։
89 Նույն տեղում, էջ 117։
90 Նույն տեղում, էջ 136։
91 Նույն տեղում, էջ 115։
92 Նույն տեղում։
93 Նույն տեղում, էջ 116։
[էջ 92]
Թիմուրի կարճ ժամանակում ստեղծած ընդարձակածավալ կայսրությունը, որը պահպանվում էր միայն բռնի ուժով, շուտով տրոհվեց առանձին մասերի։ Հայկական լեռնաշխարհում Թիմուրյանների թուլացումից առաջինը օգտվեցին կարակոյունլու թուրքմենները, որոնք Թիմուրին ուժեղ դիմադրություն էին ցույց տվել և ճզմվել ջաղաթայական բռնակալի կողմից, Եգիպտոս փախուստ տված կարակոյուլուների առաջնորդ Կարա-Յուսուֆը շուտով եկավ նորից նվաճեց Հայկական լեռնաշխարհի զգալի մասը և Թավրիզում իրեն հռչակեց նոր պետության հիմնադիրը։ Կարա-Յուսուֆի հաջորդների մեջ ամենակարկառուն դեմքը Ջհան շահն (1437-1467) էր, որի պետության սահմանները հասնում էին մինչև Հերատ։
Հայկական լեռնաշխարհում և Արևմտյան Իրանում գերիշխանություն հաստատելու համար կարակոյունլուների դեմ դաժան պայքար էին ծավալել նաև պատմական Աղձնիք նահանգում հաստատված ակկոյունլու թուրքմենները որոնք, ի տարբերություն շիա կարակոյունլուների, պատկանում էին սուննի դավանանքին94 և, հետևաբար, մասնակի ատելություն էին տածում առաջինների նկատմամբ։ Իբրև սուննիներ ակկոյունլուները հանդես էին գալիս որպես Թիմուրի ու նրա հաջորդների զորեղ դաշնակիցներ։ 1449—50 թվականներին կարակոյունլուներն ասպատակում են Հայաստանի արևմտյան մասերը և, մասնավորապես Կամախն ու Երզնկան, ավերելով երկրամասը, հրի ու սրի մատնելով նրա բնակչությանը, որր գերազանցապես բաղկացած էր հայերից։ 1450թ. արտագրված մի ձեռագրի հիշատակարանում կարդում ենք «ելեալ սուլթանն Թաւրիզու Ջհանշահ անուն՝ բազում և անթիւ զօրոք՝ վաթսուն հազարաւ, եկեալ էառ զեղնգայն, յազգէ թուրքմանաց (ակկոյունլուներից), որ իր ազգաւ Պայընտուր և կալեալ զիշխանն Երզնկայ քաղաքին և 40 անուանի ամիրայ զհետ նորա, և տարեալ յարևելու կորուսին, և զկամխայ աստուածաշէն երկիրն ևս հասարակ գերեաց, իբրև անձինս ԺԻՀ (10.000) ընդ այր և ընդ կին, թող զայն որ մաշեցան և զներքին Դերջանն և զվերին Դերջանն, զԲաբերդ, զԿեղի, զԿոճակն և զԳայլգետն, զՇեռեան, զՍատաղ, առհասարակ գերեաց»95։
Կարակոյունլու Ջհանշահի և ակկոյունլու Ուզուն Հասանի միջև հակամարտությունը տևեց երկար, և ի վերջո՝ 1467 թ. նոյեմբերի 11-ին
_____________________________
94 V. Minorsky, La Perse au XVème siècle entre la Turquie et Venise. Paris, 1923, p.4
95 Տե´ս Ղ. Ալիշան, Այրարատ, Վենետիկ, 1890, էջ 327։
[էջ 93]
Մուշի մոտ տեղի ունեցած ճակատամարտում կարակոյունլուները ծանր պարտություն կրեցին, սպանվեց ինքը՝ Ջհանշահը։ Գրավելով Թավրիզը, Ուզան Հասանը (1453 —1477) իրեն հռչակեց կարակոյունլուներին փոխարինելու եկած ակկոյունլուների հզոր պետության տիրակալ։
Ահա նորաստեղծ այս պետության օգնությանն առաջինը դիմեց չորս կողմերից թուրքերով պաշարված, փոքրիկ ու անկման եզրին գտնվող հունական Տրապիզոնի կայսրությունը։ Մինչ այդ իր մահացու թշնամուն՝ օսմանցիներին, հարվածելու նպատակով դեռևս Հռոմի Կալիքստոս պապը (1455—1458) հատուկ պատվիրակություն էր ուղարկել Արևելք՝ Մինորիտ Լյուդովիկոս Բոլոնացու գլխավորությամբ։ Վերջինս 1459 — 1460 թվականների ընթացքում կապվեց Տրապիզոնի կայսր Դավիթի, Աբխազիայի ու Վրաստանի թագավորների, վրաց և մահմեդական մի շարք իշխանությունների հետ, որոնց թվում հիշատակվում են նաև Կարամանիայի սուլթանը և ակկոյունլուների առաջնորդ Ուզուն Հասանը։ Հռոմի պապի ներկայացուցչի և թվարկված այս իշխանությունների միջև կնքված համաձայնությամբ որոշվել էր ազատագրել Կ. Պոլիսը և վերջ տալ օսմանյան պետության գոյությանը96։
Չնայած այն հանգամանքին, որ նշված համաձայնագիրը ոչ մի հետևանք չունեցավ և մնաց թղթի վրա, հետագայում եվրոպական մի շարք երկրների և Ուզուն Հասանի միջև կայանալիք դաշնակցության հիմք ծառայեց։ Տրապիզոնի կայսրության և ակկոյունլուների պետության միջև քաղաքական հարաբերություններն էլ ավելի ամրապնդվեցին, երբ Ուզուն Հասանն ամուսնացավ Դավիթ կայսեր մերձավորագույն ազգակցուհի Կիրա Կատերինայի՝ Եվրոպայում Դեսպինա անունով հռչակված իշխանուհու հետ։
Համոզված լինելով, որ ինքն ի զորու չէ պայքարելու հզոր օսմանյան պետության դեմ, Ուզուն Հասանը ինքը հանդես եկավ Վենետիկի հետ դաշն կնքելու գաղափարով։ Այդ նպատակով, ինչպես վկայում է Կատերինո Զենոն, հատուկ պատվիրակություն ուղարկեց Վենետիկյան հանրապետություն՝ հայազգի մեծահարուստ վաճառական Մուրատի, կամ ինչպես ենթադրում է Ղ. Ալիշանը, Միրաքի գլխավորությամբ97։
Իր հերթին Վենետիկն Ուզուն Հասանի պատվիրակության հետ իր դեսպանությունն ուղարկեց ակկոյունլու տիրակալի մոտ, զինական օգնության և համատեղ ռազմական գործողություններ առաջարկելով ընդ-
_____________________________
96 Տե՛ս Աշ. Հովհաննիսյան, Դրվագներ, հ. 2, էջ 9։
97 Ղ. Ալիշան, Հայ-Վենետ., էջ 187։ Միրաքը համարվել է Ուզուն Հասանի «հավատարիմ սպասավորը (...,,fidel servidor nostro‘‘):
[էջ 94]
դեմ թուրքերի (ծովից ու ցամաքից)98։ Պատվիրակության հիմնական խնդիրն էր Ուզուն Հասանին համոզել, որ «բոլոր քրիստոնյաների կատաղի թշնամին հանդիսացող» Թուրքիան միաժամանակ, «թշնամի է նրան (իմա՝ Ուզուն Հասանին — Մ. Զ.) և նրա ցեղին»99։
1453 թ. Կ. Պոլիս գրավելով և այն վերածելով օսմանյան պետության նոր մայրաքաղաքի, սուլթան Մեհմեդ Ֆաթիհը նորանոր նվաճումներ կատարեց Արևմուտքում։ 1461 թ. նա հարձակվեց Տրապիզոնի կայսրության վրա։ Տրապիզոնի վրա հարձակումը կատարվում էր ծովով՝ Սինոպի վրայով և ցամաքով՝ Էրզրումի ճանապարհով։ Սուլթանի Հրամանով՝ Ռումելիի բեգլերբեգ Համզաբեգը ասպատակեց Էրզրումի շրջակայքը «...իր հետևում թողնելով միայն ավերակներ և հուսահատության մատնված մի ժողովուրդ»100։ Իսկ երբ Համզաբեգի բանակին միացավ նաև ինքը՝ սուլթանը, ապա վախեցած Ուզուն Հասանը Ֆաթիհի մոտ ուղարկեց Սառա անունով իր մորը, խնդրելով հաշտություն։ Սուլթանը համաձայնվեց հաշտություն կնքելու Ուզուն Հասանի հետ միայն այն դեպքում, եթե վերջինս խզեր իր դաշինքը Տրապիզոնի կայսրության հետ101։ Հաշտության առաջարկն ընդունվեց և սուլթանին ոչինչ չէր խանգարում հոշոտել հունական այդ փոքրիկ կայսրությունը։
Տրապիզոնի կայսրության անկմանը հաջորդեց հռոմեական պապ Պիոս 2-րդի 1464 թ. օգոստոսի 16-ի՝ թուրքերի դեմ ուղղվելիք նոր խաչակրաց արշավանքի կոչը։ Սակայն այդ արշավանքը եվրոպական պետությունների միջև գոյություն ունեցող տարաձայնությունների պատճառով այնպես էլ չկայացավ102։
Թվում էր, որ Ուզուն Հասանի հեղինակությունն Արևելքում սասանված էր, սակայն երկու իրադարձություններ նորից քաղաքական առաջին պլանի մղեցին նրան և ակկոյունլուների պետությունը միջազգային հասարակական աչքում դարձավ մեծ ու հզոր։ Առաջինը, ինչպես արդեն տեսանք, 1467 թ. Մեհմեդ Ֆաթիհի դաշնակից համարվող Ջհանշահի պարտությունն էր օսմանցիներից, և երկրորդը՝ իր վասալ Ջհանշահի վրեժն առնելու նպատակով Թիմուրի հաջորդներից Աբու Սայիդի 1469 թ. փետրվարի 11 -ին Մուղանի դաշտավայրում կրած ծանր պարտությունն Ուզուն Հասանից։ Այս բոլորից հետո, Ուզուն Հասանն ար-
_____________________________
98 Հովհ. Հակոբյան, Ուղեգրություններ, հ. Ա, էջ 158։
99 Նույն տեղում, էջ 161։
100 J . Hammer, III. էջ 4։
101 Նույն տեղում, էջ 75։
102 Նույն տեղում,, էջ 114։
[էջ 95]
դեն տեր էր դարձել ոչ միայն Հայաստանին ու Քրդստանին, այլև ողջ Իրանին և Իրաքին ՝ Բաղդադը ներառյալ։
Այս էր պատճառը, որ երբ 1463 թ. իշխան Իբրահիմի որդիների միջև Կարամանիայում գահակալական պայքար բռնկվեց, ապա նրանցից մեկը՝ Իսահակ բեկը, գահը զավթելու նպատակով դիմեց Ուզուն Հասանի օգնությանը։ Վերջինս մի մեծ բանակի գլուխ անցած Երզնկայից շարժվեց դեպի Սեբաստիա՝ ավերելով ու կողոպտելով երկիրը103։ Ակկոյունլու տիրակալի այս քայլը հավասազոր էր թուրքերի դեմ պատերազմի հայտարարության։ Ի պատասխան դրա, Մեհմեդ 2-րդը Կարամանիա ուղարկեց նորանոր բանակներ, որոնց առաջ խնդիր էր դրված օսմանյան պետության սահմաններին միացնել Փոքր Ասիայի տարածքում դեռևս իր գոյությունը պահպանած և հարյուր հիսուն տարի շարունակ օսմանցիների վտանգավոր ախոյանը հանդիսացող Կարամանի իշխանությունը։ Կարամանիան ընդգրկում էր Իկոնիայից հարավ մինչև Միջերկրական ծովն ընկած տարածքը։ Դրա շնորհիվ կարամանցիներն ազատ հաղորդակցության մեջ էին Արևմտյան Եվրոպայի և մասնավորասպես Վենետիկի հետ, որի գերիշխանության ներքո էր գտնվում Կիպրոս կղզին։ Հետևաբար, Մեհմեդ Ֆաթիհի, Ուզուն Հասանի Կարամանյան իշխանների և Եվրոպայի երկրների դաշինքի վտանգը նկատի ունենալով իր ողջ ուժերով ձգտեց վերացնել այդ իշխանությունը։ Մինչև XV դարի 70-ական թվականներն ընկած ժամանակաշրջանում թուրքական հորդաներն ասպատակում էին Կարամանիան և նրա սահմանների մեջ մտնող Կիլիկիան, անողոք հրի ու սրի մ ատնելով երկիրը104։
Ուզուն Հասանը Կարամանիային պաշտպանելու հարցում վճռական էր, ուստի 1471 թ. իր բանակին հրամայեց շարժվել դեպի Թոխատ։ «Այս բոլոր գազանությունները, որը պատմությունը վերագրում է Թիմուրին Թոխատի գրավման առթիվ,—գրում է Յոզ. Համմերը, — կրկնվեցին Ուզուն Հասանի պարսիկների (իմա՝ թուրքմենների—Մ. Զ.) կողմից։ Այս քաղաքը բոցերի ճարակ դարձավ և նրա բնակիչները տանջամահ արվեցին»105։ Թոխատից հետո թուրքմենական զորքերը մտան Կարամանիա և Իկոնիայի վրայով ասպատակեցին Կիլիկիան։ Սկզբնական շրջանում Ուզուն Հասանի զորքերը որոշ հաջողություններ ունեցան, և Մեհմեդ 2-րդի որդին Մուստաֆան, խուճապահար փախուստի դիմեց, սակայն, շուտով վերադասավորելով իր ուժերը՝ Իկոնիայի մոտ
_____________________________
103 Նույն տեղում, էջ 117։
104 Ավելի մանրամասն տե՛ս նույն տեղում, էջ 142—151։
105 Նույն տեղում, էջ 143։
[էջ 96]
պարտության մատնեց Ուզուն Հասանի զորքերին և իրեն ենթարկեց Կարամանիայի ու Կիլիկիայի զգալի մասը։ Ուզուն Հասանի զորքերը անհաջողության մատնվեցին նաև Եփրատի ափին՝ Բիրաջիկի մոտ եգիպտական սուլթանի զորքերի հետ ընդհարվելիս։
Այսպիսով, դաշնակիցները կորցրեցին ռազմաստրատեգիական կարևորագույն հանգույց հանդիսացող Կարամանիան ու Կիլիկիան և զրկվեցին փոխադարձ հաղորդակցման գլխավոր մայրուղուց։
Պատմագիտական գրականության մեջ պահպանվել են Արևելքի երկու տիրակալների՝ Մեհմեդ Ֆաթիհի և Ուզուն Հասանի նամակագրությունները 1473 թ. Դերջանի վճռորոշ ճակատամարտից առաջ։ Այդ նամակները լույս են սփռում երկու պետությունների քաղաքական նպատակադրումների՝ եվրոպական երկրների հետ Ուզուն Հասանի կնքած դաշինքի խախուտ լինելու մասին և այլն։ Այսպես, 1472 թ, հոկտեմբերի 19-ի Ուզուն Հասանին ուղղած նամակում թուրքական սուլթանը թուրքմենական տիրակալին զգուշացնում է չապավինել եվրոպական պետություններին. «Կարո՞ղ ես հերքել այն հանգամանքը, որ դաշնակիցների միջև եղած համերաշխությունն անընդհատ խախտվում է նրանց ունեցած հակոտնյա շահերի պատճառով։ Այդ մասին ես կարող եմ անվերջ օրինակներ բերել։ Վենետիկցիները համերաշխ չեն իրար մեջ, և ես Էվրեոս կղզու գրավման համար պարտական եմ իրենց զորավարներից մեկի դավաճանությանը»106։ Այնուհետև սուլթանը հիշեցնում է Ուզուն Հասանին, որ Կ. Պոլսի գրավման մեջ եվրոպացիների դավաճանությունը նույնպես կատարել է իր դերը։ «Քո շահերն անկեղծորեն չեն կարող պաշտպանվել քեզ համար այնքան անծանոթ միջավայրում։ Նրանք քեզանից այնքան հեռու են, որ քեզ լքելու դեպքում ամենևին էլ չեն վախենա քո վրիժառությունից»107։ Իսկ նույն թվականի նոյեմբերի 3-ի թվակիր պատասխան նամակում Ուզուն Հասանը հանդես է գալիս թուրքերի կողմից ստրկացված եվրոպական քրիստոնյա ժողովուրդների պաշտպանության դիրքերից։ «Ես հուզված եմ,— գրում է Ուզուն Հասանը Մեհմեդ Ֆաթիհին,— այն դժբախտություններից, որ կրում են այս ժողովուրդները։ Չնայած նրանք աստուծուն աղոթում են այլ կերպ, քան մենք, սակայն որպես մարդկային արարածներ պատկանում ենք միևնույն հոր զավակներին»108։
_____________________________
106 Տե´ս Histoire de Méhémet II, empereur ottoman, enrichie de lettres traduites du grec et de l’arabe, seconde partie, p. 22—23.
107 Նույն տեղում, էջ 24։
108 Նույն տեղում, էջ 30։
[էջ 97]
1472 թ. դեկտեմբերի 4-ի սուլթանին ուղղված նամակում Ուզուն Հասանը բացահայտում է եվրոպական պետությունների հետ դաշինք կնքելու իրական դրդապատճառները, որոնք թելադրված էին սեփական երկրի անվտանգության ապահովության մտահոգությունից։ «Իշխանությունը քո ձեռքը վերցնելու օրվանից քո անսահման ամբարտավանությունը դրդում է քեզ անխտիր հարձակվել քո բոլոր հարևանների վրա։ Եվ այս հանգամանքը ստիպեց ինձ դաշինք կնքել (քրիստոնյա) իշխանների հետ»109։
Այդուհանդերձ Եվրոպայի պետությունների հետ Ուզուն Հասանի դաշինքն անդրադառնում էր նրա ներքին քաղաքականության վրա։ Նա, աղբյուրների վկայությամբ, բարեհաճ վերաբերմունք ուներ իր հպատակ քրիստոնյա հայերի նկատմամբ։ Նրա հավանական հովանավորության ներքո Սյունիքում և Արցախում որոշ հայ իշխանական տոհմերի մնացորդները կենդանության նշաններ են ցույց տալիս։ Խոսքը, նախ և առաջ, վերաբերում է Դոփյաններին, Պռոշյաններին և այլն110։
Ուզուն Հասանն աչքաթող անելով Մեհմեդ Ֆաթիհի ամեն տեսակի նախազգուշացումները, սպառնալիքները, ապաստան էր տալիս օսմանցիների կողմից իրենց իշխանությունից վտարվածներին, խոստանալով՝ վերականգնել նրանց իրավունքները։
1473 թ. գարնանը հարյուր հազարանոց բանակի գլուխ անցած Մեհմեդ Ֆաթիհը դուրս եկավ Ուզուն Հասանի դեմ։ Արշավող թուրքական բանակի շարքերում էր գտնվում իտալացի Ջիովաննի Մարիա Անջիոլելլոն, որը, որպես ականատես, հաղորդում է չափազանց հետաքրքիր տեղեկություններ։ Արշավող բանակի առաջապահ ուժն էին այսպես կոչված ակընջիները111, որոնց առաջ խնդիր էր դրված ավերել ու ամայեցնել երկիրը։ Ակընջիները, ասում է իտալացի հեղինակը, ռոճիկ չստանալու պատճառով իրենց եկամուտներն ապահովում են ասպատակությունների ընթացքում կողոպտելով բնակչությանը ու ավերելով նրանց երկիրը112։
Թուրքական բանակի արշավանքների ժամանակ, ինչպես դա երևվում է Անջիոլելլոյի վկայությունից, ժողովրդից բռնությամբ ու անվճար հավաքել են պարենամթերք։ Հավաքման պարտականությունը դրված է եղել հատուկ պաշտոնյաների՝ արփաէմինների վրա։ «Երբ պատահի, որ բանակը սահմաններն անցնի և մտնի թշնամու երկիրը,
_____________________________
109 Նույն տեղում, էջ 37։
110 Հ. Մանանդյան, Երկեր, հ. Գ., Երևան, 1952, էջ 411։
111 Ակընջի—թուրքերեն բառացի նշանակում է ասպատակող։
112 Հովհ. Հակոբյան, Ուղեգրություններ, հ. Ա, էջ 259։
[էջ 98]
և պարենի պետք լինի, — կարդում ենք Անջիոլելլոյի մոտ, — արփաէմինները (arpaemiler) պարտականություն ունեն լուր ուղարկելու իրենց վեհապետի երկրի այն տեղերը, ուր նրանք գիտեն թե առատ ցորեն կա, և հրամայելու, որ յուրաքանչյուր քաղաքը ուղարկի այսքան քանակությամբ ցորեն ու գարի։ Քաղաքները իրենց շրջակայքով պարտավորված են հնազանդելու և իրենց վերահսկիչներին հայթայթելու այն քանակությամբ ցորեն ու գարի, որքան իրենց վրա (պարտք) է դրված։ Բացի այս, նրանք պարտավոր են տալ բավականաչափ մթերք այն մարդկանց և կենդանիների համար, որոնք պետք է կրեն բեռները, հակառակ պարագային համայնքները ենթակա են պատժի ու կորուստի»113։ Այստեղից էլ դժվար չէ պատկերացնել գյուղական բնակչության ողբերգական վիճակը։
Թուրքական բանակի արշավանքը, ըստ Անջիոլելլոյի, ուղեկցվում էր հրով ու սրով, բնակչությունը ենթարկվում էր անլուր տառապանքների։ Ակընջիները, գրում է նա, ասպատակությունների ժամանակ գերեվարում էին տեղացիներին, հարցուփորձի միջոցով նրանցից քաղում անհրաժեշտ տեղեկություններ տեղանքի և թշնամու առաջապահ ուժերի մասին114, իսկ այնուհետև՝ այնպիսի մի ավերածություն սարքում, որ բնակչությունը ստիպված է լինում «իրենց տավարով ու ինչքերով ապաստանել լեռներում և այլ ապահով վայրերում»115։ Ասպատակության ժամանակ, «Երզնկայի ողջ բնակչությունը դիմել էր փախուստի» Եփրատ գետի մյուս կողմը։ Այնուամենայնիվ, «...քչերը մնացել էին, որոնց մեջ կար աքընջիների ժամանման միջոցին մի ծերունի հայ մի եկեղեցում, շրջապատված շատ գրքերով, և թեև նրանք որ գտան նրան շատ անգամ կանչեցին, բայց նա չպատասխանեց, այլ շարունակեց ամենայն ուշադրությամբ կարդալ իր առջևի գրքերը, և զինվորները բարկանալով, սպանեցին նրան և այրեցին գրքերը»116։
1473 թ. հուլիսի 26-ին Դերջանից ոչ հեռու գտնվող մի վայրում՝ արևելյան երկու բռնակալների միջև տեղի ունեցավ մեծ ու վճռական ճակատամարտ, որն ավարտվեց թուրքերի հաղթանակով։ Այս ճակատամարտը վերջնականապես վճռեց Փոքր Ասիայի ճակատագիրը, այդ երկրամասը վերածելով Թուրքիայի։
_____________________________
113 Նույն տեղում, էջ 262։
114 Նույն տեղում, էջ 263։
115 Նույն տեղում, էջ 264։
116 Նույն տեղում, էջ 264—265։
[էջ 99]
Այս հաղթանակից հետո սուլթանը իր հետ մայրաքաղաք տարավ գերեվարված մեծ թվով արհեստավորների և գիտնականների, գերազանցապես հայերից։
Չնայած բարոյական ծանր հարվածին, Ուզուն Հասանը չէր ընկճվել և Վենետիկին ուղղած իր նամակում հայտնում էր, որ նա կրկին հարձակվելու է օսմանցիների վրա՝ նրանց ոտնատակ է անելու ձիերի սմբակների տակ117։
Անտեղյակ Ուզուն Հասանի կրած պարտությունից, Վենետիկի նավատորմը ռմբակոծում է Կիլիկիայի առափնյա շրջանները, մասնավորապես Ատտալիան, որից հետո իտալացիները կատարում են ափհանում118, սակայն Ուզուն Հասանի նկատմամբ օսմանցիների հաղթանակի լուրը նրանց ստիպում է հետ քաշվել դեպի Կիպրոս։
1477 թ.. պատրվակ բռնելով, որ թուրքերի դեմ մղված պատերազմի ժամանակ վրացիներն իրեն չէին օգնել Ուզուն Հասանը պատերազմ սկսեց Վրաստանի դեմ։ Այդ մասին դարձյալ, որպես ականատեսներ, վկայում են Բարբարոն և Անջիոլելլոն119։ Ուզուն Հասանը ցանկանում էր, գրում է Անջիոլելլոն. «կողոպտել Վրաստանը, որովհետև վրացիները օգնած չէին իրեն թուրքի (սուլթանի) դեմ մղված պատերազմում։ Ւրենց սովորության համաձայն, նախ նա ուղարկեց իր թեթև հեծելազորը, մոտավորապես հինգ հագար հոգի, որոնք իրենց առաջխաղացման ընթացքում կտրտեցին ու այրեցին անտառները, որովհետև նրանք պետք էր որ անցնեին լեռներից ու ընդարձակ անտառներից։ Երկու օրվա ճանապարհորդությունից հետո մենք հասանք՝ մի բերդ Թիֆլիս անունով, որ լքված էր, և մենք գրավեցինք առանց դիմադրության։ Եվ առաջանալով Գորի (Gori) և շրջակա այլ տեղերը, նա կողոպտեց և նույնպես ոտնակոխ արեց շրջակա երկրի մեծ մասը»120։ Ստանալով ռազմատուգանք և իրեն պահելով Թիֆլիսը, Ուզուն Հասանը հաշտություն է կնքում վրաց ղեկավարների հետ ու վերադառնում Թավրիզ121։
1478 թ. հունվարի 6-ին Ուզուն Հասանը մահանում է և երկրում նրա ժառանգների միջև բռնկվում են ներքին երկպառակություններ ու համառ մարտեր։ Ի վերջո՝ Կարակոյունլուների գահն է բարձրանում սուլթան Յաղուբը (1478—1490)։
Գահակալական կռիվների ժամանակ Թավրիզում Մեհմեդ Ֆաթիհի դեսպան Ռուստամ բեգը իր 1478 թ. հոկտեմբերի 5 թվակիր նամա-
_____________________________
117 V. Minorsky, էջ 15։
118 J, Hammer, III, էջ 175, 179։
119 Հովհ. Հակոբյան, Ուղեգրություններ, հ. Ա, էջ 204—205, 267—268։
120 Նույն տեղում, էջ 267—268։
121 Նույն տեղում, էջ 268։
[էջ 100]
կում իր տիրակալին հորդորում էր հարձակվել ակկոյունլուների պետության վրա և ոչնչացնել այն։ «Ձերդ մեծության համար ամենաբարենպաստ պահն է մի մեծ բանակի գլուխ անցած արշավանք ձեռնարկել մի երկրի վրա, որը բզկտված է ներքին կռիվներով»122։ 20 հոկտեմբեր թվակիր պատասխան նամակում, Մեհմեդ Ֆաթիհը նպատակահարմար էր գտնում հետաձգել արշավանքը մինչև որ «...խաղաղություն հաստատվի իմ (նվաճած) երկրներում»123։
Յաղուբի գահակալության տարիներին գնալով ուժեղանում են Արդեբիլում հաստատված ու շիա դավանանքին պատկանող Սեֆյան տոհմի ներկայացուցիչները։ Այս ժամանակներում տոհմի ավագանին էր շեյխ Հայդարը՝ Ուզուն Հասանի փեսան, որը մի մեծ բանակի գլուխ անցած արշավում է Շիրվան, գրավում Շամախին և քաղաքը մատնում հրի ու սրի։ Սակայն շուտով Յաղուբի օգնական զորքով Շիրվանշահ Ֆարրուխ Յասարը հարձակվում է Հայդարի վրա, պարտության մատնում նրան և Սեֆյանների ներկայացուցիչը ճակատամարտում սպանվում է։ Այս դեպքերի մասին հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններից մեկում ասված է. «...Որ և ժողովեաց յայսմ ամի (մեծ սօֆի Արտաւել քաղաքին) արն իբրև ԽՌ (40.000), և գնացեալ խաբեութեամբ եմուտ ի Շամախի) և զամենեսեան որ ի ձեռն էած ի քրիստոնէից և ի տաճկաց զարս և զկանայս սրով կոտորեաց, և զքաղաքն ամենայն հրով այրեաց կումաշօքն և որ ինչ էր ի նմա... Զոր գոյժ արկեալ տէրն Շամախու ի Թաւրէզ առ Փատիշահ փեսայն իւր Աղաւալ (Աղուպ) և ծանոյց նմա, և նա յուղարկեաց զիշխանն մեծ Սուլեման՝ բազում զօրօք, որ գնացեալ ջանիւ մեծաւ մարտեան և յաղթեալ կոտորեցին առ հասարակ զամենեսեան, և յինքեանց ևս շատք մեռան»124։
Ակկոյունլուների գահին բազմած Յաղուբ բեգի մահանալուց հետո երկրում ծայր են առնում նոր գահակալական երկպառակություններ ու կռիվներ, որոնք տևում են երեք տարի։ Գահն անցնում է Ուզուն Հասանի թոռ Ռուստամի (1493 —1496) ձեռքը, որի ժամանակ ակկոյունլուների պետությունը գնում է դեպի վերջնական անկում։ 1496 թ. բռնկվում են նոր գահակալական կռիվներ։ 1499 թ. Թավրիզում իշխանությունն անցնում է Ալվանդի ձեռքը։ սակայն գահին հավակնում էր նաև Իրանի հարավային մասում և Իրաքում հաստատված Մուրադը։ Այս խառնակ իրավիճակից օգտվեցին Արդեբիլի Սեֆյանները, որոնք հենվելով Իրանում հաստատված շամլու, ռումլու, ուսթաջլու, թեքելու, աֆ–
_____________________________
122 Histoire de Méhémet II, sec. partie, էջ 116։
123 Նույն տեղում, էջ 121։
124 Ղ. Ալիշան, Հայապատում, էջ 586—587։
[էջ 101]
շար, կաջար, զուլքադար թյուրքախոս ցեղերի վրա, կարողացան Իրանում հաստատել իրենց նոր՝ Սեֆյան հարստությունը։ Այս քաղաքական իրադարձությունների մասին եվրոպացի հեղինակների, մասնավորապես իտալացի հեղինակների (Ջիովաննի Անջիոլելլո, Անանուն իտալացի վաճառական, Ռոտա և այլն) մոտ կան հետաքրքիր վկայություններ։ Առավել ուշագրավ են Ռոտայի հաղորդածները։ Համաձայն Ջ. Անջիոլելլոյի125, ինչպես և մի քանի այլ աղբյուրների, Սեֆյան պետության հիմնադիր Իսմայիլին Թավրիզի տիրակալ Ռուստամի հալածանքներից պատսպարել են Աղթամար կղզում, սակայն այս վկայությունը չի հաստատվում արևելյան աղբյուրներով։ Այլ վկայություն է հաղորդում նաև քաջատեղյակ Ռոտան։ Սակայն լսենք Ջ. Անջիոլելլոյին։ «Ռուստանը (պետք է լինի Ռուստամը —Մ. Զ.) թշնամու պարտության լուրը առնելով անմիջապես մարդ ուղարկեց Արդաբիլ բռնելու նրա կնոջը և երեք որդիներին, և ցանկանում էր նրանց մահվան դատապարտել, բայց մի քանի իշխանների հաճելի լինելու համար, ազատեցին նրանց, սակայն պահեցին նրանց Աղթամարի (Astumar) լճի մի կղզում, ուր բնակվում են հայ քրիստոնյաներ»126։ Ռուստամը մարդիկ է ուղարկում Աղթամար և պահանջում է Իսմայիլին իրեն հանձնել, սակայն հայ քահանաները նրան Ղարաբաղ են փախցնում և այնտեղ Իսմայիլը մնում է հինգ տարի և նրա մասին «ոչ ոք ոչինչ չլսեց»127։ Կատերինա Զենոն մի քիչ այլ կերպ է ներկայացնում այս դեպքերը։ Նա ակկոյունլու տիրակալին անվանում է ոչ թե Ռուստամ, այլ Ալամուր։ Շեյխ Հայդարի որդիները, գրում է նա, իրենց անձի ապահովության համար դիմեցին փախուստի, մեկը Անատոլիա, մյուսը՝ Հալեպ, երրորդը հայ քրիստոնյաներով բնակեցված Աղթամար կղզին, այստեղ մնալով չորս տարի։ Այդ մասին Պարսկաստանում ոչինչ չգիտեին։ Հայ քահանաների մոտ պատսպարված պատանին, որը տասներեք տարեկան էր՝ կոչվում էր Իսմայիլ, որը, հիրավի, ուներ արքայական կեցվածք։ Տասնութ տարեկան հասակում, Իսմայիլը Աղթամարից սկզբում մեկնեց Ղարաբաղ, այնուհետև Գիլան՝ իր հոր բարեկամներից մեկի տունը128։
Ռոտայի տեղեկությունները համընկնում են արևելյան աղբյուրների հաղորդածներին, ուր մասնավորապես ասված է, որ Իսմայիլը
_____________________________
125 Հովհ. Հակոբյան, Ուղեգրություններ, հ. Ա, էջ 271։
126 Նույն տեղում։
127 Նույն տեղում, էջ 272։
128 Նույն տեղում, էջ 273։
[էջ 102]
«...փախստական էր ու աքսորված իր Արդեբիլ քաղաքից ու գտնվում էր Լահիջան (Գիլանի նահանգ) քաղաքում Կասպից ծովի մոտ»129։
1500 թվականին Իսմայիլը հարձակվեց Շիրվանշահի պետության վրա, իր հոր՝ Հայդարի, վրեժը տեղի տիրակալ՝ Ֆառուխ Յասարից առնելու նպատակով։ Շամախու մոտ տեղի ունեցած ճակատամարտում Ֆառուխ Յասարը պարտություն է կրում և գերի ընկնում Իսմայիլի ձեռքը, որը «...խնայեց նրա կյանքը և գրավելով քաղաքը, մեծ նվերներ տվավ իր զինվորներին»130։ Իսմայիլն առատաձեռնության միջոցով շուտով իր կողմն է գրավում մեծ թվով համախոհներ։ «Նրա առատաձեռնությունը իր մարդկանց հանդեպ, դարձրել էր նրանց անձնվեր իր վերաբերմամբ և գրեթե անհավատալի թվով մարդիկ միացան նրան, և այսպես մոտ քառասուն հազար մարդ ունենալով իր հրամանի տակ, նա վճռեց շարժվել Թավրիզի վրա»131։ Նրա առատաձեռնության մասին է խոսում նաև անանուն վաճառականը։ Գրավելով Գիլանում գտնվող Մահմուդաղար կոչեցյալ ամրոցը, գրում է նա, «Իսմայիլը անսահման գանձ գտավ քաղաքում, որը բաժանեց իր մարդկանց մեջ, ոչինչ չպահելով իր համար։ Եվ այսպես նրա համբավը տարածվեց ամեն կողմ, թե Շեյխ Հայդարի որդի Իսմայիլը գրավել է այս գեղեցիկ բերդը, և ինչ որ գտել է այնտեղ բաժանել է իր ընկերակիցներին»132։ «Նա այնքան շատ ազատամիտ է, — կարդում ենք Ռոտայի մոտ, — որ եթե կարելի է այդպես ասել, չի հավաքում ոչ ոսկի և ոչ էլ հարստություն և արժեք չի տալիս դրանց, այլ բաժանում է դրանք այնպես, որ բոլոր մարդիկ մնում են զարմացած և կան անձինք, որոնք մտածում են, որ նա (Իսմայիլը) տեղյակ է հողի տակ թաքնված գանձերին»133։
Ինչպես արդեն նշվեց, այդ էր պատճառը, որ նա դեռ երիտասարդական հասակում, Ռոտայի վկայությամբ, իր պալատականների և հպատակների կողմից պաշտվում է, որպես մարգարե134։ «Ժողովրդի հարգանքն ու սերը թագավորի հանդեպ... անհավատալի է, որովհետև նրանք պաշտում են նրան ոչ իբրև թագավորի, այլ որպես աստու-
_____________________________
129 Raphael du Mans. .appendice. p, 265. Ադամ Օլեարիուսը, հենվելով արևելյան աղբյուրների վկայության վրա, նույնպես նշում է, որ շահ Իսմայիլը «...թաքնված էր Գիլանի նահանգի իշխաններից մեկի մոտ („ Voyages d’Adam Oléarius‘‘, 1 էջ 613-614)։
130 Հովհ, Հակոբյան, Ուղեգրություններ, հ. Ա, էջ 275։
131 Նույն տեղում։
132 Նույն տեղում, էջ 318։
133 Raphael du Mans. appendice, էջ 264։
134 Նույն տեղում, էջ 264 — 265։
[էջ 103]
ծո»135,— գրում է իտալացի Վինչենցս դ’Ալեսանդրին։ Ժ. Շարդենը գրում է, որ կզլբաշները հավատում էին, թե «հենց ինքը Աստվածն է խոսում նրա բերանով»136։ Եվ վերջապես, ինքը՝ շահ Իսմայիլը, մի բանաստեղծության մեջ իր մասին գրում էր, որ «ինքն է բացարձակ Առաքյալը... և սեժտան (աստուծուն ուղղված աղոթքը) իրեն են պարտական»137։ Մի այլ բանաստեղծության մեջ, շահ Իսմայիլն իրեն պարզապես համարում է «Ալի»։ «Ես իրականության աստվածն եմ, ես աստուծուց եմ գալիս, ես տասներկու իմամներից մեկն եմ, ես կնվաճեմ աշխարհի չորս ծագերը, ես Ալիի հզորության խտացված արտահայտությունն եմ»138։
1501 թ. աստվածացված Իսմայիլն իր զենքն ուղղեց ակկոյունլուների պետության ներկայացուցիչ Ալվանդի դեմ և Նախիջևանի մոտ գտնվող Շարուրում վճռական ճակատամարտում պարտության մատնեց նրան, գրավեց Թավրիզը և իրեն հռչակեց շահնշահ։ Հաջորդ տարին նա հարվածեց նաև Իրանի հարավում և Իրաքում հաստատված Յաղուբ սուլթանի որդի Մուրադին, դառնալով ընդարձակածավալ երկրի տիրակալը։ Այս իրադարձությունների մասին եվրոպացի հեղինակների մոտ կան ընդարձակ վկայություններ։
1502—1507 թվականների ընթացքում շահ Իսմայիլը գրավում է պատմական Հայաստանի մեծագույն մասը՝ հարևան դառնալով օսմանյան պետությանը և եգիպտական սուլթանի տիրույթներին։ Կոտրելով քուրդ բեգերի, մասնավորապես Բիթլիսի Շարաֆ խանի դիմադրությունը, շահ Իսմայիլն իրեն է ենթարկում նաև ողջ Քրդստանը։ Քրդերի համառ դիմադրությունը շահ Իսմայիլին բացատրվում է նրանով, որ քրդերի մեծագույն մասը սուննիներ էին, «բոլոր քուրդերը ավելի ճշմարիտ մահմեդական են, — կարդում ենք անանուն վաճառականի մոտ, — քան Պարսկաստանի մյուս բնակիչները, քանի որ պարսիկներն ընդունել են սեֆևվի վարդապետությունը, մինչ քուրդերը ընդունած չեն այդ, և թեև նրանք կրում են կարմիր գլխաշոր (caftan), սակայն իրենց սրտում մահացու ատելություն ունեն նրանց հանդեպ»139։
_____________________________
135 Հովհ. Հակոբյան, Ուղեգրություններ, հ. Ա, էջ 346։
136 J. Chardin, V, էջ 233։
137 V. Minorsky, The middle East in western polities in the 13th, 14th and 15th centuries. — Journal of the Royal asiatic society of Great Britain and Ireland. London, օct., 1940, t. XVII, p. 450.
138 Irène Mélikoff. Le problème kizilbas. — „Turcica‘‘ Revue des études turques, t. VI, Paris-Strasbourg, 1975, p. 58.
139 Հովհ. Հակոբյան, Ուղեգրություններ, հ. Ա, էջ 298։
[էջ 104]
Շահ Իսմայիլն այնքան է հզորանում, որ Ռոտայի բառերով ասած, «...այնպիսի մի հզոր պետություն, ինչպիսին թուրք (սուլթանինն) է, վախենում է շահ Իսմայիլից»140: Հիրավի, թուրքական սուլթանը վախենում էր ոչ միայն Սեֆյան Իրանի ռազմական հզորացումից, այլև Փոքր Ասիայում շիա վարդապետության տարածումը լուրջ վտանգ էր սպառնում Օսմանյան պետությանը։ «Հռչակավոր Սոֆին, — կարդում ենք դարձյալ Ռոտայի մոտ, — այն աստիճան հզորացավ ու ընդարձակեց իր տարածքը, որ նրան շրջապատող հարևան շատ երկրներից ու վայրերից իր շուրջն էին համախմբվում մեծ թվով ներկայացուցիչներ իր հավատակիցներից։ Եվ դրա պատճառն այն էր, որ իրենց (սրբազան) գրքերում ասված էր, գալու էր իրենց հավատից մի նոր մարգարե, որը պիտի հզորանար ու բարձրանար, մինչդեռ ուրիշները պիտի ոտնատակ լինեին, թուլանային և կործանվեին»141։
Շահ Իսմայիլի հեղինակությունն Իրանում ու Փոքր Ասիայի տարածքի շիաների մոտ այնքան մեծ էր, այնուհետև կարդում ենք Ռոտայի մոտ, որ նրա բանակը կազմված է կամավորներից, որոնք ծառայում էին առանց ռոճիկի և պատրաստ են պայքարելու «անհավատների», այսինքն սյուննիների դեմ142։ «Եվ այս պատճառով, — գրում է իտալացի հեղինակը,—Ասիայի բոլոր անկյուններից նրա մոտ են շտապում ամեն տեսակի մարդիկ իրենց ունեցվածքով և ընտանիքով, եթե, իհարկե, նրանք չեն ձերբակալվում ու հետ վերադարձվում իրենց իշխանների կողմից, ինչպես դա արեց սրանից վեց-յոթ տարի առաջ Թուրքիայի թագավոր Բայազետը, որը լսելով շահ Իսմայիլի օրավուր աճող հռչակի տարածումը, նրա ռազմական հզորության մեծացումը Անատոլիայից ու Թուրքիայից թվով տասը հազար նրա կողմնակիցներին ձերբակալել տվեց ու խարանեց դեմքը, որպեսզի նրանցից յուրաքանչյուրը անմիջապես ճանաչվի և նրանց աքսորեց Ռումելի»143։
Նպատակ ունենալով, ինչպես դա անում էր մի ժամանակ Ուզուն Հասանը, դաշինք կնքել եվրոպական պետությունների հետ, ինչպես այդ մասին վկայում է դարձյալ Ռոտան, նա Արևմուտք ուղարկեց հա-
_____________________________
140 Raphael du Mans, appendice, էջ 269։ Ռոտան, նշելով, որ «Շահ Իսմայիլը այնպիսի խորությամբ է ատում հրեաներին. որ ամենուր, ուր հանդիպում է նրանց, փորել է տալիս նրանց աչքերը ու բաց թողնում», շարունակում է. «Սակայն նա առավել հալածում է թուրքերին, քանզի բոլոր նրանց, ովքեր ընկնում են նրա ձեռքը առանց բացառության տանջամահ է անում, և խորտակել է տալիս նրանց տաճարներն ու մզկիթները» (նույն տեղում, էջ 274)։
141 Նույն տեղում, էջ 267։
142 Նույն տեղում։
143 Նույն տեղում։
[էջ 105]
տուկ պատվիրակություն։ Մյուս կողմից Թուրքիայի դեմ պայքարում նա հպատակ հայերին սիրաշահելու համար, ինչպես արդեն տեսանք,բարյացակամ վերաբերմունք է ունեցել նրանց նկատմամբ։ Ռոտայի վկայությունները հայերի նկատմամբ Իսմայիլի բարյացակամ վերաբերմունքի մասին հաստատվում են հայկական աղբյուրներով։ 1506թ. գրված մի հիշատակարանում Թադեոս գրիչը Խիզանից հաղորդում է հետևյալ ուշագրավ վկայությունները. «...Շահ Սմայիլ ելաւ ի մահմեդական յազգէն և եղև քակտումն թուրքաց ազգին (սուննիներին— Մ.Զ) և պղտորումն եղև յարևելից մինչև ի շամբատունն։ ԵԼ զԹաւրէզ քաղաքն քակեաց և զվաղուց փտեալ ոսկերս պարոնացն՝ եհան և այրեաց հրով, և զմսկիթն ամենայն արար փութկայս և զմընարէքն քակեաց մինչև յատակս... եւ եկաւ ի Խոյ և շինեաց նոր թաղթ և կոչեաց առ ինքն զկաթողիկոսն և ասաց, լսել եմ թէ յԵրուսաղեմ լոյս ելանէ ասէ այո, ասէ շահն աղօթս արարէք՝ որ ես երթամ տեսնամ, և վերացոյց քահանայիցն զգլխադրամն զորոյ զվճարն Աստուած գիտէ»144։ 1514 թ. մի այլ հիշատակարանում Մարտիրոս գրիչը հայտնում է, որ շահ Իսմայիլը պաշտպանում էր քրիստոնյաներին ու հանդես էր գալիս սուննիների դեմ145։
Շահ Իսմայիլի հզորության առաջ ունեցած վախից դրդված, սուլթան Բայազետը թույլ տվեց շահ Ւսմայիլին 1507 թ. Կարամանիայի տիրակալ Ալաուդդեվլեյի դեմ արշավանքի ժամանակ անցնել օսմանյան տարածքով։ Ալաուդդեվլեն եվրոպական բոլոր աղբյուրներում անվանվում է հայերի, Հայաստանի թագավոր։ Դա, գուցեև, բացատրվում է այն հանգամանքով, որ Կարամանիայում և նրա սահմանների մեջ մտնող Կիլիկիայում հայերն առաջվա նման կազմել են բնակչության զգալի մասը։
Բայազետ 2-րդի սուլթանության տարիներին օսմանյան պետության և Եգիպտոսի մամլյուկների միջև ծայրահեղորեն սրվել էին հարաբերությունները Կիլիկիայում և Կարամանիայում գերիշխանություն հաստատելու նպատակով146։ Դեռ 1486 թ. թուրքական զորքերը պարտություն կրելով եգիպտացիներից, վերջիններիս հանձնեցին Ադանան
_____________________________
144 Շահ Իսմայիլի Հունգարիա ուղարկած պատվիրակությունը Կ. Պոլսում ձերբակալվում ու սպանվում է։ Կզլբաշների առաջնորդը մտադրվել էր դիմել նաև եվրոպական մյուս պետությունների ներկայացուցիչներին, սակայն հանդիպել է անհաջողության (տե՛ս նույն տեղում, էջ 275)։
145 Մատենադարան,ձեռ.№ 4515, էջ 259։
146 Այդ մասին մանրամասն տ ե՛ս Fischer Տ. W, The foreign relations of Turkey 1481-1512. Urbana, 1948.
[էջ 106]
և Տարսոնը147։ Կատաղած Բայազետը Կարամանիա ուղարկեց նոր բանակ՝ մեծ վեզիր Դաուդ փաշայի գլխավորությամբ։ Երբ մեծ վեզիրի զորքերը մոտեցան Կարամանիային, ապա այստեղի տիրակալ Ալաուդդեվլեն նրան խորհուրդ տվեց հարձակվել եգիպտացիների հենարանը հանդիսացող վարսակ ցեղերի դեմ, որը և կատարվեց։ Մեծ վեզիրը հրով ու սրով իրեն ենթարկեց այդ ցեղերի զբաղեցրած տարածքը148։ Հաջորդ տարիներին թուրքերի և եգիպտացիների միջև Կիլիկիայի և Կարամանիայի համար պատերազմն ընթացավ փոփոխակի հաջողություններով։ Եթե զուլքադարյան թուրքմենական ցեղին պատկանող Ալաուդդեվլեյին պաշտպանում էր թուրքական սուլթանը, ապա նրա եղբորը՝ Բուդակին, որը նույնպես հավակնում էր գահին, Եգիպտոսը։ Սակայն, նկատի ունենալով Կիլիկիայի և Կարամանիայի ռազմաստրատեգիական նշանակությունը, իր քաղաքական հզորության գագաթնակետին հասած Սեֆյան Իրանը 1507 թ, նույնպես ներկայացրեց իր հավակնությունը։ Ջ.Անջիոլելլոն հետևյալ կերպ է ներկայացնում շահ Իսմայիլի դեպի Կարամանիա արշավելու դրդապատճառները. «Սոֆին (Իսմայիլը) իր իշխանության ներքո ուներ Դիարբեքերի երկիրը, այսինքն Ուրֆա(Orfa), Մերդին(Maredin) և Հիսնքեյֆ (Arsunchief) և ուրիշ տեղերը, և լսելով, որ Աբնադուլաթ (Abnuduleit) (Ալլա-եդ-Դուլե) շարունակաբար ավերում ու կողոպտում էր այդ երկրամասը և գրավել է Խարբերդ (Cartieberd) քաղաքը և իր որդիներից մեկին դրել այնտեղ, որոշեց մի արշավանք կատարել այս Ալլա-Էդ-Դուլեյի դեմ, քանի որ այս վայրերը միշտ եղել են Պարսկաստանի իշխանության տակ, մինչև որ այս Ալլա-էդ-Դուլեն Յաղուբի (Jacob) մահից հետո, գրավել էր այս տեղերը, այն միջոցին, երբ Պարսկաստանը անիշխանական վիճակումն էր։ Հետո, հավաքելով յոթանասուն հազար հոգի, նա առաջացավ դեպի Երզնկա (Arsingan) մի գեղեցիկ քաղաք Տրապիզոնի և Անատոլիայի (Natolia) սահմանի վրա»149: Այնուհետև Ջ.Անջիոլելլոն ընթերցողներին է պատմում շահ Իսմայիլի դեպի Կարամանիա կատարած արշավանքի ընթացքը։ Երզնկայից, ասում է նա, շահ Իսմայիլը գնաց «...Կեսարիա, մի քաղաք, որ պատկանում է օսմանյան պետությանը... Այս քաղաքում նա մնաց չորս օր, և ապա առաջացավ դեպի Ալբիստան (Alboustan), զետեղված մի գետի (Ջիհան) վրա և գեղեցիկ դաշտում, որ պատկանում է Ալիդոլիին։ Այստեղից Մարաշ (Maras)
_____________________________
147 J. Hammer, IV, էջ 19։
148 Նույն տեղում, էջ 20—24։
149 Հովհ. Հակոբյան, Ուղեգրություններ, հ. Ա, էջ 279։
[էջ 107]
երկու օրվա ճանապարհ է և Ալբիստանի երկիրը այցելելուց հետո, առաջացավ Մարաշ։ Բայց Ալիդոլին անհետացել էր, և քաշվել էր լեռների ամրոցները... Իսմայիլն ավերեց ու կողոպտեց երկիրը և կոտորեց բազմաթիվ զինվորների, որոնք երբեմն-երբեմն լեռներից իջնում էին հարձակվելու համար սեֆեվիների վրա, բայց որոնք հայտնաբերվում էին նրա պահակների և երկրի ժողովրդի կողմից։ 1507 թ. հուլիս ամսումն էր, որ Իսմայիլ մտավ Ալիդոլիի երկիրը և այնտեղ մնաց մինչև նոյեմբերի կեսերը։ Հետո, ձյունի ու ցուրտի պատճառով, որոշեց վերադառնալ Պարսկաստան»150։
_____________________________
150 Նույն տեղում, էջ 280։
[էջ 108]
ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՎԻՃԱԿԸ XVI-XVII ԴԱՐԵՐՈՒՄ
Մենք արդեն նշեցինք, թե ինչպես շիա դավանանքը տարածվում էր Փոքր Ասիայում և թե ինչպես էին օսմանյան տիրակալներն ահաբեկված այդ հանգամանքից։ Մերթ ընդ մերթ սոցիալական բուռն ընդվըզումները դրսևորվում էին շիիզմի շղարշով։ Դեռ Մեհմեդ Ֆաթիհի ժամանակ օսմանյան հասարակությունը ցնցվեց դերվիշ Թորլակ Հուքեմալինի և շեյխ Բեդրեդդեն Սիմավիի հզոր գյուղացիական ելույթներից։ Ուստի Սելիմ Յավուզը, անցնելով իշխանության գլուխ, որոշեց հաշվեհարդար տեսնել շիիզմի հետնորդների հետ։ Շիա դավանանքին պատկանող քառասուն հազար անձինք ձերբակալվեցին ու մահապատժի ենթարկվեցին։ Ի պատասխան դրան, շահ Իսմայիլը մեծ բանակով շարժվեց դեպի օսմանյան տարածքը, մի կողմից իր դավանակիցների վրեժն առնելու, իսկ մյուս կողմից՝ իր մոտ ապաստանած Սելիմի եղբորորդի Մուրադի հավակնություններին սատար կանգնելու նպատակով։ Սելիմը պատերազմ հայտարարեց կզլբաշներին և Իսմայիլին հղած նամակում շահին մեղադրում էր «իսլամի դոգմաների անաղարտությունը պղծելու», «սուննիների սրբավայրերը քանդելու և այլ բազմաթիվ «չարագործությունների» մեջ և հայտարարում էր, որ ուլեմաները և շարիաթի մեկնաբանները նրա դեմ մահվան դատավճիռ են կայացրել» և որ, ինչքան էլ դա տարօրինակ հնչի, ինքը՝ Սելիմը, իր հզոր բանակով գալիս է «...ազատագրելու այն երկրներն ու ժողովուրդները, որոնք տնքում են քո (Իսմայիլի) լծի տակ»1 և «...որ մենք պահանջում ենք քեզանից անհապաղ հեռանալ մեզանից բռնությամբ խլված երկրից «իմա՝ Հայաստանից — Մ. Զ.), որի նկատմամբ դու ունես ապօրինի հավակնություններ»2։
Արշավանքի ընթացքում սուլթանը Կարամանիայի տիրակալ Ալաուդ-Դեվլեից պահանջեց օգնել օսմանյան բանակին, սակայն զուլքադարի իշխանը պատրվակ բռնելով իր առաջացած տարիքր ոչ միայն
_____________________________
1 J.Hammer, IV,էջ 180։
2 Նույն տեղում, էջ 182։
[էջ 109]
չարձագանքեց Սելիմին, այլև, ինչպես վկայում են աղբյուրները, համարձակվեց նույնիսկ անհանգստացնել արշավող օսմանյան բանակը3։ Հայաստանի տարածքով Սելիմի ռազմական այս արշավանքի նկարագրությունը տրված է եվրոպացի հեղինակների կողմից, որոնք հանդես են գալիս մերթ որպես ականատեսներ և մերթ էլ, որպես ականջալուրներ։ Հատկապես արժեքավոր են իտալացի Պաոլո Ջիովիի վկայությունները, որոնք մեջ են բերված Խալկոնդիլեսի ժամանակագրության շարունակողի կողմից։
Թուրքական բանակի արշավանքի ընթացքում իտալացի հեղինակի պատմելով, «...Հայերը մի կողմից թուրքերի գալստի վախից, իսկ մյուս կողմից՝ Իսմայիլի տված հրահանգից լքել էին թուրքական բանակի անցման հնարավոր ուղիների բոլոր վայրերը»4 և որ «իրենց հետ միասին վերցրել էին անասուններն ու անասնակերը և հեռանալով հայրենի տներից այրել էին ամեն ինչ, որը կենսական նշանակություն ուներ», և որ երկիրը «...պարզապես վերածվել էր անապատի»5։ Նման պայմաններում թուրքերը «...չէին հանդիպում ոչ մարդու և ոչ էլ ձիու որևէ մի հետքի և կասկածում էին, որ իրենց ուղեկցող հայերը դիմել են դավաճանության»6։
Թուրքական բանակը մեծ դժվարությամբ անցնում է Արաքս գետը, տալով բազմաթիվ զոհեր։ Բուն իրանական տարածքը մտնելուց հետո էլ, շահ Իսմայիլի բանակը չէր երևում ու խուսափում էր ճակատամարտել օսմանցիների հետ։ Պաոլո Ջիովիի հաղորդմամբ, ռազմական նման տակտիկա առաջարկել էր նրա աջ թևը հանդիսացող Ուստաջլու խանը։ «Ուստաջլու խանը այն կարծիքին էր, ...որ անհրաժեշտ է, ինչքան դա հնարավոր է, հետաձգել ճակատամարտը, որպեսզի թուրքական այս մեծ բանակը ինքնաբերաբար ոչնչանա»7։
Չհանդիպելով թշնամուն, գազազած Սելիմը շահ Ւսմայիլին հղած նոր նամակում ասում է. «եթե վախենում ես, կանչիր բժշկին, որ քեզ բուժի», իսկ եթե տղամարդ չես, հագիր կանացի հագուստ8։ Մի քանի անգամ ենիչերիները բարձրաձայն բողոքեցին սուլթանին և պահանջեցին հետ վերադառնալ9։ Սուլթանը, սակայն, անհողդողդ էր։ Ի վերջո, 1514 թ. օգոստոսի 23-ին Խոյից ոչ հեռու Չալդըրանի դաշտում տեղի
_____________________________
3 Նույն տեղում, էջ 184։
4 Chalcondyles, XIII, էջ 361։
5 Նույն տեղում։
6 Նույն տեղում։
7 Նույն տեղում, էջ 365։
8 J. Hammer, IV, էջ 189—190։
9 Նույն տեղում, էջ 191:
[էջ 110]
ունեցավ մեծ ճակատամարտ, որն ավարտվեց թուրքերի հաղթանակով։ Ճակատամարտում վճռական դեր խաղաց թուրքական հրետանին, որից դեռևս զուրկ էին կզլբաշները։ Գրավելով Թավրիզը, Սելիմը այն ենթարկեց սարսափելի կողոպուտի։
Սելիմը նպատակադրվել էր շարունակել պատերազմը և նվաճել Իրանը, սակայն հանդիպեց ենիչերիների կատաղի դիմադրությանը։ Նա ստիպված եղավ հետ նահանջել։ Հեռանալով Թավրիզից, ինչպես վկայում են իտալացի հեղինակները, «իր հետ վերցրեց Թավրիզի լավագույն արհեստավորներին՝ թվով շուրջ երեք հազար ընտանիք, Կ, Պոլիս տանելու համար, քանզի բոլոր տեսակի կառույցները, ճարտարապետական հուշարձանները իրենց ստեղծագործությունները չեն։ Թուրքերը կոպիտ են ու անտաշ, ու հետևաբար, հեռու հոգևոր կյանքից»10։ Այդ արհեստավորների մեջ, ինչպես նշում է Մ. Չամչյանը, կային շատ հայեր11։
Պաոլո Ջիովիոն Սելիմի նահանջի պատճառը տեսնում է ոչ միայն ենիչերիների ըմբոստության, այլև շահ Իսմայիլի հետ երկրորդ ընդհարման հնարավորության հետ։ «Լուր տարածվեց այն մասին, — հաղորդում է նա,–—որ Իսմայիլը հավաքել էր իր զորքի մնացորդներին, վրացի, ալբանացի, ադրբեջանցի—պարթև (պարսիկ) ձիավորներին, և գալիս է նրան (Սելիմին) գտնելու, և (սուլթանը) մտաբերելով, թե ինչ անհանգստություն պատճառեց իրեն այս վերջին ճակատամարտը, վախեցավ երկրորդ ցնցումից»12։
1514 թ, սեպտեմբերի 22-ին Սելիմի բանակը գտնվում էր Երևանի և Էջմիածնի շրջակայքում։ Հոկտեմբերի 28-ին սուլթանին ներկայացան մի խումբ, հավանաբար, հայ գյուղացիներ՝ բողոքելով իր զինվորների կատարած խժդժությունների դեմ13։ Գալով Կարսի մոտակայքը, սուլթանը նպատակադրվել էր հարձակվել Վրաստանի վրա, պատրվակ բրռնելով այն, որ իրանական արշավանքի ժամանակ նրանք չէին օգնել թուրքական բանակին։ «Սելիմը մեծ ցանկություն ուներ, — կարդում ենք Խալկոնդիլեսի շարունակողի մոտ, — հարձակվել վրացիների վրա, չնայած մոտավորապես գիտեր, որ յուրայինները դեմ են լինելու ար-
_____________________________
10 Chalcondyles, XIII, էջ 371:
11 Մ. Չամչյան, հ. Գ, էջ 511, «Եւ ժողովեալ զամենայն արուեստագետս քաղաքին՝ առաքեաց ի Կոստանդինուպօլիս, չորս բազումք էին յազգէ Հաչոց»։ «Սելիմը քիչ մնաց Թավրիզում,— կարդում ենք Ժ. Շարդենի մոտ — բայց իր հետ վերցրեց հարուստ ավար և երեք հազար ընտանիք արհեստագործներ, մեծամասամբ հայերից, որոնց տեղավորեց Կոստանդնուպոլսում (J.Chardin, II, էջ 340)։
12 Chalcondyles, XIII, էջ 371։
13 J. Hammer, IV, էջ 206։
[էջ 111]
շավանքին։ Նա նրանց (վրացիներին) մեծապես սպառնաց, թե անպայման, ինչ գնով էլ լինի, կկատարի այդ հարձակումը»14։ Սակայն այստեղ սուլթանը նույնպես տեղի է տալիս ենիչերիների ընդվզումին, նամանավանդ, շուտով վրացիները թուրքական բանակի ճամբարն են ուղարկում «հսկայական քանակությամբ սննդամթերքի պաշար»15։
Սելիմը այնուհետև մուտք գործեց «Հայաստանի քաղաք՝ Ամասիա և հենց գարնան սկզբին16 դուրս գալով Ամասիայից՝ եկավ և պաշարեց Փոքր Հայքում գտնվող Կամախը, որը պատկանում էր Իսմայիլին»17։ Սելիմը գրավեց քաղաքը և այն ամենը, ինչ գտնվում էր այնտեղ, և իր զայրույթը թափելով այս խեղճ քաղաքի բնակչության վրա սրի անցկացրեց նրանց մինչև վերջին մարդը18։
1515 թ. հունիսին զուլքադարյան տիրակալ Ալա-ուդ-Դեվլեյի անհնազանդությունը պատմելու նպատակով Սելիմի բանակները ներխուժեցին Կարամանիա ու Կիլիկիա և հունիսի 12-ին Գյոկսույի դաշտում տեղի ունեցած ճակատամարտում նրան մատնեցին պարտության։ Ռազմի դաշտում սպանվեց նաև ինքը՝ Ալա-ուդ-Դեվլեն, և ողջ երկրամասն ընկավ օսմանյան տիրապետության տակ19։ Զուլքադարյան երկիրը գրավելուց հետո, ինչպես վկայում է Խալկոնդիլեսի շարունակողը, թուրքերը երկրում անցկացնում են աշխարհագիր, «որպեսզի թուրքերն իմանան, թե ինչ եկամուտներ կարող էր տալ այս նահանգը»20։
Այս բոլորից հետո Սելիմն իր ողջ ուշադրությունը սևեռեց Քրդստանի նվաճման վրա։ Այս հարցում նրան մեծ օգնություն ցույց տվեց բիթլիսեցի մոլլա Ւդրիսը, որը քրդական ցեղերի առաջնորդների մոտ մեծ համբավ էր վայելում; Նրա կոչով շահ Իսմայիլի գերիշխանությունը թոթափելու նպատակով Քրդստանի տարբեր մասերում բռնկվեցին ապստամբություններ։ Սուլթանը քուրդ բեգերին խոստացել էր ավատներ ու բազմապիսի առանձնաշնորհումներ։ Եվ այդ բոլորը տվեց իր արդյունքը։ Քրդստանի ծայրագույն արևելքից՝ Ուրմիո լճից մինչև Մա-
_____________________________
14 Chalcondyles, XIII, էջ 372։
15 J. Hammer, IX, էջ 205։
16 Թուրքական աղբյուրների վկայությամբ մայիսի 5-ին (տե՛ս. J.Hammer,IV, էջ 212)։
17.Chalcondyles, էջ 373։
18 Նույն տեղում, էջ 375։ 1515 թ. արտագրված հայերեն մի ձեռագրում Մարտիրոս գրիչը այս դեպքերի մասին հայտնում է, որ Սելիմն «…էառ զբերդն Կամախայ և զբազումն կատարեաց ի քրիստոնէից և անհաւատից» (Մատենադարան, ձեո. N 4515, էջ 259)։
19 J.Hammer IV, էջ 212—213։
20 Chalcondyles, XIII, էջ 375։
[էջ 112]
լաթիա ընկած տարածքի վրա գտնվող քուրդ բեգերի զգալի մասը շուտով մեկը-մյուսի հետևից իրենց հավատարմությունը հայտնեցին թուրքական սուլթանին21։ Ի պատասխան դրան, շահ Իսմայիլը Կարախանի գլխավորությամբ Արևմտյան Հայաստանի վրայով Արծկե, Արճեշ (Ճապաղզուրի), Քրդստան ուղարկեց կզլբաշների մի բանակ, որի առաջ խնդիր Էր դրված վերանվաճել Աղձնիքը։ Կզլբաշների և թուրքերի միջև պատերազմն ընթանում Էր փոփոխակի հաջողությամբ։ Ւ վերջո հաղթեցին թուրքերը և Քրդստանի տարածքի զգալի մասն ընդգրկվեց օսմանյան պետության սահմանների մեջ։
Մոլլա Իդրիսը Օսմանյան կայսրության մատուցած հատուկ ծառայության համար Սելիմից ստացավ ոչ միայն եկամտաբեր ավատներ> այլև երկու հազար վենետիկյան ոսկի դուկատ22։
Քրդստանի միացումը օսմանյան պետությանը խիստ բացասական հետևանք ունեցավ հայ ժողովրդի հետագա ճակատագրի վրա։Արևմտյան Հայաստանում զորեղացավ քրդական տարրը, և հայ ժողովուրդն ընկավ կրկնակի՝ թուրք ու քուրդ ավատատերերի լծի տակ։
* * *
Չալդըրանի ճակատամարտից հետո՝ չնայած Օսմանյան կայսրության և Սեֆյան Իրանի միջև լուրջ ռազմական ընդհարումներ տեղի չունեցան, երկու երկրների միջև լարվածությունն ու թշնամությունը երբեք չդադարեցին։ Այդ մասին է խոսում այն նամակը, որ սուլթան Սուլեյման Կանունին (1520 —1566 թթ.) ուղղեց Իրանի նոր տիրակալ՝ Թահմասպ 1-ինը (1524 —1576 թթ.), որի մեջ, իմիջիայլոց, հայտնում էր, թե «ես որոշել եմ զենքերը փոխադրել Թավրիզ և Ադրբեջան, և իմ վրանը խփել Իրանում»23։
Ի պատասխան սուլթանի սպառնալիքներին, շահ Թահմասպը, ինչպես դա արել էր մի ժամանակ շահ Իսմայիլը, հատուկ պատվիրակություն ուղարկեց Եվրոպա՝ Հունգարական թագավորի և գերմանական կայսր Կարլ 5-րդի մոտ, պաշտպանական և հարձակողական դաշինք կնքելու նպատակով24։
_____________________________
21 J.Hamer, IV, էջ 222-224։
22 Նույն տեղում, էջ 258։
23 Նույն տեղում, էջ 64։
24 Նույն տեղում, էջ 65։
[էջ 113]
1529 թ, հսկայական բանակի գլուխ անցած Սուլեյմանը ասպատակում էր Հունգարիան, նույնիսկ պաշարեց Վիեննան։ Ուստի նա առ ժամանակ հետաձգեց Իրանի վրա արշավելու իր նախնական ծրագիրը։ 1527 — 1529 թվականների ընթացքում Կիլիկիայի և Կարամանիայի հայությունը կրկին ալեկոծության մեջ էր։ Թուրքմենները նորից բարձրացրել էին ապստամբության դրոշը, որին առիթ էին ծառայել ընդհանուր աշխարհագիր անցկացնելու ժամանակ բնակչության նկատմամբ թույլ տրված ծայրահեղ անարդարություններն ու խժդժությունները25։ Մի քանի անգամ կանոնավոր օսմանյան զորքերը պարտություններ էին կրել ապստամբներից, որոնք, ոգևորված հաջողություններից, պաշարել էին Թոխաթը26։ 1527 թ. սեպտեմբերի 16-ին Թոխաթից ոչ հեռու՝ Հեյուկլու կոչված վայրում տեղի ունեցած ճակատամարտում օսմանյան բանակը կրում է նոր պարտություն27։ Շուտով ապստամբում են նաև Ադանայի և Տարսոնի թուքմենները28։ Ապստամբությունը կառավարության համար այնպիսի վտանգավոր ընթացք է ստանում, որ մեծ վեզիր Իբրահիմ փաշան ստիպված է լինում անձամբ ղեկավարել պատերազմական գործողություններն ապստամբների դեմ29։ Մեծ վեզիրին հաջողվում է խաբեությամբ, հրի ու սրի միջոցով ճնշել թուրքմենական ցեղերի ապստամբությունը և հաշվեհարդար տեսնել նրանց հետ30։ Սակայն 1528 թ. Կիլիկիայի թուրքմենները նորից են ապստամբում թուրքական տիրապետության դեմ և Ադանան, Սիսը, Այասը դառնում են ռազմական ընդհարումների հիմնական թատերաբեմ31։ Ի վերջո այս ապստամբությունը նույնպես դաժանորեն ճնշվում է32։
Շուտով բռնկվում է նաև պատերազմ Իրանի հետ, որի ծագման համար անմիջական առիթ ծառայել էր հետևյալը, 1530-ական թվականներին Բիթլիսի քուրդ Էմիր Շարաֆ խանը, դժգոհ թուրքական կառավարությունից, ապստամբեց ու անցավ շահ Թահմասպի կողմը. միաժամանակ Ադրբեջանի կառավարիչ Ուլամեն, դավաճանելով շահին, ապաստան գտավ թուրքերի մոտ։ Սուլթանական կառավարությունը սիրով ընդունեց Ուլամեին և նրան նշանակեց Բիթլիսի ու նրա շրջակայքի կառավարիչ՝ Շարաֆ խանի փոխարեն, տարեկան երկու միլիոն
_____________________________
25 Նույն տեղում, V. էջ 93։
26 Նույն տեղում, էջ 94։
27 Նույն տեղում։
28 Նույն տեղում։
29 Նույն տեղում էջ 93։
30 Նւյն տեղում, էջ 95։
31 Նույն տեղում, էջ 100—101։
32 Նույն տեղում։
[էջ 114]
ակչե (չորս հարյուր հազար ոսկի դուկատ) եկամուտով33։Ուլամեն թուրքական հիսուն հազար հեծյալների գլուխ անցած գալիս պաշարում է Բիթլիսը, սակայն Շարաֆ խանը նրան ուժեղ դիմադրություն է ցույց տալիս, ու միաժամանակ դիմում շահին՝ հայցելով օգնություն։Այս իրադարձությունները հետևյալ կերպ են նկարագրվում ժամանակակից իտալացի հեղինակների մոտ։ «Ուլամեն կռվում էր Սուլեյմանի, իսկ Շարաֆ (խանը) Սոֆիի հովանու ներքո, յուրաքանչյուրը իր օգնությունն էր ցույց տալիս իր կողմնակցին, քանզի պատերազմը, իմիջիայլոց, ծագեց այս երկուսի միջև, բայց ի վերջո՝ Ուլամեն սպանեց Շարաֆ (խանին) և գլուխն ուղարկեց Սուլեյմանին...։Այս դեպքերը տեղի ունեցան հազար հինգ հարյուր երեսուն երեքին...Ուլամեն ամեն օր ավելի ու ավելի ոգևորում էր Սուլեյմանին սկսել պատերազմը (Իրանի դեմ)»34։
1533 թ. գարնանը մեծ վեզիր Իբրահիմ փաշան Հալեպի վրայով շարժվեց դեպի Վան, Արծկե և Խլաթ35։ Այս քաղաքները, ինչպես և Ավնիկի ամրոցը, շուտով հանձնվեց մեծ Վեզիրին։ Թուրքական բանակը Խոյի և Սալմաստի վրայով 1534 թ, հուլիսի 14-ին մուտք գործեց Թավրիզ4։ Շուտով անձամբ ղեկավարելով մի մեծ բանակ, դեպի Թավրիզ շարժվեց նաև ինքը՝ սուլթան Սուլեյմանը։ Սուլթանի արշավանքը նույնպես ընթանամ էր Հայաստանի վրայով (Էրզրում-Կարս-Թավրիզ)36։ Թուրքական բանակը Թավրիզ է մտնում սեպտեմբերի 27-ին, սակայն այստեղ երկար չի մնում, սուլթանը այնտեղ թողնում է մեծ կայազոր (Ուլամեի, Յադիգյար բեգի ու այլոց ղեկավարությամբ) և շարժվում դեպի Բաղդադ37։
Օգտվելով դրանից, շահ Թահմասպր տասը հազարանոց բանակով գալիս է Թավրիզ, ջարդում թուրքական կայազորը և մուտք գործում մայրաքաղաք38։ Ուլամեն փախչում է Վան, իսկ կզլբաշները հետապնդում են նրան, որի հետևանքով ամբողջ Վասպուրականը ենթարկվում է մի մեծ փորձության, և պատահական չէ, որ այդ դեպքերը հայ ժողովրդի պատմության մեջ են մտել «Վանի աղետ» ընդհանուր անունով։ Դրանք մանրամասն նկարագրված են այդ տարիների ձեռագրերի հիշատակարաններում և Հովհաննես Արճիշեցու տարեգրու-
_____________________________
33 Նույն տեղում, էջ 204։
Chalcondyles, XIV, էջ 527։
34 Նույն տեղում, էջ 205։
35 Նույն տեղում, էջ 209։
36 Նույն տեղում, էջ 211—212։
37 Նույն տեղում, էջ 528։
38 Նույն տեղում։
[էջ 115]
թյան մեջ39։ Այսպես, ձեռագրի մի հիշատակարանում կարդում ենք հետևյալը, «ի սոյն ամի, յորում էր թիւն և ՋՁԳ (= 1534) սօլթան Սուլեյմանն եկաւ ի վերայ կարմիր գդակին և նա ոչ կաբաց զդեմ առնել՝ փախաւ յարևելս, իսկ նորա հետամուտ եղեալ և Էառ զբազում քաղաքս, ընդ նմին և զՎան քաղաք, զամուրն շռայլին Շամիրամայ և գնաց մինչ ի Սո(լ)թանիա, դարձեալ ի յետ գնաց ի Բաղդատ, և զձմեռն անց եկաց և կարմիր գդակն դարձալ ի վերայ Վանայ և դ(4) ամիս խսարեաց, աւաղ և վայ է զիս հազար բերան, թե որքան անձինս կորեան, հաւատացեալ և անհաւատ, զի կարծես էր, թե քան զԺԶԴ (16,000 անձիս մեռան, աւելի և ոչ պակաս»40։
1535 թ. ապրիլին սուլթան Սուլեյմանը իր բանակը Քրդստանի և Մարաղայի վրայով նորից շարժեց դեպի Թավրիզ։ Սա անակնկալի է բերում Թահմասպին։ «Թահմասպը կարծելով, որ թուրքերը կբավարարվեն իրեն հասցված վնասներով և բազմիցս համոզված լինելով, որ (թշնամի) մի մեծ բանակ չի կարող երկար մնալ Պարսկաստանում, այլ աստիճանաբար կոչնչանա, գտնվում էր այն ժամանակ Թավրիզ քաղաքում»41։ Շահը Թավրիզ էր եկել, անշուշտ, թողնելով Վանի պաշարումը, «սակայն լսելով իր թշնամիների գալուստը,—այնուհետև կարդում ենք Խալկոնդիլեսի շարունակողի մոտ, — անհապաղ դուրս եկավ այնտեղից ու դիմեց փախուստի և որպեսզի խափանի թշնամու հետապնդման բոլոր հնարավորությունները, նա համընդհանուր ավերածության ենթարկեց այն վայրերը, որտեղից որ անցնում էր՝ իր հետ տանելով տեղի բնակչությանը ու հետևը թողնելով ամայի ու անմարդաբնակ մի անապատ»42։ «Թուրքական կայսրը, — այնուհետև գրում է ժամանակագիրը, — տեսնելով, որ ինքը չի կարող հասնել պարսիկներին (les Azémites), և այսպես երկարաձգվող պատերազմը ի հաճույք թշնամիների կոչնչացներ իր բանակը, որոշեց հետ նահանջել»43։ Նա այդ կատարեց քաղաքը չլսված ավարի ու ավերի ենթարկելուց հետո44։ Դարձյալ Հայաստանի վրայով նահանջի ճանապարհ «հրկիզեցին դաշտերն ու բնակելի վայրերը…Եվ այս բոլոր դժբախտություններին որպես լրացում՝ իրենց հետ միասին արհեստի որոշ ճյուղերի մարդ-
_____________________________
39 Մանրամասն տե՛ս Մ. Կ. Զուլալյան. Արևմտյան Հայաստանը XVI—XVIII դդ., էջ 36—38։
40 Ցուցակ հայերեն ձեոագրաց Մատենադարանի Մխիթարեանց ի Վիեննա, կազմեց Ն. Յակովպոս Տաշեան, Վիեննա, 1895, էջ 434։
41 Chalcondyles, էջ 530։
42 Նույն տեղում։
43 Նույն տեղում։
44 Նույն տեղում։
[էջ 116]
կանց ցմահ ծառայության մատնելու նպատակով տարան Կ. Պոլիս ամբողջ ընտանիքներով։ Ի վերջո, Կ. Պոլիս ուղարկեցին նաև ծաղկուն հասակ առած այս ժողովրդի երկսեռ գեղեցկադեմ երիտասարդներին, դարձնելով նրանց հաղթողի զոհերը»45։
Վերադառնալով Թավրիզ և մայրաքաղաքն ու նրա շրջակայքը տեսնելով ավերված ու կողոպտված վիճակում շահը «երդվեց վրեժ առնել»46։ Կզլբաշների բանակը նորից ներխուժում է Արևմտյան Հայաստան և, «օգտագործելով երկրի բնակչության ատելությունը թուրքերի նկատմամբ»47, ասպատակություն է սփռում երկրում։ Նահանջող թուրքական բանակի նկատմամբ կզլբաշները կիրառում են պարտիզանական կռիվներ ու մեծ վնաս պատճառում նրանց48։
Այս բոլորը նշանակում է, որ 1531—1535 թվականների պատերազմների ընթացքում թուրքերին չհաջողվեց կզլբաշներին շոշափելի հարված հասցնել։ Բացառությամբ Բարձր Հայքի (Դերջան, Էրզրում, Կարս և այլն), ամբողջ Արևմտյան Հայաստանը փաստորեն շարունակում էր մնալ Սեֆյանների ձեռքում։ Երկու պետությունների միջև եղած լարվածոլթյունն է´լ ավելի էր մեծանում։
***
1547 թ. շահ Թահմասպի եղբայր Ալխաս Միրզան ապստամբեց նրա դեմ և Շիրվանն ու Վրաստանը ասպատակելուց հետո Սև ծովի վրայով մեկնեց Ստամբուլ ու ապավինեց սուլթան Սուլեյմանին, արժանանալով պատշաճ մեծարանքի։ Ալխաս Միրզան շահական գահին տիրանալու ձգտումով սուլթան Սուլեյմանին դրդում էր Իրանի դեմ սկսել պատերազմ:
1548 թ, մարտի 28-ին հսկայական բանակի գլուխ անցած սուլթան Սուլեյմանը Կոնիա — Սեբաստիա—Ամասիա — Էրզրում—Արծկե ճանապարհով շարժվեց դեպի Թավրիզ49։ Թուրքական բանակի արշավանքին ուղեկցող ֆրանսիական թագավորի դեսպան դ’Արամոնի վկայությամբ, թուրքական բանակը կազմված էր «300 հազար զինվորներից և 300 թնդանոթից», ի դեպ՝ դ’Արամոնը սուլթանի ռազմական խորհրդատուն էր և մեծապես շահագրգռված էր իրանական այս արշավանքի շուտա-
_____________________________
45 Նույն տեղում, էջ 531։
46 Նույն տեղում։
47 Նույն տեղում։
48 Նույն տեղում։
49 J.Hammer, V, էջ 10–11։
[էջ 117]
փույթ ավարտման մեջ, որպեսզի Ֆրանսիան հնարավորություն ունենար օգտագործելու օսմանյան ռազմական ուժերը Եվրոպայում, իր գլխավոր թշնամու՝ Հաբսբուրգների դեմ։ Ֆրանսիայի և Օսմանյան կայսրության միջև դաշնակցային կապերը, որոնք հաստատվել էին 1535 թվականին, իրենց ազդեցությունն են թողել դ’Արամոնի՝ թուրքական արշավանքի նկարագրությանը նվիրված աշխատության վրա։ Իրական փաստերի մասին դ’Արամոնը գիտակցաբար լռում է և փորձում է սուլթանին վերագրել «հոգատարություն» քրիստոնյա հպատակների նկատմամբ։
Ողջ Արարատյան դաշտավայրի և Իրանական Քրդստանի մի մասը նվաճելուց, հետո սուլթան Սուլեյմանը գալիս, պաշարում ու գրավում է Թավրիզը և մի քանի օր հետո շարժվում է դեպի Վան ու 1548 թ. օգոստոսին գալիս միանում է Վանը պաշարած թուրքական զորքերին։ Ամբողջ մի շաբաթ Վանը ռմբակոծվելուց հետո գրավվում է թուրքական բանակի կողմից50։ Այդ առթիվ ֆրանսիական թագավոր Հենրիխ 2-րդին հղած նամակում սուլթանը հանդես է գալիս հպատակ քրիստոնյա բնակչության (հայերի) հովանավորողի դիրքերից և բացատրում իրանյան այս արշավանքի դրդապատճառները։ Ավելորդ չենք համարում այստեղ բերել այդ նամակի կարևորագույն հատվածները։ «Հայտնի է, — գրում է Սուլեյմանը, — որ վերջին ժամանակներս պարսիկ ժողովուրդը կուրացած իր աղանդով՝ ըմբոստացավ կրոնով նախատեսված պարտականությունների և ավանդույթների դեմ և փարվեց շիիզմի արգահատելի վարդապետությանը։
Դիվային ոգի ունեցող Ալխասը՝ Թահմասպի եղբայրը, այս ժողովրդի ներկայիս առաջնորդը, վերջերս եկավ խնդրելու մեր հովանավորությունը և մեր կողմից գտավ պատշաճ ընդունելություն։ Մենք լսեցինք նրա բողոքները և իր հորդորանքների վրա մեր հաղթական դրոշը բարձրացրեցինք և մեր զենքի հզորությամբ աշխատեցինք փարատել կրոնին հասցված վնասն ու անարգությունը։ Մենք շարժվեցինք դեպի Արևելք և երբ մեր դրոշները ծածանվեցին Ադրբեջանում և մեր զորքերը մուտք գործեցին Թավրիզ, պարսիկները դիմեցին փախուստի և հեռացան այս նահանգից ու նրա ենթակա շրջաններից։ Նրանք ցույց չտվեցին ո՛չ քաջություն և ո՛չ էլ իրենց իշխանի հանդեպ հավատարմություն։ Մեր զորքերի համբավը ստիպեց նրանց մրջյունների նման հողի տակ թաքնվել, այս երկրամասի բոլոր բնակիչները հոգատարությամբ շրջապատվեցին։ Նրանք ոչ միայն զերծ մնացին խժդժություններից, կողոպուտից, այլև արժանացան մեր հատուկ համակրանքին և մեր կայսերական հովանավորությանը։
_____________________________
50 Նույն տեղում, VI, էջ 12։
[էջ 118]
Մեր արշավանքի հիմնական նպատակն էր Ադրբեջանի նվաճումը ու նրա կցումը կայսրությանը։ Այս ծրագիրն իրականացնելու համար անհրաժեշտ է նախ և առաջ, Պարսկաստանի ամենանշանավոր և ամենաանառիկ ամրոցին՝ Վանին, տիրանալը «Մենք հաջողությամբ հասանք այս վայրը 955 թվականի ռեջեբ ամսի առաջին օրերը (1548 օգոստոս)։ ...Ես հարձակման ազդանշանը տվի, իմ մոտն ունենալով իմ հռչակավոր մեծ վեզիր Ռուստամ փաշային, մյուս վեզիրներին, սանջակբեգերին, բեկլեյբեգերին, նազիներին և իմ հաղթական զինվորներին։ Նախախնամությունը մեզ նախատեսել էր այս վայրի նվաճումը, որը կարճ ժամանակամիջոցում ընկավ մեր ձեռքը իր բոլոր շրջակայքով հանդերձ։ Ես այնտեղ թողեցի պահակազոր և կարգուկանոնի պահպանման համար ոստիկանների մի ջոկատ»51։
Թե ինչ ապահովություն էր բերում սուլթանը հայերին, երևում է Ներսես Վարագեցու 1548 թ. հետևյալ հաղորդագրությունից. «...քակեցին առհասարակ զգիւղս և զքաղաքս՝ զծառս և զտունկս առ ի յայրել զփայտս ի խանութ և յայլ ինչ պետս իւրեանց»52։ Եվ, վերջապես, հակառակ թուրքերի նկատմամբ իր տածած համակրանքին, դ’Արամոնը ստիպված է խոստովանել, որ ճանապարհին արշավող բանակի հնարավոր վտանգներից խուսափելու համար Հայաստանի շատ վայրերում բնակչությունը ստիպված է եղել լքել հայրենի վայրերը ու ապաստան փնտրել սարերում ու քարայրներում։ Այսպես խոսելով Արճեշի մասին, նա գրում է. «հուլիսի 6-ին և 7-ին (1548) մոտենալով քիչ թե շատ մի բերքառատ երկիր, մտանք Սոֆիի փոքրիկ մի քաղաք՝ Արճեշը, որը լքված էր բնակչությունից և ուր և ոչ մի մարդ չէր ապրում»53։ Այնուհետև խոսելով Խոյի մասին, նա շարունակում է, «Այս վատ ճանապարհներից (մինչ այդ թուրքական բանակը շարժվել էր ամայի ու քարքարոտ վայրերից — Մ. Զ.) մենք հասանք Խոյ կոչվող մեծ ու գեղեցիկ գյուղին, որը լավագույնն էր մինչ այդ մեր տեսածների մեջ, սակայն բոլոր բնակիչները դիմել էին փախուստի»54։ Սուլթանական բանակի նահանջից անմիջապես հետո, շահ Թահմասպը իր ուժերը մտցրեց Արևմտյան Հայաստանի տարածքը, մեծ ավերածություններ գործելով Վանի, Մուշի, Բիթլիսի, Արծկեի և Խլաթի շրջաններում։ Հայկական և արևելյան աղբյուրներում այդ մասին պահպանվել են ընդարձակ տե-
_____________________________
51 Le voyage de Monsieur d’Aranon, appendice, p. 262-263.
52 Մատ., ձեռ. № 6273, էջ 438։
53 D’Armon, էջ 78-79։
54 Նույն տեղում, էջ 80—81։
[էջ 119]
ղեկություններ55։ Երբ սուլթանը գտնվում էր Սեբաստիայում, կարդում ենք դ’Արամոնի մոտ, «...լուր ստացվեց, որ նրա (շահ Թահմասպի — Մ. Զ.) զորքերը մտել էին իր երկրի խորքերը և կողոպտել էին գավառներն ու գյուղերը»56։
Պաշարված Խլաթը համառ դիմադրել էր շահ Թահմասպին։ Խաբված Իրանի տիրակալի կեղծ խոստումներից։ պաշարվածները բաց արեցին քաղաքի դռները և կզլբաշները անասելի կոտորած կազմակերպեցին57։ Խլաթից շահի որդի Իսմայիլ Միրզան շարժվեց դեպի Էրզրում և պարտության մատնեց տեղի թուրքական կայազորը58։ Իսմայիլ Միրզան, համաձայն հայերեն մի ձեռագրի հիշատակարանի, ասպատակում է նաև Վանն ու իր շրջակայքը. «Զի յաւուրս ձմեռայնոյ՝ ի տօնի սուրբ Յակոբին ելաւ որդին շահ Դահմանին Իսմայիլ Միրզեն բազում հեծելօք (ի վերայ երկրին Վանայ) երեք մասունս արարեալ (զզօրս իւր) զմին մասն ի յԱմուկ ուղարկեալ, և զմին մասն ի Հայաձորն և ինքն մնաց ի Խօշապն և զօրքն սփռեցաւ առհասարակ, զոմանս սպանանելով, զայլսն թալանելով՝ բայց գերի ոչ արարին և դարձան բազում ավարավ ի տեղիս իւրեանց»59։
Արևմտյան Հայաստանում կզլբաշների այս նոր ասպատակությունները թուրքերի առաջ հրամայական պահանջ էին դնում ևս մեկ անգամ հարձակվելու Սեֆյան Իրանի վրա։ Իրանական նոր արշավանքի համար սերասքեր նշանակվեց մեծ վեզիր Ռուստամ փաշան60։ Միաժամանակ սուլթանը Փոքր Ասիայի բոլոր կառավարիչներին հայտնում էր, որ ինքը շուտով անձամբ ղեկավարելու է կզլբաշների դեմ ուղղված նոր արշավանքը։
1553 թ. ամռանը սուլթան Սուլեյմանը ձեռնարկեց իր նոր արշավանքը դեպի Իրան, որն այս անգամ իրագործվեց Էրզրումի, Կարսի, Շորագյալի վյրայով դեպի Երևան և Նախիջևան։ Էրզրումից թուրքական սուլթանը շահ Թահմասպին հղեց, ինչպես մի ժամանակ իր հայրը շահ Իսմայիլին, սպառնալիքներով և հայհոյանքներով լի մի նամակ։ Սպառնալիքներին շուտով հաջորդեցին Շորագյալի (Շիրակի), Երևանի, Նախիջևանի ու Ղարաբաղի աննկարագրելի ավերումն ու կողոպուտը։ Այդ
_____________________________
55 Տե՛ս Մ. Կ. Զուլալյան, Արևմտյան Հայաստանը XVI––XVIII դդ., էջ 41—42։
56 D’Aramon, էջ 94։
57 J.Hammer VI, էջ 54։
58 Նույն տեղում։
59 Մատ., ձեռ. № 6273, էջ 452 — 453։
60 J.Hammer, VI, էջ 55։
[էջ 120]
մասին են գրում հենց իրենք՝ թուրք պատմիչները և, մասնավորապես, Ի. Փեչեվին61։
Դեռևս 1549 թ., երբ թուրքական բանակը Էրզրումում էր, սուլթանը զորամասեր ուղարկեց Վրաստան՝ երկիրը նվաճելու նպատակով։ Հենրիխ 2-րդին հղած նամակում սուլթանը հետևյալ կերպ է բացատրում Վրաստանի վրա հարձակվելու շարժառիթները. «Նենգ ցեղին պատկանող վրացիները սահմանակից են մեր կայսրությանը, մերթ ընդունում են մեր հովանավորությունը, մերթ էլ անցնում են մեր թշնամիներ պարսիկների կողմը։ Նրանց ապօրինություններն ու քստմնելի վարվելաձևը մեզ ստիպեցին նրանց նկատմամբ ձեռնարկել խիստ միջոցներ»62։ Այնուհետև սուլթանը մանրամասն թվարկում է Վրաստանի այն ամրոցները (Սերլիգան, Թորթում, Էմրիտ, Ակչեկալե և այլն), որոնք նվաճվեցին թուրքերի կողմից և ավելացնում՝ «կարճ՝ թշնամուց վերցված երեսունհինգ ամրոցներից տասնչորսը հողին հավասարեցվեցին, իսկ քսանմեկում նշանակվեցին պահակազորեր և ռազմական կառավարիչ։ Երկիրը վերածվեց (օսմանյան) բեգլերբեգության և բաժանվեց չորս սանջակների և ամբողջությամբ միացվեց կայսրությանը»63։ Խոսքը վերաբերում է Արևմտյան Վրաստանին, որը հետ այսու կոչվելու էր «Վիլայեթ-ի Գյուրջիստան»։ Սակայն Սուլեյմանի 1553—1554 թթ. արշավանքի ժամանակ Վրաստանի հասցեին արված նոր սպառնալիքները վկայում են, որ թուրքերը այս հարցում հպարտանալու քիչ տեղ ունեին։
Գրավելով Արևելյան Հայաստանի մի զգալի մասը, թուրքերը ստիպված եղան դադարեցնել բանակի հետագա առաջխաղացումն ու հետ նահանջել։ Երկյուղ կրելով, որ հաջորդ՝ 1555 թ, թուրքերը նորից կհարձակվեն Իրանի վրա, շահ Թահմասպը հատուկ պատվիրակություն ուղարկեց Ամասիա՝ սուլթանի հանգստավայրը, օսմանյան տիրակալից հայցելով հաշտություն։
Երկար բանակցություններից հետո64 1555 թ, մայիսի 26-ին Ամասիայում արևելյան երկու պետությունները հաշտություն կնքեցին, համաձայն որի հարավարևմտյան Հայաստանը (Վան, Մուշ, Բիթլիս և այլն) անցավ Օսմանյան կայսրությանը, իսկ Արևելյան Հայաստանը, Արևելյան Վրաստանն ու ամբողջ Ադրբեջանը մնացին Սեֆյանների տիրապետության տակ։ Պայմանագրով նախատեսված էր երկու պետու-
_____________________________
61 Տե՛ս Մ. Զալալյան, Արևմտյան Հայաստանը XVI—XVIII դդ., էջ 44—45։
62 D’Aramon, appendice, էջ 264։
63 Նույն տեղում, էջ 265։
64 Մանրամասն տե´ս J. Hammer, VI. էջ 65—70։
[էջ 121]
թյունների սահմանագծում գտնվող Կարս քաղաքը դարձնել ամայի ու անմարդաբնակ։
* * *
1555 թ. մայիսի 26-ին Ամասիայում կնքված հաշտության պայմանագիրը, ըստ էության, ժամանակավոր զինադադար էր, քանզի արևելյան երկու պետությունների միջև տնտեսական և քաղաքական բնագավառում գոյություն ունեցող սուր հակասությունները շարունակում էին լարված վիճակում պահել նրանց փոխհարաբերությունները։ Ողջ Անդրկովկասի նկատմամբ թուրքերն առաջվա նման տածում էին ագրեսիվ նկրտումներ։ Նրանց հիմնական ստրատեգիան էր անմիջական շփման մեջ մտնել միջինասիական թուրքերի հետ ու համատեղ ոչնչացնել «կրոնի ու պետտւթյան թշնամի» Սեֆյան Իրանը։ 1609 թ. Լիոնում հրատարակված ու Օսմանյան կայսրության պատմությանը նվիրված աշխատության մեջ հատուկ նշվում է, որ «Իրանի հետ պատերազմի պատճառը ոչ թե կրոնական հին հակասություններն են, այլ Մուրադ 3-րդի կայսրության սահմաններն ընդարձակելու գոռոզ ձգտումները»64 ա։
1576 թ. մահացավ շահ Թահմասպը, մի տիրակալ, որն ինչպես և իր հայրը պաշտվում էր իրանական հասարակության կողմից, որպես աստված, չնայած նա իր ողջ ներքին հակաժողովրդական քաղաքականությամբ արժանի էր արգահատանքի։ «Ժողովրդի հարգանքն ու սերը տիրակալի հանդեպ, — կարդում ենք Վինչենցո դ’Ալեսանդրիի մոտ, — հակառակ վերև հիշված բաների (իմա՝ դաժան ներքին քաղաքականության— Մ. Զ.), որ խորհել է տալիս, թե նա պետք է որ ատվեր, — անհավատալի է, որովհետև նրանք պաշտում են նրան ոչ իբրև թագավորի, այլ որպես աստուծո»65։
Շահ Թահմասպը Մերձավոր արևելքի երկրների նկատմամբ ոչ պակաս զավթողական նպատակներ ուներ, քան թուրքերը։ Այդ մասին է խոսում իր զեկուցագրի մեջ նույն Վինչենցո դ’Ալեսանդրին։ «Այս թագավորը,— գրում է նա, — հավակնություն և պահանջ ունի այն երկրների հանդեպ, որ օսմանյան կայսրերը առել են նրանցից մի կողմից Եփրատ գետից մինչև Բաբելոն (Babelonia —Բաղդադ), արևմուտքում Բենբեքի (Դիարբեքիր) երկրները և Փոքր Հայաստան, որ պարունակում է Ուրֆա (Urfa), Մերդին (Merdin), Բիր (Bira), Ադիլջևազ (Adiligus), Բիթլիս (Bitis), Վան, Ոստան (Vastan), Խիզան (Cassan), Ալաշկերտ
_____________________________
64 ա Histoire des ottomans ou empereurs des Turcs, p. 306.
65 Հովհ. Հակոբյան, Ուղեգրություններ, հ. Ա, էջ 346։
[էջ 122]
(Calasci), Հալիջան (Haligan),Բայբուրդ (Baiiburd), Բաբերի և ուրիշ վայրեր»66։ Այս քաղաքականությունից չէին կարող հրաժարվել նաև նրա հաջորդները:
Սակայն շահ Թահմասպի մահից հետո քաղաքական իրադրությունն Իրանում այլ էր։ Կառավարման ղեկը, իր իշխանության վերջին տարիներին, ծերունի Թահմասպը պահում էր միայն անվանապես։ Երկրի փաստական տերը թյուրքական ցեղերի ավագանիներն էին։ Թահմասպի մահից հետո այդ ուժերն արդեն դարձան երկրի լիիրավ տեր ու տնօրենը։ Տարբեր հոսանքների պատկանող ավագանիների խմբերը ձգտում էին իրենց թեկնածուին բազմեցնել իրանական գահի վրա։ Գահակալական այդ ներքին երկպառակությունները մեծապես թուլացրել էին Իրանը։ Սահմանում գտնվող Վանի թուրքական կառավարիչ Խոսրով փաշան, որն ուշի-ուշով հետևում էր Իրանի ներքին խառնակ վիճակին, իր կառավարությանը հղած անվերջ զեկուցագրերում հորդորում էր օսմանյան ղեկավար շրջաններին՝ անհապաղ օգտվել Իրանի թուլացումից ու հարձակվել նրա վրա67։ Եվ ահա այսպես է, որ ծագեց հերթական թուրք-իրանական պատերազմը, որի հիմնական թատերաբեմն այս անգամ էլ դարձան Հայաստանն ու ողջ Անդրկովկասը։
Դեռևս պատերազմը բացահայտ բնույթ չստացած, ինչպես վկայում են աղբյուրները, սահմանային ընդհարումները երկու պետությունների միջև ընդունել էին հանապազօրյա բնույթ։ Երկու կողմերն էլ իրար հասցնում էին շոշափելի վնասներ։ Իսկ երբ 1578 թ, գարնանը հսկայական բանակի գլուխ անցած թուրքական զորքերի գերագույն հրամանատար (սերասքեր) Մուստաֆա փաշան շարժվեց դեպի Հայաստան, ապա Երևանի կառավարիչ Թոքմաք խանը երեսուն հազար սեֆյաններով ասպատակեց սահմանագծում գտնվող Արդահանն ու Չլդըրը68։ Իր հերթին Վանի կառավարիչը Վասպուրականից ներխուժեց Սեֆյան Իրանի սահմանները, պարտության մատնելով նրանց առաջապահ ուժերը69։
_____________________________
66 Նույն տեղում, էջ 352։
67 J.Hammer, VII, էջ 75։ Վանի Խոսրով փաշան, կարդում ենք եվրոպական մի զեկուցագրում, սուլթանին սպառիչ տեղեկություններ էր հաղորդում Պարսկաստանի վիճակի մասին և ոգեկոչում նրան սկսել պատերազմը, ասելով, «որ նա իր դեմ գտնելու է», ոչ թե «...Եվրոպայի լավ պաշտպանված ամրոցների, թնդանոթների ու զենքերի, այլ թուր ու նիզակների, Ասիայի անպաշտպան ու բաց քաղաքների» (Histoire des ottomans…, էջ 308)։
68 J.Hammer , VII, էջ 80։
69 Նույն տեղում, էջ 81։
[էջ 123]
1578 թ. օգոստոսի 9-ին Արդահանից շարժվելով, սերասքեր Մուստաֆայի զորքերը կանգ առան Չլդըրի մոտ, ուր և հաջորդ օրը թշնամի երկու կողմերի միջև տեղի ունեցավ մեծ ու արյունալի ճակատամարտ։ Մեծ կորուստների գնով թուրքերը վճռեցին այն իրենց օգտին70։
Պատերազմական գործողություններն աղետալի հետևանքներ ունեցան հայ ժողովրդի համար և արտացոլվեցին այդ տարիներին արտագրված հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններում։ Մի հիշատակարանում մասնավորապես ասված է, որ թուրքերը «...զբազում քաղաքս և զգեղս և զգաւառս աւերեալ քանդեցին, զարսն սրով սպանին, և զկանայսն և զտղայսն գերի վարեցին»71։
Դեռևս մինչև Չլդըրի ճակատամարտը սերասքեր Մուստաֆան Վրասաանի ղեկավարներին ուղղված հատուկ նամակով պահանջեց ամեն տեսակի կապերը խզել Սեֆյան Իրանի հետ և թեքվել օսմանցիների կողմը։ Այդ նամակին արձագանքեց միայն Արևմտյան Վրաստանում իշխող Մանուչարը, իսկ դրան հակառակ Թիֆլիսում թագավորող Դավիթը, որն ազգակցական կապեր ուներ Սեֆյան պալատի հետ, անպատասխան թողեց Մուստաֆայի առաջարկը։ Ուստի վերջինս Չլդըրի ճակատամարտից հետո ներխուժեց Վրաստան և, գրավելով Թումեք (Թմուկ), Ախալքալաք բերդերը, մտավ Թիֆլիս։ Նա քաղաքի երկու եկեղեցիները վերածեց մզկիթների72։
Թիֆլիսի վրայով օսմանյան բանակը շարժվում է դեպի Շիրվան։ Սեֆյան բանակը դիմում է պարտիզանական կռիվների հնարներին։ 1578 թ. օգոստոսի 29-ին Կուրի վտակներից Կանակ գետն անցնելիս օսմանյան բանակը տալիս է ծանր կորուստներ։ Թուրքական բանակին հետապնդող Թոքմաք խանի, Էմիր խանի և Իմանկուլի խանի զորքերը նրան կորուստներ են պատճառում՝ թակարդի մեջ գցելով թշնամուն73։
_____________________________
70 Histoire des ottomans..., էջ 311։
71 Մատ., ձեո. № 8273, էջ 510 — 511։ Հայերեն ձեռագրերի հիշատակարանները խոսում են հայերի զանգվածային գերեվարության երևույթների մասին։ 1578 թ. մի ձեռագրում նշված է. «ի թվին ՌԻԵ (1578) Հոռոմեցին (թուրքը— Մ. Զ.) սաֆար արավ ի Սոֆուն (ձեռագրում ի Սովուն) վրայ և երեֆանայ ԿՌ (60.000) գերի առին հայ ազգ, թող կոտորածն»։ Բարսեղ Վարագեցու տարեգրության մեջ նշվում է, որ «երևանայ աշխարհի քաղաքն և երկիրն, և ամենայն շուրջագայ գաւառքն և ամենայն աշխարհս քրիստոնէից ի յանօրէն ազգացն պարսից և իսմայելացւոց սրբաջինջ եղև» (Մանր ժամանակագրություններ, հ. I, երևան, 1951, էջ 172)։ 1579 թ. Նախիջևանից և այլ գավառներից գերեվարության ենթարկված հայերի թիվը նշված է ավելի քան «զքառասուն հազարն» (Ղ. Ալիշան, Այրարատ, Վենետիկ, 1890, էջ 300 և հետ)։
72 J.Hammer, VII, էջ 66։
73 Նույն տեղու.մ, էջ 87։ Histoire des ottomans, էջ 312 — 313։
[էջ 124]
Այսուհանդերձ, պատերազմի հենց առաջին տարում՝ 1578 թ., թուրքերին հաջողվեց զավթել Վրաստանի ու Շիրվանի մի մասը։ Դեռևս այս երկու երկրների նվաճումը չավարտած, սերասքեր Մուստաֆան այս երկրամասերը վերածելով սովորական օսմանյան նահանգների, դրանք բաժանեց առանձին բեգլերբեգությունների74։ Միայն Շիրվանը, որի կառավարիչը նշանակվել էր թուրքական առաջապահ զորքերի մի այլ հրամանատար՝ Ուլդեմիր Օսման փաշան75, զավթիչներին տարեկան քսանհինգ միլիոն երկու հարյուր հազար ոսկու եկամուտ էր բերելու76։
1578 թ. ձմռանը թուրքական բանակը վերադառնում է Էրզրում՝ հանգստանալու։ «Եվ որովհետև ձմեռը բավականին խորացել էր, և (դեպի Էրզրում) վերադարձի ճանապարհը չափազանց երկար էր, ուստի նա (Մուստաֆան— Մ. Զ.) որոշեց հետ քաշվել Էրզրում, և նախքան մեկնելը Օսման փաշային նշանակեց Շիրվանի նահանգի կառավարիչ, հրահանգելով նրան զավթել Շամախին և Դերբենդը, միանալ թաթարական զորքերին, որոնք ըստ հասած տեղեկությունների արդեն հասել էին Դերբենդ քաղաքի մոտակայքը»77։
Օգտվելով այն հանգամանքից, որ օսմանյան հիմնական բանակը նահանջել էր դեպի Էրզրում, 1578 թվականի դեկտեմբերին սեֆյան զորքերն անցան համընդհանուր հարձակման մի շարք ուղղություններով՝ Արարատյան դաշտավայրով դեպի Կարս և էրզրում, Շիրվան և Բաղդադ78։ Շիրվանում և Ղարաբաղում միայն ԱԴիլ-Գիրայի Ղրիմի թաթարական զորքերի օգնությամբ Ուզդեմիր Օսման փաշային հաջողվեց ոչ միայն ետ շպրտել իրանյան բանակը, այլև նրան հասցնել շոշափելի պարտություն79։ Սակայն շուտով պարտություն կրած սեֆյան բա-
_____________________________
74 J. Hammer, VII էջ 88-89։
75 Այս Ուզդեմիր փաշան մինչև իրանական արշավանքը, համաձայն հայերեն ձեռագրի մի հիշատակարանի, իր բանակով գտնվելիս է եղել Էրզրումում ու խժդժություններ է կատարել հայ բնակչության նկատմամբ։ Օսման փաշան, կարդում ենք հիշատակարանում «...եկեալ բազմութեամբ զօրօք ի Թեոդապօլիս՝ որ է Առզրում և զչարիսն զոր արար ով կարէ պատմել կամ գրով արկանել կացեալ անդ աւուրս բազում, որ և զայր մարդիկ ի դուրս յգէին և կանայս և զկոյս աղջկանս և զտղայս խայտառակեին, այսպիսի պիղծ գործավք էին անօրենքն ազգն մահմեդի» (Մատ., ձեո, № 4515, էջ 319)։
76 J. Hammer, VII, էջ 90։
77 Histoire des ottomans, էջ 314։
78 J. Hammer, VII, էջ 93։
79 Նույն տեղում, էջ 94։ Օսման Ուզդեմիրի Շիրվան և Ղարաբաղ կատարած այս արշավանքի մասին ահա թե ինչ է հաղորդում Իսրայել գրիչը «...երեկ Աւսման փաշէն Հոռոմացոց (թուրքերի—Մ. Զ.) Դամուր զապուն էառ ի աշխարհն, Շիրվանայ և կո-
[էջ 125]
նակին օգնության է հասնում տաղանդավոր զորավար, թագաժառանգ Համզա Միրզան և Արեշի մոտ խուճապի մատնում թշնամուն, սարքում մեծ կոտորած ու գերի վերցնում Ադիլ-Գիրային80։
1579 թ. գարնանը, տեսնելով Արևելքում թուրքերի կատարած նվաճումների հեղհեղուկ վիճակը, սուլթան Մուրադ 3-րդը կարգադրեց իր սերասքերին, հակառակ Ամասիայի հաշտության պայմանագրի, վերակառուցել Կարս քաղաքում ամրոցը։ Կարսի ամրոցի վերակառուցումը կատարվել է տեղական բնակչության (հայ) բռնի աշխատանքի լծելու պայմաններում։ Մի հիշատակարանում կարդում ենք, որ սերասքեր Մուստաֆան «...եկեալ և բնակեցաւ ի դաշտն Բասենու և հրաման էլ յաշխարհս, և ժողովեցան բազում ճարտարք և քարագործք, և ձեռնարկեալ շինեցին զբերդն և զքաղաքն առ ի հակառակութիւն կարմիր գլխուն»։
Վինչենցո դ’Ալեքսանդրիի վկայությունից երևում է, որ XVI դարի կեսերից ամայացված էր ոչ միայն Կարսը, այլև թուրք-իրանական սահմանամերձ շրջանները. «թագավորի (իմա՝ շահ Թահմասպի— Մ. Զ.) ուժը այն է, որ նա երկիրը ավերակ է դարձրել թուրքական սահմանների վրա՝ ամեն կողմ վեց օրվա ճանապարհ հեռավորությամբ, և շրջանում քանդած է բոլոր ամրոցները, որպեսզի զորացնե իր դիրքերը և թուրքերը հակում չունենան գրավելու և պահելու այն»81։
Իտալացի դիվանագետ Մարիանին նույնպես նշում է Կարս բերդ-ամրոցի ավերակ լինելու և Օսմանյան կայսրության պաշտպանության համար ունեցած մեծ նշանակության մասին82։ «Ղազվինում,— գրված է եվրոպական մի զեկուցագրի մեջ,— չգիտեին, թե որն էր թուրքերի և Մուրադի նպատակը վերակառուցելով Կարսի ամրոցը, սակայն ենթադրում էին, որ նա կարող էր ծառայել Թիֆլիսի պաշտպանության գործին։ Պարսկաստանի թագավորը որոշեց Վրաստան ուղարկել Սիմոն բեկին, որն իրենց մոտ գտնվում էր գերության մեջ և Ալիկուլի խանին, որը պարսից զորքի գերագույն հրամանատարն էր՝ մի քանի հազար զինվորներով և մեծ թվով թնդանոթներով՝ Կարսի ամրոցի վերակառուցումը խանգարելու նպատակով։ Մուստաֆան գալով Կարս (մեծ) վեզիր
_____________________________
տորեաց ազգս զիզիլպաշին, բազում խանս և սուլթանս և արար փախստական։ Երեկ ազգ մի կայր զայտաղ կու ասեն և գերեաց բազում տեղիս Ղարայպաղն, Ղարաղաջն, Խաչեն, Վարանդայ մինչև Տիզակ» (Մատ., ձեռ. № 173, էջ 95ա)։
80 Historie des ottomans, էջ 315—316։
81 Հովհ. Հակոբյան, Ուղեգրություններ, հ. Ա, էջ 352։
82 Fernard Braudel. Le Méditerrannée et le monde méditerranéen a l'epoque de Philippe II, Paris, 1949, p. 1013.
[էջ 126]
Մեհմեդի (իմա՝ Սոկոլլիի— Մ. Զ.) որդի Հասան փաշային քսան հազար զինվորներով, ամեն տեսակի զենքի ու զինամթերքի, դրամի և պարենի հետ ուղարկեց Թիֆլիս (թուրքական կայազորին) օգնելու։
Հասանը գնաց օգնելու այս վայրին, սակայն անցնելով Դմանիսի կիրճը, անսպասելիորեն հարձակման ենթարկվեց Ալիկուլիի և Սիմոնի կողմից, որոնք թաքնվել էին մոտակա անտառներում։ Նրանք մեծ կորուստներ պատճառեցին Հասանին։ Սակայն տեսնելով որ իրենք պաշարված են մեծ թվով զինվորներով, փախուստի դիմեցին։ Արիասիրտ չհանդիսացող Ալիկուլին գերի ընկավ։ Այնուհետև Հասանը մտավ Թիֆլիս և ոգևորեց զինվորներին պերճախոսությամբ, դրամով, զենքով ու զինամթերքով ու հետ վերադարձավ»։ Այնուհետև զեկուցագրում պատմվում է, որ վրաց թագավոր Սիմոնը բազում թնդանոթներով սպասում էր Թիֆլիսից վերադարձող Հասանին մի կիրճի բերանում։ Սակայն լրտեսների միջոցով Հասանը տեղեկանում է Սիմոն Լուարսաբի ձեռնարկմանը և վերադարձը շարունակում է այլ ճանապարհով։ Սիմոնին մնում էր միայն հետապնդել թշնամուն և հարվածներ հասցնել նրան83։
Այսպիսով, թուրքերին հաջողվում է սովի ճիրաններին մատնված թուրքական կայազորին ցույց տալ ժամանակավոր օգնություն։ Սակայն իրենց համար տխուր իրավիճակը թուրքերն անզոր էին փրկել։ Եվրոպական մի այլ զեկուցագրի մեջ այդ մասին ասված է. «Չնայած թուրքերին հաջողվեց գրավել մի շարք շրջաններ, սակայն ինչպես Վրաստանում, այնպես էլ Շիրվանում նրանք ունեցան մարդկային մեծ կորուստներ։ Բացի այդ թուրքերի գրաված շրջանների մի կարևոր մասը վերանվաճվեց պարսիկների կողմից։ Ավելին՝ համաճարակը և ավելի հաճախ սովը թուրքական բանակի մեծ մասի անբաժան ուղեկիցն էր և որոշ տեղեկությունների համաձայն մահացել էին ավելի քան յոթանասուն հազար թուրքեր, ոմանք սրից, մյուսները՝ համաճարակից և սովից»84։ Մարիանիի մի այլ տեղեկությունից իմանում ենք, որ 1579 թ. ամռանը իրանցիները «...նպատակահարմար գտան մնալ պաշտպանական դիրքերում՝ թուրքերի բանակում համաճարակի տարածման պատճառով»85։
Կարսի ամրոցի վերակառուցման աշխատանքներին զուգընթաց օսմանյան բանակը Ջաֆեր փաշայի ղեկավարությամբ ասպատակում է Երևանի շրջակայքը և գերեվարում մեծ թվով հայեր և թյուրքեր։ Թուրք պատմագիր Ի. Փեչեվիի ասելով, գերիները հարց հարուցեցին, թե ար-
_____________________________
83 Histoire des ottomans, էջ 319—320։
84 Chalcondyles, XVI, էջ 768։
85 Fernand Braudel, էջ 1014։
[էջ 127]
դյո՞ք խաղաղ բնակչության գերեվարումը օրինակա՞ն է։ Մուֆտի Քեմալ-փաշա զադեն իր ֆեթմաներով (մեկնություններով) հաստատեց դրա «օրինականությունը»։ Մուֆտին մինչև իսկ գտավ, որ «շարիաթով թույլատրվում է կանանց հետ միասին գերի վերցնել նաև նրանց փոքրահասակ երեխաներին»86։
Նկատի ունենալով թուրքերի կրած ծանր կորուստներն Արևելքում, սուլթան Մուրադ 3-րդը շուտով Մուստաֆային մանզուլ (պաշտոնազուրկ) է անում և նրա փոխարեն սերասքեր նշանակում Սինան փաշային87։ Հասնելով Սեբաստիա, նոր սերասքերը նկատելով, որ թուրքական բանակը գտնվում է անմխիթար վիճակում, նամակ է հղում սուլթանին, պահանջելով եվրոպական մասում գտնվող թուրքական բանակի մի մասը անհապաղ տեղափոխել Փոքր Ասիա88։
Շահ Խուդաբանդան (1578 —1585), օգտվելով Սինան փաշայի սերասքեր նշանակվելու առիթից, փորձեց հաշտության եզրեր գտնել վերջինիս հետ։ Այդ նպատակով նա Մաքսուդ խանի գլխավորությամբ Սինան փաշայի մոտ ուղարկեց հատուկ դիվանագիտական պատվիրակություն՝ թուրքերին առաջարկելով Թիֆլիսն ու Կարսը հանձնել նրանց89։ Բանակցությունները վերջանում են ապարդյուն90։
Այս բոլորից հետո Սինան փաշան որոշում է իր առաջին հարվածն ուղղել Վրաստանի դեմ, նպատակ ունենալով, մի կողմից օգնության հասնել աղետալի վիճակում գտնվող Թիֆլիսի թուրքական կայազորին, մյուս կողմից, չեզոքացնել պրոիրանական ուժերին։ Սեֆյաններն, իրենց հերթին, անում են ամեն ինչ, խափանելու թուրքերի մտադրությունները։ Ահա թե ինչ ենք կարդում այդ մասին եվրոպական զեկուցագրերից մեկում։ «Այս ժամանակ Պարսկաստանի թագավորը քաշվել էր Շիրվանի և Թավրիզի արանքում գտնվող ու անհրաժեշտ ամեն ինչով առատ, Ղարաղաջ կոչեցյալ վայրը և այնտեղ հավաքելով երեսուն հազարանոց մի բանակ սպասում էր Սինանին, քանզի կարծում էր, որ նա շարժվելու է դեպի Թավրիզ կամ Շիրվան և գերազանցելու է Մուստաֆայի փառքը, և համոզված լինելով, որ անհրաժեշտ է Վրաստանի Թիֆլիս քա-
_____________________________
86 Որ գերյալների մեծ մասը հայեր էին, երևում է նաև XVI դարի անգլիացի վաճառական ճանապարհորդ Ջոն Նյուբերիի հետևյալ վկայությունից. «Պարսկաստանի վերջին պատերազմներում (1578 —1584 թթ. — Մ. Զ.) շատ քրիստոնյա գերիներ էին վերցրել Երևանում և ուրիշ տեղերում», (Հովհ. Հակոբյան, Ուղեգրություններ, հ. Ա, էջ 544)։
87 Histoire des ottomans, էջ 420։ Chalcondyles, XVI, էջ 768։
88 Chalcondyles, նույն տեղում, էջ 769։
89 Նույն տեղում, Histoire des ottomans, էջ 320։
90 Նույն տեղում։
[էջ 128]
ղաքին օգնության (հասնել) կարգադրեց իր երկու գլխավոր զորավարներին՝ Թոքմաք խանին և Ւմանկուլի խանին, իրենց զորքերով միանալ Սիմոնին և հարվածել թուրքերին, քանի դեռ նրանք այդ բանը չեն արել (մեզ)։ Սինանը գալով Էրզրում և հավաքելով իր հիմնական բանակը և զինամթերքը շարժվեց դեպի Կարս և Կարսից էլ անձամբ Վրաստան՝ Թիֆլիս, նպատակադրվելով Դմանիսի կիրճի մատույցում կառուցել մի ամրոց։ Գալով Դմանիս, բանակը մնաց ութ օր և ութ գիշեր տեղացող հորդառատ անձրևի տակ, նա ստիպված եղավ թողնել Դմանիսը և շարժվել դեպի Թիֆլիս, որին (կայազորին) նա պիտի օգներ նյութապես և զինամթերքով, սակայն հասնելով Տրիալի, նա տեղեկացավ, որ Պարսկաստանի թագավորը մեծ բանակով գալիս է իր դեմ»91։ Սինան փաշան շարժվում է դեպի Արդահան և Չլդըր92։ Սերասքերի այս քայլը, համաձայն զեկուցագրի, ոչ այլ ինչ էր, քան մի փորձ՝ ահաբեկելու շահական զորքերին, քանզի, ինչպես ասված է վավերագրում, Սինանը ձգտում էր խաղաղության, համոզված լինելով, որ «...Պարսկաստանի հետ պատերազմն ամբողջությամբ ոչնչացնելու էր թուրքերին»93։
Շահ Խուդաբանդան թուրքական ճամբար ուղարկեց նոր պատվիրակություն՝ Իբրահիմ խանի գլխավորությամբ94։ Հաշտության բանակցությունները, սակայն, այս անգամ ևս շոշափելի արդյունք չտվեցին։ Ուստի Սինան փաշան նորից շարժվեց դեպի Թիֆլիս և քաղաքի ղեկավարությանը հանձնեց մուսուլմանություն ընդունած Լուարսաբի որդի Գորգինին, որը հետ այսու կոչվելու էր Յուսուֆ փաշա։ Փառասիրական նպատակներով իսլամին փարվեց նաև Մանուչարը, ընդունելով Մուստաֆա անունը։ Սակայն վաթսուն հազարանոց բանակի գլուխ անցած շահի դեպի Վրաստան կատարած արշավանքի լուրը սերասքերին ստիպեց դիմել նահանջի ու մեկնել մայրաքաղաք։ Առաջվա նման Վրաստանը չէր ենթարկվում սուլթանի կամքին ու նման էր ժայթքող հրաբխի։ 1582 թ. օգոստոսին թուրքական բանակն Էրզրումից նորից շարժվեց դեպի Կարս և Ախալքալաք95։ Վերջին վայրում Մուստաֆան (Մանուչարը) միացավ թուրքական բանակին։ Գորիի մոտ տեղի ունեցած ճակատամարտում թուրքերը պարտություն կրեցին վրացական և իրանական ուժերից։ Գորիի մոտ կրած պարտությունը, եվրոպական աղբյուրների վկայությամբ, զայրացրեց սուլթան Մուրադ 3-րդին և նրա
_____________________________
91 Chalcondyles, XVI, էջ 769։
92 Նույն տեղում, Histoire des ottomans, էջ 324։
93 Chalcondyles, XVI, էջ 770։
94 Նույն տեղում։
95 J. Hammer,VII, էջ 106։
[էջ 129]
մեծ վեզիրին ուղղած այն հարցին, թե ինչ պետք է լինի այսպես կոչված «պարսկական արշավանքի» հետագա ճակատագիրը, վերջինս պատասխանեց. «Անհրաժեշտ չէ շատ մեծ ծախսերի հետ կապված պատերազմի շարունակությունը այդքան ամրոցներով ու պաշտպանական շինություններով պատված թշնամու երկրում սպառել պետական միջոցները և ժողովրդին հասցնել ծայրահեղ աղքատության, այլ ավելի ճիշտ կլիներ, որ նորին մեծությունը անձամբ մեկնելով Կարաամիդ, Հալեպ կամ թեկուզև Ամասիա գլխավորեր պարսկական արշավանքը»96։
Սուլթանը պաշտոնազրկում է մեծ վեզիրին և իրանյան արշավանքի նոր սերասքեր է նշանակվում Ֆերհադ փաշան (1582 թ. դեկտեմբերի 5), որը և վաթսուն հազարանոց բանակով շարժվում է դեպի Երևան և ձեռնամուխ լինում նրա նոր բերդի կառուցմանը։ «Ֆերհադը,—կարդում ենք եվրոպական զեկուցագրի մեջ,—իր բանակը հավաքելով Ամասիայի ու Էրզրումի ճանապարհով եկավ Կարս ու դիմավորվեց տեղում եղած բանակի կողմից, այնտեղից անցավ Ակչեկալե և, տեղում թողնելով հինգ հարյուր հոգուց բաղկացած կայազոր և որոշ քանակությամբ հրետանի, շարժվեց դեպի Թոքմաք խանի նստավայր հանդիսացող Երևան»97։ Երևանի այս նոր բերդի (Կալա-ի ջեդիդ) կառուցման առթիվ Յոզ. Համմերը, հենվելով թուրքական աղբյուրների վկայության վրա, նշում է, որ Երևանի «բեգլերբեգի, դաֆթարդարի (ֆինանսների վերակացուի) տարեկան եկամուտները... կազմում էին քսանվեց միլիոն ակչե»98։ 1583 թ. գարնանը Ֆերհադ փաշան իր բանակը շարժեց դեպի Նախիջևան, ուր լուր ստացվեց այն մասին, որ Խուդաբանդա շահը մի մեծ բանակի գլուխ անցած նույնպես մտադրվել է գալ Նախիջևան և ճակատամարտել99 Ֆերհադ փաշայի հետ։ Սակայն Թիֆլիսում գտնվող թուրքական կայազորի աղետալի վիճակը Ֆերհադին ստիպում է նորից բանակն ուղղել դեպի Վրաստան, ուր և հանդիպում է լուրջ անհաջողության։ Սիմոն խանի (այդպես է նշված աղբյուրում) և քրիստոնեության
_____________________________
96 Chalcondyles, XXI, էջ 773։
97 Նույն տեղում, էջ 774։
98 J. Hammer, VII, էջ 109։ Երևանի բերդի կառուցումը ծանր է անդրադառնում հայ բնակչության համար և այլ իմաստով։ Ծառ գյուղում արտագրված մի ձեռագրի հիշատակարանում գրիչը տեղեկացնում է մեզ, թե Երևանի բերդը կառուցելու համար, «բազում եկեղեցիք, խաչ և տապանք քակեցին և քարն ի բերդն տարան, քրիստոնէից ազգս ամէն թալանուեցաւ, որ առաջ քան հասունել փաշային ի քաղաքն Երևան, թաջալ ազգն արձակեց ի վերայ քրիստոնէից ազգիս, որպէս գայք ի վերայ ոչխարաց՝ քշեցին տարան մինչև Գանճայ ի հետ իւրեանց և անդ թալանեցին, բազումս սպանին և բազումս գերեցին։ Եւ ես անարժան գծողս անդ թալանած, փախստական եկի և գրեցի սուրբ աւետարանս» («Էջմիածին», 1950, XI-XII, էջ 87)։
99 Chalcondyles, XVI, էջ 775։
[էջ 130]
գիրկը վերադարձված Մանուչարի զորքերը Սեֆյանների հետ համատեղ լուրջ հարվածներ են հասցնում թուրքերին100։ Շուտով Ֆերհադ փաշայի դեմ ըմբոստանում է նաև թուրքական բանակը, և սերասքերին ոչինչ չի մնում անել, քան նահանջել դեպի Էրզրում՝ արդյունքում ստանալով պաշտոնազրկման մասին սուլթանի հրամանը101։ Նրա փոխարեն «պարսկական արշավանքի» սերասքեր է նշանակվում Ուզդեմիր Օսման փաշան102, որն աչքի էր ընկել Դաղստանում և Շիրվանում կատարած վայրագ ասպատակություններով103։
1584 թ. օգոստոսին գալով Էրզրում, Ուզդեմիր Օսման փաշան Կարսի և Չլդըրի վրայով շարժվում է դեպի Չալդըրան, այնուհետև՝ Խոյը, Մարանդը և Սոֆյանն անցնելով հայտնվում է Թավրիզի առաջ։ «Օսմանը գալով Էրզրում և իր բանակի կարիքների համար հավաքելով մարդիկ ու պարենամթերք, — կարդում ենք եվրոպական մի զեկուցագրում,— օգոստոսի սկզբին մեկնեց (քաղաքից) աղմուկ հանելով, թե ինքը գնում է Նախիջևան և անցնելով Կարսի և Չլդըրի ճանապարհներով, հասավ Չալդըրանի դաշտը... և սուր կրող հարյուր հիսուն հազար զինվորներով, չհաշված ծառայող անձնակազմը և արհեստավորները, անցնելով Խոյը, Մարանդը ու Սոֆյանը, հայտնվեց Թավրիզի առաջ»104։ Շահ Խուդաբանդայի զորքերը «...այնքան հզոր չէին, որպեսզի կարողանային դիմել բաց ճակատամարտի, ուստի որոշեցին մղել մանր մարտեր, թուլացնել թշնամուն ու նրան ստիպել հետ նահանջել»105։ Հիրավի, այդ նույն աղբյուրներում մանրամասն նկարագրվում են պարտիզանական այն կռիվները, որ մղում էին Սեֆյանները դեպի Թավրիզ շարժվող թուրքական բանակի դեմ՝ նրան հասցնելով շոշափելի հարվածներ106։ Այսուհանդերձ, 1584 թ. սեպտեմբերի 21 -ին թուրքերը մտնում են Սեֆյանների մայրաքաղաքը՝ անասելի կողոպուտի և կոտորածի ենթարկելով նրա բնակչությանը107։
Սակայն շուտով օգտվելով սերասքեր Օսման Ուզդեմիրի հիվանդության պատճառով թուրքական բանակում տիրող անորոշությունից, Սեֆյանները նորից անցնում են հակահարձակման և Թավրիզի մոտակայքում տանում են «կատարյալ մի հաղթանակ... սպանելով շուրջ երե-
_____________________________
100 Նույն տեղում, էջ 776։
101 Նույն տեղում։
102 Նույն տեղում։
103 Մանրամասն տե´ս J. Hammer, VII, էջ 116—120։
104 Chalcondyles, XVI, էջ 777։
105 Նույն տեղում։
106 Նույն տեղում։
107 Նույն տեղում։
[էջ 131]
սուն հազար թուրքերի»108։ Սպանվում է նաև Օսման Ուզղեմիրը, և թուրքերը ստիպված են լինում նահանջել դեպի Վասպուրական՝ ասպատակելով Վանն ու իր շրջակայքը, ինչպես մեզ այդ մասին տեղեկացնում է Արճեշում արտագրված մի ձեռագրի հիշատակարանում Կարապետ եպիսկոպոսը, որտեղ մասնավորապես գրված է. «..Եւ ելեալ ի յստմպօլայ Վեզիր փաշայ մի Աւսման անուն ի վերայ Արզռումայ գնաց երելով ու աւերելով, և զհայոց ազգս կողոպտելով՝ գնաց ի Շահաստան ի Թաւրէզ և ի տեղն բերդ պատրաստեաց և ինքն (անդ) սատակեցաւ և հեծելազօրքն անգլուխ ի յետ դարձան, և եկեալ զծովու բոլորս (Վանայ) երելով և աւերելով՝ և զհայոց ազգս կողոպտելով և զորն բռնէին իսկանջէին (տանջէին) և զօրապահաց թէ թագուցած կեր, թե ի հացէ, թե ի փարթալէ (ի շորեղենէ) թե ինչ որ գումանք (կասկած) ունէին զամէն ի ձեռներն տային, դեռ չէին ազատեր, և զորն ֆար ու ֆասադ (զրպարտանք) անէին և զհայոց ազգս խիստ դառն ու դիժար նեղէին. միթե Աստուած զվերջն բարի առնէ և զհայոց ազգս ազատէ»109։
Սուլթան Մուրադ 3-րդն այս բոլորին տեղեկանալով երկրորդ անգամ սերասքեր է նշանակում Ֆերհադ փաշային և 1585 թ. գարնանը նրան ուղարկում «պարսկական արշավանքի», որը նույնպես անզոր է գտնվում բեկում մտցնել պատերազմական գործողությունների մեջ։ Եվրոպական աղբյուրի վկայությամբ «պարսիկների բոլոր հաջողությունները ամենևին չընկճեցին Մուրադի սիրտը, քանզի նա, հարելով Ֆերհադ փաշային և Օսման փաշայի մահից հետո նրան տալով բարձրագույն աստիճանի պաշտոնի կնիքը, մի նոր բանակով ուղարկեց նրան Պարսկաստան, և ի պատասխան դրան Պարսկաստանի թագավորը դեպի Վան առաքեց 24.000-անոց պարսկական մի բանակ Վելի Սուլթանի և Ւմանկուլի խանի ղեկավարությամբ, քանզի Ամասիայի վրայով նրա (Ֆերհադ փաշայի) զորքերը հասել էին արդեն այս շրջանները» 110։ Այս անգամ թուրքական բանակը խուսափում է Սեֆյանների հետ ռազմական ընդհարումներից։ Եվրոպական աղբյուրում այս իրողությունը բացատրվում է թուրքերի ունեցած ֆինանսական և այլ կարգի դժվարություններով։ Ռազմական գործողությունների ժամանակ, ասվում է այնտեղ, «բանակը յուրաքանչյուր տարի հավաքում էր մեծ քանակությամբ հացահատիկ՝ ժողովրդին պատճառելով մեծ չարիք՝ հուսահատության տրամադրություններ առաջացնելով նրա մոտ։ Գտնում եմ, որ այս հանգամանքներն են (մի քիչ վերևում նշված է, որ միայն Հալեպի վաճա-
_____________________________
108 Նույն տեղում, էջ 778։
109 Մատ., ձեռ. № 8939, էջ 274ա, 274բ, ձեռ. № 6273, էջ 517, 518։
110 Chalcondyles, XVI, էջ 780։
[էջ 132]
ռականները պատերազմական կարիքների համար պիտի տրամադրեին մինչև 60.000դուկատ գումար — Մ. Զ.), ահա, որ պատճառ հանդիսացան այն բանի, որ այս բանակը թողնելով ամեն ինչ վերադարձավ Կոստանդնուպոլիս»111։
Հիրավի՝ երկարատև պատերազմներն Իրանի հետ հյուծել էին պետական գանձարանը: Եվ երբ օսմանյան բանակը վերադառնում է Կոստանդնուպոլիս, սուլթանը, ի վիճակի չլինելով վճարել նրա ռոճիկները, «...ցանկացավ ժողովրդի վզին փաթաթել նոր արտակարգ հարկեր, որին Մուֆթին կտրականապես ընդդիմացավ»112։
1585 թ. շահ Խուդաբանդայի մահից հետո Իրանում ծայր առան նոր գահակալական կռիվներ, որից և օգտվեցին թուրքերը ու երեք տարվա ընթացքում՝ մինչև 1588 թ., ամբողջ Անդրկովկասը Հարավային Ադրբեջանի հետ միասին իրենց ենթարկեցին։
1587 թ. Բաղդադի մոտ՝ «Կռունկների հովիտ» անվանված վայրում, Ֆերհադ փաշան, որն իր բանակը համալրել էր քրդական զորաջոկատներով, ծանր պարտության է մատնում իրանցիներին։ Հունիսին Սեֆյան Իրանի գահին բազմեց երիտասարդ ու հեռատես քաղաքագետ շահ Աբասը (1587—1629), որը հաշվի առնելով երկրում առաջացած ծայր աստիճան ճգնաժամային վիճակը (ամբողջ Իրանում թյուրքախոս ցեղերի կենտրոնախույս ավագանիները գլուխ էին բարձրացրել) հաշտության առաջարկով դիմեց թուրքական կողմին, որը և, ի վերջո, կնքվեց Կոստանդնուպոլսում 1590 թ. մարտի 21-ին։ Դրա համաձայն օսմանյան նվաճողների արյունոտ տիրապետության տակ անցան ողջ Անդրկովկասը և Հարավային Ադրբեջանը՝ Թավրիզի հետ միասին։ Երկու պետությունների սահմանները, որոնք որոշվեցին թուրքերի պատվիրակ Հըզըր փաշայի և Սեֆեվիների ներկայացուցիչների կողմից, հետևյալն էին՝ Թավրիզի նահանգն Իրանից սահմանաբաժանվում էր Մարաղայի մոտով՝ Դելիկլիտաշ կոչված կիրճով, Արաքսի և Կուրի հոսանքներով113։
***
1590 թ. մարտին կնքված Կոստանդնուպոլիսի պայմանագրով Թուրքիային հաջողվեց իրականացնել իր տնտեսական ու քաղաքական ծրա-
_____________________________
111 Նույն տեղում, էջ 780։
112 Նույն տեղում, էջ 781։
113 Bekir Kütükoĝlu. Les relations entre l'empire ottoman et l'Iran dans la seconde moitié du XVIe siècle, — „Turcica", Revue d'études turques. T. VI, Paris—Strasbourg, 1975, p. 143.
[էջ 133]
գրի մի մասը՝ զավթելով Անդրկովկասի ու Հյուսիսային Իրանի կարևորագույն առևտրական ուղիները։ Ագրարային երկիր հանդիսացող ու ֆեոդալական մասնատվածությունից ուժասպառ եղած Իրանին հասցվեց շոշափելի հարված։ Նվաճված երկրամասում օսմանցի ֆեոդալները սկսեցին անողոք շահագործման ենթարկել տեղի բնական ու մարդկային հարստությունները։ Հողերը ենթարկվեցին վերաբաժանման, որի հետևանքով Անդրկովկասի շատ ֆեոդալներ զրկվեցին իրենց տիրույթներից։ Հարկերը եռապատկվեցին։ Բնակչությունը ենթարկվեց թուրքերի կողմից կիրառվող կրոնական անհանդուրժողականության քաղաքականությանը։ Եվ, բնականաբար, այս բոլորը երկրում առաջացրեց համընդհանուր դժգոհություն թուրք զավթիչների նկատմամբ։ Խույս տալով թուրքերի քրիստոնեահալած քաղաքականությունից, հայ ավատական ավագանու և բնակչության մի մասը օսմանյան տիրապետության տարիներին ապավեն էին փնտրում Վրաստանում ու այլուր։
Մղձավանջային իրադրությունը վրաց Սիմեոն թագավորին ստիպում է նամակով օգնության հայցով դիմել Իսպանիայի Ֆիլիպ 2-րդ (1555—1598) թագավորին։ 1596 թ. օգոստոսի 14 թվակիր գրված աշխարհաբար այդ նամակում մասնավորապես կարդում ենք. «Այսքան ժամանակ թուրքի հետն ի մէջ նեղութեան կայեաք, այս ժամանակիս կու հայեաք թէ քրիստոնէից ի թագավորութիւն ի ոտք ելանէ և շարժի, հիմի մեծ գոհութիւն և փառք անմահ թագաւորին Յիսուսի Քրիստոսի, որ ետ զորութիւն և հզոր կարողութիւն քոյին մեծ թագաւորութեան իշխանութեանդ և քոյին սիրելի մայեսդադ չեղար ինփեռատուրին որ զմեզ մեծարեց և ուղարկեց մեզ թուղթ ու գիր սիրոյ միաբանութեան, վասն յամենայն հաւատացելոց ի Քրիստոս, որ զայս այլազգի և թշնամի հաւատոց զթուրք ազգս ի միջոյ վերացելոյ, նայ ես, Սիմէոն խանս Կուրճիստանու, Ալեքսանդր խան Լուանդինոյ (Լևանի որդի)։ շահ Աբաս Փերսիանին, երեքանքս միաբանեցաք, և խորհուրդ և թատպիր արարք, որ մենք այլ հիմակուց ի վեր առաջ գանք և զթուրքին գլուխն կոտրեմք և զսուրբ յԵրուսաղէմ և զքրիստոնեայքն ի թուրքի ձեռաց ազատենք»114։
Եվրոպական պետություններից և ոչ մեկն այդ ժամանակ ի զորու չէր հայերին և վրացիներին իրական օգնություն ցույց տալ։ Թուրքիայի դեմ պայքարում նրանք, ինչպես դա առաջներում էր, ձգտում էին Սեֆյան Իրանի հետ դաշինքի։ XVI դարի վերջին Իրանին Թուրքիայի դեմ պատերազմի հրահրողների առաջին շարքերում մենք տեսնում ենք
_____________________________
114 Տե՛ս Աշ. Հովհաննիսյան, Դրվագներ..., հ. 2, էջ 75։
[էջ 134]
անգլիացիներին։ Իրան ժամանած Անտոն և Ռոբերտ Շերլի եղբայրների հրահանգով շահ Աբասը վերակառուցում էր իր բանակը։ Նախքան թուրքերի դեմ պատերազմ ձեռնարկելը, իր հերթին, կենսականորեն շահագրգռված լինելով Եվրոպայի հետ զինակցության, շահ Աբասը, ինչպես տեսանք, դեսպանություններ ուղարկեց Եվրոպա՝ Ռուսաստան, Գերմանիա, Իտալիա և, մասնավորապես, Հռոմի պապի մոտ։
Այս պայմաններում, շատ բնական է, որ հայ ու վրաց ավագանին օգնության հայցով դիմեր անմիջապես իրեն՝ Իրանի տիրակալին։ Չէր բացառված այն, ինչպես այդ մասին նշում է Աշ. Հովհաննիսյանը, որ Իրանին ապավինած հայ խոջայության ներկայացուցիչներն իրազեկ լինեին Եվրոպայի հետ շահ Աբասի վարած բանակցություններին115։
Դիմելով շահ Աբասի օգնությանը, Անդրկովկասի ավատատերերն Իրանի երիտասարդ տիրակալին դիտում էին որպես հույսի ու փրկության ապավենի, որպես «չարյաց փոքրագույնի» անտանելի թուրքական տիրապետության պայմաններում։ «Բազումք ոմանք, — գրում է Առ.Դավրիժեցին,—յաշխարհէս Ատրպատականի իշխանք և կողմնակալք մահմետականք և քրիստոնեայք, գնացեալ էին առ թագաւորն Պարսից, վասն զի յոյժ չարաչար նեղութեամբ նեղէին զնոսա ազգն ouմանցւոց ծանր հարկապահանջութեամբ, և կեղեքմամբ զրկէին և կողոպտէին, և հաւատոց կուռէճութիւն (խստութիւն) առնէին, և այլ բազում տառապանօք չարչարէին ոչ միայն զազգս հայոց, այլև զազգս վրաց և զՄահմետականաց (ադրբեջանցիներ) և վասն այնր նեղութեան գնացին առ թագաւորն պարսից, զի թերևս նովաւ դիւրութիւն գտցեն զեղծեալք ի ծառայութենէն օսմանցւոց»116։
Կոստանդնուպոլսի հաշտության կնքումից հետո ընկած կարճ ժամանակամիջոցում շահ Աբասին հաջողվել էր ընկճել Իրանում կենտրոնախույս թյուրքախոս ավագանու դիմադրությունը, ստեղծել կենտրոնացված ուժեղ պետական ապարատ և, ինչպես տեսանք, Եվրոպայի օրինակով, վերակառուցել իրանական բանակը։ Այս նույն ժամանակ Թուրքիան անկման հայտանիշեր էր ցույց տալիս՝ ընկնելով ճգնաժամային վիճակի մեջ։ Դրանից դուրս գալու ելքն օսմանյան ղեկավար շրջանները փնտրում էին պատերազմական արկածախնդրությունների մեջ։ Մինչև 1606 թ. ընկած ժամանակաշրջանը Թուրքիան ռազմական ընդհարման մեջ էր Ավստրիայի հետ, որը բերում էր միայն անհաջողություններ։ Ամեն օր նորանոր լուրեր էին հասնում մայրաքաղաք՝
_____________________________
115 Նույն տեղում, էջ 80։
116 «Պատմութիւն Առաքել վարդապետի Դաւրիժեցւոյ...», Վաղարշապատ, 1896, էջ 15 (հետ այսու՝ Առ. Դավրիժեցի):
[էջ 135]
թուրքերի կրած ծանր պարտությունների մասին։ 1593 թ., որը թուրքական տարեգրություններում հայտնի է որպես «կազմալուծման կամ պարտության տարի» («Возздип senesi») Բոսնիայում ամբողջությամբ ոչնչացվեց Հասան փաշայի զորքը։ Եթե ավստրիական ճակատում թուրքերը լրիվ չջախջախվեցին, ապա դրա պատճառը Գերմանիայում ծայր առած կրոնական ներքին վեճերն էին։ Այս հանգամանքը թույլ տվեց օսմանցիների դեմ ընդհանուր հարձակում կազմակերպել։ «Ամեն առումով այս պետության գործերը անկում են ապրում, — զեկուցում է իր կառավարությանը Կոստանդնուպոլսի ֆրանսիական դեսպան Բարոն դե Սալինյակը, —և բավական է մի փոքր հարված, որ նա կործանվի» 117։ Իսկ 1607 թ. մարտի 13-ին գրած նամակում ֆրանսիական դեսպանը հետևյալ կերպ է զարգացնում իր այս միտքը։ «Այս մեծ կայսրության գործերը միանգամայն վատ ընթացք ունեն։ Երկիրը կառավարում են ապիկար մարդիկ, պակասում է դրամը։ Եվ այդ պակասը լրացնելու համար, նրանք (կառավարողները — Մ. Զ.) անում են հազար ու մի անարդարություններ։ Եթե Հունգարիայի պատերազմը շարունակվի, հավանական է, որ ամեն ինչ ինքնիրեն խորտակվի»118։
Սալինյակի այս եզրահանգումները հիմնված էին այն փաստի վրա, որ XVI դարի վերջում Թուրքիայում ծայր առած ջալալիների119 հակապետական շարժումները փաստորեն կաթվածահար էին դարձրել սուլթանական պետությունը և մեծ հարված հասցրել նրա ռազմական ու քաղաքական հզորությանը։ Շահ Աբասը, որն ուշի-ուշով հետևում էր Թուրքիայում տեղի ունեցող իրադարձությունների ընթացքին, չհապաղեց օգտագործել բարենպաստ պայմանները պատերազմ սկսելով թուրքերի դեմ, հանուն իր ժառանգական «Հայրենի աշխարհի» հետ նվաճման։ Ահա թե ինչ ենք կարդում այդ մասին Անտոնիո դե Գուվեայի մոտ։ Շահ Աբասը, գրում է նա, «բոլոր քրիստոնյա իշխանությունների մոտ դեսպանություններ ուղարկեց նրանց միացնելու ու թուրքերի դեմ համատեղ պատերազմ սանձահարելու համար այն հաշվով, որ վերջինները զբաղված լինեն երկու կողմից՝ Եվրոպայից ու Ասիայից այդ միջոցով նա կարողանա վրեժ լուծել իրենց հասցված վիրավորանքների համար և վերանվաճել այն քաղաքներն ու ամրոցները, որոնք կորցրել էին իրենց նախնիները»120։ Հետագայում, անդրադառ-
_____________________________
117 Baron de Salignac, էջ 56։
118 Նույն տեղում, էջ 124։
119 Այդ մասին տե՛ս Մ. Զուլալյան, Ջալալիների շարժումը և հայ ժողովրդի վիճակը Օսմանյան կայսրության մեջ, Երևան 1966։
120 Antonio de Gouvea, էջ 104։
[էջ 136]
նալով եվրոպական պետությունների հետ շահ Աբասի դաշնակցելու հարցին, Ժ. Շարդենը գրում է հետևյալը. «Մեծն Աբասը, որն ուներ լայն ծրագրեր, և որ առանց դաշնակիցներ ունենալու և որևէ մի տեղից օգնություն, մեծ պատերազմների մեջ էր մտել թուրքերի հետ՝ չափազանց լավ ընդունելություն էր ցույց տալիս բոլոր նրանց, ովքեր փնտրում էին իր բարեկամությունը, մասնավորապես եվրոպացիների, որոնց համարում էր իր մեծ թշնամու՝ թուրքի թշնամիները։ Եվ, իմիջիայլոց, պապին նա դիտում էր իբրև մի մարդու, որն առավել շահագրգռված էր օսմանյան այդ հզոր պետության կործանումով կամ գեթ նրա ընդարձակմանը խոչընդոտելով։ Այդ էր պատճառը, որ նա սիրալիր ընդունում էր նրա դեսպաններին։ Համաձայն երկրի սովորության, նա նրանց պահում ու կերակրում էր բազմաթիվ տարիներ, իր ամբողջ կյանքի ընթացքում նա նրանց օգտագործում էր որպես դեսպաններ քրիստոնյա իշխանների մոտ, կոչ անելով վերջիններին (համատեղ) պատերազմել թուրքերի դեմ, ինչպես որ նրանք շարունակ խոստանում էին»121։
Շահին մնում էր միայն մի պատրվակ՝ սկսելու պատերազմը թուրքերի դեմ։ Եվ այն շուտով ներկայացավ։ Դժգոհ օսմանցիների տիրապետությունից՝ Սալմաստի բեկ քուրդ Ղազին ապստամբում է և շահի օգնությանը դիմում՝ նրան հորդորելով շարժվել դեպի Թավրիզ։ Քուրդ բեկերը, որոնք թուրքերի և Սեֆյանների միջև ծագած պատերազմների սկզբից ի վեր սովորել էին թեքվել դեպի հզոր կողմը, տեսնելով, ըստ երևույթին, Թուրքիայի ներքին խառնակ վիճակը սկսեցին կասկածանքի տակ վերցնել հետագայում էլ օսմանյան տիրապետության տակ մնալու նպատակահարմարությունը։ Այս առումով, անշուշտ, քուրդ Ղազիի ապստամբությունը եզակի երևույթ չէր։
1603 թ, օգոստոսի 3-ին վեց հարյուր հեծյալ զինվորներով շահ Աբասն Իսպահանից շարժվեց դեպի Թավրիզ։ Ճանապարհին նրան միացան Արդեբիլի կառավարիչ Զուլֆիգար խանի զորքերը։ Եթե հավատանք Գևորգ Տեկտանդերի վկայությանը, ապա նրա բանակի թիվը շուտով հասնում է հարյուր քսան հազարի, որը մեզ թվում է կասկածելի, որովհետև նա խոսում է հետին թվով։ «Թագավորը, — գրում է նա, — Թավրիզ շարժվեց հարյուր քսան հազար մարդկանցով, և արդեն յոթ օրվա ընթացքում տեր դարձավ քաղաքին։ Ես այնտեղ հասա դեկտեմբերի 15-ին»122, իսկ շահի զորքերը Թավրիզ մտան հոկտեմբերի
_____________________________
121 Jean Chardin, VII, էջ 434—435։
122 Iter Persicum, էջ 47։
[էջ 137]
21-ին123։ Թավրիզի գրավմանը նախորդել էր 1603 թ, սեպտեմբերի 25-ի Սոֆյանի ճակատամարտը124։
Թավրիզի գրավումն ականատեսների վկայությամբ ցնծություն էր առաջացրել նրա բնակչության շրջանում։ «Քաղաքի բնակիչները, — կարդում ենք դե Գուվեայի մոտ, — ուրախացան թոթափելով թուրքական լուծը և իրենց բնական տիրոջը ենթարկվելով, սակայն վախենալով, որ Ալի փաշան (Թավրիզի կայազորի պետը — Մ, Զ.) կարող է հաղթանակել, գտնվեցին զուսպ, սակայն հենց որ իմացան նրա պարտությունը և ամրոցի դատարկվելը զինվորներից, մեծ ցնծությամբ դուրս եկան թագավորին ընդառաջ և կերակրեցին նրա զինվորներին ու ձիերին, և չբավարարվելով այս բարյացակամ ելույթներից, որպես հավատարիմ հպատակության նշան, նրանցից շատերը թագավորին բերեցին իրենց փեսաների կամ աներձագերի գլուխները... և որ ամենազարմանալին է, մայրերը սպանեցին թուրքերից ծնած իրենց հարազատ զավակներին, ասելով, թե անհրաժեշտություն չկա, որ այս չար ժողովրդից որևէ հիշողություն մնա։ Ահա այս աստիճան մեծ էր թուրքերի նկատմամբ նրանց տածած ատելությունը»125։
Թավրիզի գրավումը մի տեսակ ազդանշան հանդիսացավ Ադրբեջանում և Հայաստանում հաստատված քուրդ բեկերի համար։ Նրանք բոլորը իրենց հայտարարելով շահիսեվեններ (շահը սիրողներ) անցան Սեֆյանների կողմը, ավելի ևս ծանր կացության մեջ թողնելով այստեղ հաստատված թուրքական կայազորներին։
Դեպի Երևան շահ Աբասի բանակի արշավանքին ականատես Տեկտանդերի վկայությամբ, հայերը և տեղացի մահմեդականները նույնպես դիմավորում էին ոգևորությամբ։ «Բոլոր քաղաքներն ու գյուղերը, որ մենք հանդիպում ենք մեր ճանապարհին, — գրում է նա, — շտապում էին ընդունել պարսիկների գերիշխանությունը։ Ես անձամբ ականատես եղա Մեդիայում (Ադրբեջանում )՝ Մարանդի, Հայաստանում՝ Նախիջևանի և Ջուլֆայի ու այլ բազմաթիվ քաղաքների հպատակությանը, որոնք հանձնվեցին առանց դիմադրության։ Երբ թագավորն անցնում էր մի որևէ քաղաքից կամ գյուղից, ապա բոլոր կողմերից խառնիճաղանջ բնակչությունը վազում էր՝ տղամարդիկ, կանայք, երեխաները ձեռք-ձեռքի բռնած շուրջպար էին կազմում և իրենց սովորության համաձայն երգում ու պարում… Ժողովրդական այս ելույթը նպատակ ուներ հաճոյանալ թագավորին և նրա գալուստը նշել ուրախությամբ ու եր-
_____________________________
123 J. Hammer, VIII, էջ 40։
124 Նույն տեղում, էջ 39։
125 Antonio de Gouvea, էջ 220—221։
[էջ 138]
գերով։ Հայաստան մեր ժամանումից հետո դեպքերը զարգանում էին նույն հաջողությամբ, թագավորը ոչ մի դիմադրության չհանդիպեց։ Ջուլֆայում, որը բազմամարդ էր և բացառապես բնակեցված հայերով, սրտագին ընդունելություն տեղի ունեցավ։ Թագավորին մեծարելու համար ջահեր վառեցին, այստեղի տները, որոնք կտուրներ չունեն և զարդարված են պատշգամբներով, պճնվեցին ավելի քան հիսուն հազար ջահերով, որոնք վառվեցին ամբողջ գիշերվա ընթացքում»126։
Այս դեպքերը մի քիչ այլ նրբերանգներով հետևյալ կերպ է նկարագրում Անտոնիո դե Գուվեան։ Նախիջևանը, ասում է նա, «...Հեշտությամբ ենթարկվեց թագավորին, որը ողջ բնակչության կողմից դիմավորվեց ցնծությամբ։ Այնտեղից թագավորը իր ամբողջ բանակի հետ շարժվեց դեպի Օրդուբադ քաղաքը, որը նրան հանձնվեց առանց: որևէ դիմադրության։ Այս (քաղաքը) ունի յոթից ութ հազար բնակիչ, մեծ մասամբ հայեր, որոնք ենթարկվում են Երևանի փաշային: Տեղի կայազորի այստեղ գտնվող թուրքերը պարփակվեցին ամրոցի մեջ։ Թագավորը չուզեց կանգ առնել այստեղ և պաշարել այն։ Ճիշտ կռահելով, որ այս բոլոր փոքր վայրերի նվաճումը կախված կլինի մայրաքաղաքի Երևանի, գրավումով։ Օրդուբադից հետո թագավորն ուղիղ շարժվեց հայերով բնակեցված Ագուլիս (Iglis) քաղաքը, որը հանձնվեց նույնպիսի դյուրությամբ, ինչպես և նախորդը։
Ագուլիսից շարժվեց դեպի Ջուլֆա, որը բնակեցված է երկրամասի ամենահարուստ հայ վաճառականներով և այդ պատճառով տարանցիկ առևտրի հանգուցակետ է և Մեծ Տիրակալը (սուլթանը) այն հանձնել էր իր մորը՝ եկամուտն ըստ հայեցողության ծախսելու, և ահա երեք տարի է, ինչ եկամուտը նա (մայրը) առանձնացրել էր իր կողմից նախատեսված ծախսերի համար։ Ջուլֆայի բնակիչները միշտ էլ արժա՛նացել էին թագավորի բարեհաճ վերաբերմունքին, քանզի նրանցից շատերն իրենց սովորական առևտուրն էին անում (Իրանում) և արդեն ծանոթ էին թագավորին ու հովանավորվում էին նրա կողմից։ Ուստի որպեսզի ցույց տան, որ իրենք ավելի են ոգեշնչված, քան ուրիշները շահի գալուստով, վերջինիս քաղաքին մոտենալու լուրը ստանալով հարձակվեցին մոտավորապես հարյուր հոգուց բաղկացած թուրքական կայազորի վրա, բոլորին սպանեցին և վերցնելով Մեծ Տիրակալի մոր՝ պահեստում դրված դրամը, վերոգրյալ թուրքերի գլուխների և բանակի կարիքների համար սննդամթերքների հետ գնացին թագավորին ընդառաջ և այս բոլորը քաղաքի բանալու հետ միասին հանձնեցին թագա-
_____________________________
126 Iter Persicum, էջ 52։
[էջ 139]
վորին։ Նա ընդունեց նվերը և իր նկատմամբ ցուցաբերված բարի կամքի համար նրանց խոստացավ ըստ արժանվույն հովանավորել։
Ջուլֆայում թագավորը մնաց երեք օր, որի ընթացքում փայփայվեց ժողովրդի կողմից, որից հետո նա այնտեղից շարժվեց դեպի Ջուլֆայից հինգ մղոն հեռավորության վրա գտնվող Նախիջևան քաղաքը, որը համարյա նույնպես ամբողջությամբ բնակեցված էր հայերով»127։
Նախիջևանից հետո շահական բանակը շարժվեց ուղիղ դեպի Երևան և պաշարեց այն։ Քաղաքի ամրոցում գտնվում էր 12.000-ոց թուրքական կայազորը Շերիֆ փաշայի գլխավորությամբ։
Երևանն այդ ժամանակվա ռազմական տեխնիկայի համար բավականին ամրացված քաղաք էր։ Ուներ երկու ամրոցներ։ Մեկը՝ Հին բերդը (Կալա-ի ատիկ) և նորը (Կալա-ի ջեդիդ), որը կառուցվել էր, ինչպես տեսանք, 1583 թվականին, Ֆերհադ փաշայի կողմից։ Ուստի բերդի պաշարումը տևեց շուրջ մեկ տարի, չնայած Գ. Տեկտանդերի մոտ ասվում է, որ այն գրավվեց մի քանի շաբաթվա ընթացքում։ Ավստրիական կայսեր ներկայացուցիչը, հավանաբար, նկատի ունի քաղաքի, և ոչ թե ամրոցի գրավումը։ Նա գրում է. «Քաղաքը դիմադրեց հինգ, շաբաթ, մինչև որ պարենի պակասը ստիպեց նրան անձնատուր լինել պարսիկներին, որոնք կոտորեցին բնակչության զգալի մասը»128։
Ավելի ընդարձակ ու ավելի ստույգ են Երևանի գրավման առթիվ Անտոնիո դե Գուվեայի հաղորդած վկայությունները։ Շահը, ասում է նա, հրամայեց վերցնել Երևանը, «որն ամբողջովին բնակեցված է հայերով, քաղաքի հողը մշակելի ու բերրի է և հարուստ ամեն տեսակի մթերքներով։ Ամենահիշարժանն այն է այստեղ, թե ինչպիսի դյուրությամբ թագավորը նվաճեց այդքան մեծ քաղաքներ, էլ չենք խոսում նրանց կցված ավանների ու գյուղերի մասին, քանզի նրա Թավրիզ մուտքից մինչև Երևանի պաշարումը նա հասցրեց կատարել երկու ամսից էլ պակաս ժամանակում»129։ Հետևաբար, Երևանի պաշարումը պետք է սկսված լինի 1603 թ. դեկտեմբերի սկզբներին։
Այնուհետև Անտոնիո դե Գուվեան շարունակում է. «Երևան քաղաքը հանդիսանում է ամբողջ Մեծ Հայքի կարևորագույն քաղաքը ու մայրաքաղաքը, ուր թուրքերը մեծ նշանակություն ունեցող մի ամրոց էին կառուցել տվել, ինչպես նրանք այդ բանն անում են նվաճված մյուս բոլոր նահանգներում, նրանց կարծիքով, որպես երկրամասի պաշտպանության լավագույն միջոց։ Այսպես (Ուզդեմիր) Օսման փա-
_____________________________
127 Antonio de Gouvea, էջ 223—224։
128 Iter Persicum, էջ 62:
129 Antonio de Gouvea, էջ 225։
[էջ 140]
շան, նվաճելով Մեդիան (Ատրպատականը), կառուցել տվեց փաշայի նստավայր Թավրիզի ամրոցը։ Դրանից ևս մի քանի տարի առաջ, նախքան թուրքերի գրավումը, Խորաբանդա շահի և Մեծ Տիրակալ Մուրադ 3-րդի ժամանակ, Ֆերհադ (Cadet) փաշան, նվաճելով Մեծ Հայքը, Երևանում կառուցել տվեց մի ամրոց, որը, իր կարծիքով, ի զորու էր ամբողջ նահանգը պաշտպանել։ Երբ թագավորը եկավ այնտեղ, տեղի կայազորի պետն էր Շերիֆ փաշան՝ տասներկու հազար թուրք զինվորներով, որը քաշվեց ու պատսպարվեց ամրոցում։ Այնտեղ ապստամբվեց նաև քաղաքի ու նրա շրջակայքի բնակչության մի մասը։ Ամրոցից դուրս մնացին միայն ամենաաղքատներն ու թշվառները...
Թագավորն իր այստեղ ժամանումից հետո անմիջապես չուզեց մտնել քաղաք, այլ տեղավորվեց մեկ մղոն հեռու գտնվող վայրում և հետախուզական նպատակով հեծյալ գունդ ուղարկեց իմանալու ընդհանուր վիճակի և նոր բերդի տեղակայման հարցերի շուրջ։ Հետախույզները նրան հաղորդեցին, որ քաղաքը խաղաղ էր և չնկատեցին որևէ մեկին, որ զենք կրած լիներ, և որ ամրոցը գտնվում էր պաշտպանական առումով բարվոք վիճակում ու նպատակադրվել է պաշտպանվել։ Եվ այդ բոլորը ստույգ էր... թագավորը... նկատի ունենալով այդ բոլորը, եկավ այն եզրակացության, որ (Երևանի) ամրոցը հնարավոր է վերցնել միայն երկարատև պաշարումից հետո»130։
Սկսելով պաշարումը, շահական զորքերը բոլոր կողմերից կրակ են տեղում Երևանի ամրոցների վրա։ «Ամրոցը, — գրում է դե Գուվեան,— այնպես էր պաշարված, որ բացառված էր որևէ մեկի ելքն ու մուտքը... Եվ պաշարվածների համար ամենամեծ դժվարությունը ջրի հարցն էր, որը չէր կարող երկար բավարարել ամրոցի ներսի մարդկանց պահանջները»131։ Իր հերթին, «թագավորը կանգնած էր երկու մեծ դժվարությունների առաջ, մեկը ձմեռնամուտն էր, քանզի այն երկրում ձմեռը խստաշունչ է և առատ ձյուն է տեղում։ Երկրորդն այն էր, որ եթե թողներ պաշարումը, ապա ամրոցում պաշարվածներին հնարավորություն ու ժամանակ կտար Կոստանդնուպոլսից ուղարկված մի փաշայի միջոցով օգնություն ստանալ, ինչպես այդ մասին լուրեր էին տարածվում»132։ Սակայն շուտով Սեֆյանների ձեռքն ընկած մի թուրք հետա-
_____________________________
130 Antonio de Gouvea, էջ 227—228։
131 Նույն տեղում, էջ 230։
132 Նույն տեղում, էջ 230—231։
[էջ 141]
խույզից իմանում են, որ «...Մեծ Տիրակալը ծանր հիվանդ է և որ ոչ Կnuտանդնուպոլսում և ոչ էլ այլուր այլևս խոսք չկա իր (շահի) դեմ բանակ ուղարկելու մասին»133։ Հիրավի «1012 թ. (ըստ մահմեդական տոմարի) և մեր տոմարի 1603 թ. դեկտեմբերի 15ին թագավորը տեղեկացավ Կոստանդնուպոլսում թուրքերի կայսր Մեհմեդ 3-րդի մահանալու մասին, որին առանց որևէ միջադեպի հաջորդել էր, չնայած երիտասարդ տարիքին, Ահմեդը։ Նրա մահը ցավով ընդունվեց իր պետության մեծամեծների կողմից։ Թագավորը նույնպես վշտացածի տեսք ընդունեց, իսկ երբ ոմանք հարցրին իրեն դրա պատճառը, նա պատասխանեց, թե իրեն զայրացնում է այն, որ նա (սուլթանը) մահացել է, առանց սեփական աչքերով տեսնելու (Սեֆյան Իրանի) վրեժը»134։
Երևանի պաշարման ժամանակ ռազմական կարիքներից դրդված, շահը դաժան թշնամու կրակոցի ներքո կոռվորության է լծել Երևանի հայ բնակչությանը։ «Ամենից շատ տուժողները,— կարդում ենք դե Գուվեայի մոտ, — այս խեղճ ու դժբախտ հայերն էին, որոնք ձմեռվա այս դաժան իրականության պայմաններում լծվել էին կոռվորությանը»135։ Անշուշտ, միայն պատերազմի արհավիրքից կամ կոռվորությունից չէ, որ հայ զանգվածները տուժում էին։ Շահական զորքերը չէին եկել հայ ժողովրդին փրկելու ստրկական կապանքներից, այլ հաստատելու թուրքական լծից քիչ տարբերվող իրենց իշխանությունը։ Ամրոցի պաշարման ժամանակ, ինչպես վկայում են հայ աղբյուրները, Արարատյան դաշտավայրի ու մերձակա շրջանների գյուղերն անխնա կողոպտվում էին, բնակչությունը գերեվարվում, իսկ աղջիկներին վերցնում էին զավթիչների հեշտանքին ծառայեցնելու համար։ Նախավկայի վանքում արտադրված մի ձեռագրի հիշատակարանում ասված է, որ «...որդի Խուտապանտային (շահ Աբաս—Մ. Զ.) երեկ ի Սպահանա... գերեաց զազգն քրիստոնէից և խիզանն հայկական ազգին որպէս գառինս վաճառէին միմիանց և... անմեղ մարդիկ կոտորեցին և շատ անմեղ տղայք ի գրկից մաւրն խլէին... և զազգն հայոց վաճառէին»136։
Երևանի պաշարման ժամանակ շահի մոտ ժամանեցին վրաց պատվիրակությունները՝ հպատակություն հայտնելու, նրանց մեջ էին
_____________________________
133 Նույն տեղում, էջ 234։
134 Նույն տեղում, էջ 237։
135 Նույն տեղում, էջ 238։
136 Ս. Տեր-Ավետիսյան, Ցուցակ ձեռագրաց Նախավկայի, Հայկ. ԽՍՀ պատմության ինստիտուտի արխիվ, ձեռ. էջ 36, հմմտ. Աշ. Հովհաննիսյան, Դրվագներ... հ. 2, էջ 83։
[էջ 142]
Կախեթի իշխան Ալեքսանդրը, Սիմոնի որդի Գեորգին137։ Այս իշխաններն իրենց պատրաստակամությունը հայտնեցին Սեֆյանների հետ համատեղ հանդես գալու թուրքերի դեմ։ Հետաքրքիր է այստեղ նշել այն, որ շահի մոտ մեկնելիս «Վրաստանի թագավորը», որի անունը չի հիշատակվում, ճանապարհին հանդիպում է Ավստրիա վերադարձող Գ. Տեկտանդերին և թարգմանչի միջոցով նրան տալիս է հետևյալ հարցը, «...Ինչու նորին կայսերական մեծությունը իրեն՝ քրիստոնյային, նույնպես դեսպանություն չի ուղարկում, այն ժամանակ, երբ Պարսկաստանի թագավորը մի հերետիկոս է, և իր կողմից ավելացրեց, որ ինքը կուզենար լավ հարաբերություններ հաստատել նորին մեծության հետ»138։ Սրանից դժվար չէ կռահել, որ վրաց տիրակալն ակամա է մեկնում շահի մոտ ծառայության։
Երևանը դեռ պաշարված էր, երբ շահ Աբասն իր զորավարներից մեկին՝ Հոսեյն խան Զիյադօղլու Կաջարին, ուղարկեց Շիրվանն ու Ղարաբաղը ասպատակելու։ Հոսեյն խանն ասպատակության ժամանակ «...սկսեց այրել գյուղերը, հնձել բերքը և ավերել ամեն ինչ, որ գտնվում էր Գյանջայի շրջակայքում ու այս միջոցով ստիպել ամրոցում ապաստանած փաշային բռնվել մարտի»։ Թուրքերի դեմ տարած հաղթանակից հետո «...սպանվեցին չորս հազար թուրքեր... և շրջակա գյուղերի ու ավանների ավարի հետ ներկայացան թագավորին՝ նրան նվիրելով բազմաթիվ այլ իրերի հետ տասներկու հազար ստրուկ կանայք, մեծ մասամբ աղջիկներ»139։
Գանձակի անկումը Շերիֆ փաշային ստիպում է դիմելու շահին՝ հաշտության բանակցությունների առաջարկով։ Երբ թուրքական կայազորի պետը, գրում է դե Գուվեան, «...իմացավ Գյանջայի պարտու-
_____________________________
137 Antonio de Gouvea, էջ 239240։ Շահի ծառայությունն ընդունած պատվիրակությունների մասին ահա թե ինչ է գրում Անտոնիո դե Գուվեան. «Իբերիա երկիրը, որը մենք այսօր Գյուրջիստան ենք անվանում, բաժանված է չորս փոքրիկ թագավորների միջև, որոնցից մեկը և ամենագլխավորը Սիմոն խանն (Saman han) է, որը դեոևս կենդանի է ու գտնվում է Կոստանդնուպոլսում գերության մեջ։ Վերջին պատերազմներում պարսիկների կողմն անցնելով թուրքերի դեմ կռվելու համար, իր հոր բացակայության ժամանակ նրա ավագ որդի Գեորգի խանը (Gorgin han) կառավարում էր պետությունը։ Այս իշխանը, որի երկիրն այնքան մոտ է Մեծ Հայքին, տեղեկանալով հարևան թագավորի հաղթանակների մասին հարևան մի երկրում նրա մոտ ուղարկեց դեսպանություններ և մեծ քանակությամբ սննդամթերք, պատրաստակամություն հայտնելով ծառայել նրան այս պատերազմում և կատարել նրա ցանկացած հրամանները։ Այս նույն երկրի մի այլ թագավոր՝ Ալեքսանդր խանը, որի որդին երկար տարիներ ի վեր ընդունել էր մահմեդականություն և գտնվում էր թագավորի կողքին, արեց նույնը»։
138 Iter Persicum, էջ 64—65։
139 Antonio de Gouvea, էջ 246։
[էջ 143]
թյան լուրը, որոշեց նետվել նրա (շահի) գիրկը և իր ներկայացուցիչների միջոցով ներում հայցել»140։
Մտնելով Երևան, շահն «ամրոցում գտավ մեծ հարստություններ՝ ոսկի, արծաթ, մետաքս և այլ ապրանքներ, և բացի այդ՝ 400 թնդանոթ, որից 25-ը ահռելի մեծության էին»141։
Երևանը գրավելուց հետո շահը 1604 թ. ամռան սկզբին մեկնում է Սևան՝ հանգստանալու142, միաժամանակ Ղարաբաղ ուղարկելով 15 հազարանոց մի բանակ՝ Ալլահկուլի բեկ Կաջարի գլխավորությամբ, որը համաձայն շահից ստացած հրահանգի, երեք օր շարունակ հրի ու սրի է մատնում երկիրը ու մեծ ավարով վերադառնում շահի մոտ։
Դեռ մինչև Երևանի բերդի անկումը, 1603 — 1604 թվականների ձմեռվա ցուրտ պայմաններում իր գլխավոր զորավարներից մեկին՝ ծագումով հայ143 Ալլահվերդի խանին շահը հրամայում է ասպատակել Արևմտյան Հայաստանի գավառները և բնակչությանը բռնի տեղափոխել Արարատյան դաշտավայր։ Ալլահվերդի խանն «ասպատակեց ու ավերեց երկրամասը (Արծկեն և Արճեշը)»144։ Ալլահվերդի խանի՝ արևմտյան գավառները կատարած արշավանքի ու այնտեղ ստեղծված աղետալի վիճակի մասին մանրամասն տեղեկություններ են հաղորդում հայկական աղբյուրները։ Այսպես Առ. Դավրիժեցու մոտ կարդում ենք. «Իսկ շահն միշտ նստեալ ի վերա բերդին Երևանու պատերազմէր, ոչ դադարէր (յաւերելոյ զաշխարհս, և գերելոյ զազգս Հայոց, քանզի առաքեաց զորագլուխս բազում զօրօք ի կողման Արզրումայ, որք գնացեալ աւերեցին զերկիրն Բասենու, և զԽնուսայ՝ և զդաշտն Արզրումայ՝ և զայլս, ուր և կարացին հասանիլ, քանդեալ՝ աւերեալ, այրեալ՝ և ապականեալ զերկիրն և զշէնսն, զինչս և զստացուածս կողոպտեալ, և զարս սպանեալ, և զկանայս և զմանկունս գերեցուցեալ բերին յԵրևան ի բանակն իւրեանց։
Սոյնպես և յերկիրն Արճիշու առաքեաց զօրս՝ որք գնացեալ արարին ըստ վերոյասեցելումդ աւար և գերութիւն և ապականութիւն ազգին հայոց ի ժամանակս ձմերայնոյ»145։ Իսկ մի քիչ ներքև պատմագրի մոտ կարդում ենք հետևյալ մանրամասնությունները. «...և յարձակեցաւ (խանն) ի վերայ
_____________________________
140 Նույն տեղում, էջ 247։
141 Նույն տեղում, էջ 248։
142 Նույն տեղում։
143 Նույն տեղում, էջ 69։ Դե Գուվեայի վկայությամբ շահ Աբասը սիրել է ասել որ «Ամբողջ Պարսկաստանը ենթարկվում է ինձ, իսկ ես՝ Ալլահվերդի խանին»։ Ալլահվերդի խանի հայկական ծագման մասին խոսում են եվրոպական և այլ աղբյուրներ։
144 Antonio de Gouvea, էջ 253։
145 Առ. Դավրիժեցի, էջ 30։
[էջ 144]
գաւառաց աշխարհին, և զամենայն երկիրն Արծկէոյ հաւասար աւերեաց, և հրդեհ արկեալ այրաց, և զամենայն արս կոտորեաց՝ և զինչս, և զստացուածս՝ զուստերս և զդստերս և զկանայս յաւար և ի գերութիւն առեալ։ Եւ եղեալ անտի եկն յԱրճէշ՝ և ի Բերկրի, և ի Վան, և յամենայն գաւառս նոցա արար այնպէս ... և ժողովեալ ամենայն գերեալսն, և հօրանս անդեոց, և ջոկս ոչխարաց, և երեմակս ձիոց, իբրև մեծ և յորդեալ հեղեղ զամենեսեան վարեալ ածեալ բերեալ հասուցին, յԵրևան ի լիութիւն բանակին Պարսից»146։ Արևմտյան Հայաստանից Արարատյան դաշտ քշված բնակչության թիվը մի հիշատակարանում հաշվում է 60.000 մարդ, առանց սպանվածների ու մահացածների147։ Միայն Արճեշից, Բերկրիից ու Վանից Ալլահվերդի խանը տեղահան արեց 23.000 հայերի148։ 1604 թ. ապրիլին շահի հրամանով սեֆյան մի այլ բանակ՝ Համադանի կառավարիչ Հյուսեյն խանի և ծագումով հայ Կարչխա խանի գլխավորությամբ ասպատակում է Կարսն ու իր շրջակայքը, որին շուտով միացավ նաև ինքը՝ շահը։ «Այդ նույն ժամանակ, — կարդում ենք դարձյալ դե Գուվեայի մոտ,—թագավորը Երևանից հինգօրվա ճանապարհին գտնվող Կարս քաղաքի մոտակայքն ուղարկեց հեծյալ մի բանակ Համադանի կառավարիչ Հյուսեյն խանի և Կարչխա սուլթանի գլխավորությամբ։ Փաշան, որը գտնվում էր (Կարսի ամրոցի) ներսում, չէր ուզում դուրս գալ այնտեղից։ Պարսիկները ասպատակության ընթացքում այրեցին հացահատիկը, ավերեցին ու քարուքանդ արեցին երկիրը, ինչքան որ կարողացան։ Հասցված վնասը շատ մեծ էր... Այս բոլորից հետո բանակը հետ վերադարձավ։ Թագավորը կանգ առավ Կարսից յոթ մղոն հեռավորության վրա գտնվող Շորագյալի ամրոցի մոտ և Շահկուլի խանին հրամայեց Իսպահանի զորքով հարձակվել (Կարսի ամրոցի վրա), որը և կատարվեց հաջողությամբ»149։
Այս բոլոր իրադարձությունների ժամանակ ջալալիների շարժումներից կաթվածահար եղած Թուրքիան պարզապես դիտողի դերում էր։ Այս հանգամանքը հատուկ շեշտում է դեպքերին մոտիկից հետևող դե Գուվեան։ Նա գրում է. «Արդեն մեկ տարուց ավել էր, ինչ թագավորը տիրացել էր Թավրիզին և բազմաթիվ այլ քաղաքների, որոնք չունենալով հանդերձ այն մեծ նշանակությունը, ինչ ուներ առաջինը, այնուամենայնիվ կորուստն այնքան մեծ էր, որ թուրքին զգալ պետք էր տալ,
_____________________________
146 Նույն տեղում, էջ 32—33։
147 Մատ., ձեռ. № 5315, էջ 208ա—208բ։
148 Առ. Դավրիժեցի, էջ 33 («...գերեցան այսքան անձինք քրիստոնէից զորոց թիւն ԻԴՌ (23.000), ասեն գոլ՝ թող զսպանեալսն» ).
149 Antonio de Gouvea, էջ 254։
[էջ 145]
սակայն (սուլթանի կողմից) չուղարկվեց և ոչ մի օգնություն և ոչ մի զորավար, որը կարողանար ի չիք դարձնել Օսմանյան կայսրության կրած հանապազօրյա կորուստներն ամբողջ Ասիայում։ Եթե մեկն ուզենա դրա պատճառն իմանալ, ապա պետք է նշել, որ դա ոչ թե Մեծ Տիրակալի կամ նրա զորավարների անհոգության հետևանքով էր, այլ ինչպես այդ մասին միաձայն վկայում էին այս պատերազմի ժամանակ գերի ընկած (թուրք) սպաները, ուներ բազմաթիվ պատճառներ։ Առաջինն ու գլխավորն այն էր, որ բոլոր քրիստոնյա պետություններին Պարսկաստանի թագավորի ուղարկած դեսպանությունները Մեծ Տիրակալին պահում էին խռովահույզ վիճակում։ Այդ դեսպանություններին ցուցաբերված լավ ընդունելությունը Մեծ Տիրակալին պատկերացում էր տալիս, թե ինչ էր նշանակելու նրանց միջև կայանալիք դաշինքը, երբ Եվրոպայի վրայով կատարվելիք հարձակումը սպառնալու էր նրա եվրոպական տիրույթներին կամ գեթ նրա մեծ մասին... նախ՝ նրա վիճակը խառնաշփոթ էր և թուլացած քաղաքացիական պատերազմներից այնպես, որ բանակը բաժանելով առանձին փոքրիկ մասերի (սուլթանը) դրանց ուղարկում էր տարբեր անկյուններ։ Եվ այս ժամանակ Մեծ Տիրակալը ծանր հիվանդացավ այնպես, որ իր վեզիրներն ու բարձրաստիճան պաշտոնյաները չէին հանդգնում նրան հաղորդել Կոստանդնուպոլիս հասնող՝ Պարսկաստանի թագավորի տարած յուրաքանչյուր հաղթանակի ու քաղաքների գրավման մասին վատ լուրերը։ Այսուհանդերձ, երբ իմացան Մեծ Հայքի մայրաքաղաք Երևանի պաշարման ու օգնության կարիքի մասին, որոշեցին այդ մասին հայտնել Մեծ Տիրակալին, որը ասիական ճակատի համար գերագույն հրամանատար նշանակեց Սինան փաշային, որին թուրքերն անվանում են Ջղալեի որդի, և որը զորավարների մեջ ամենատեղյակն էր (պարսկական գործերին), հետևաբար՝ ամենակարողը այս հարցում։ Օսման փաշայի (Ուզդեմիր) հետ գտնվելով Թավրիզում ու Ֆերհադ փաշայի հետ Երևանում՝ պարսկական գործերին քաջատեղյակ էր, կուտակել էր ռազմական փորձ»150։
Մեհմեդ 3-րդի մահից հետո սուլթանական գահին բազմած Ահ մեդ 1-ինը Ջղալազադեին Թողնում է իր պաշտոնում151։
1604 թ. նոյեմբերի 8-ին Ջղալազադեի զորքերն արդեն հասել էին Կարսի մատույցները152։ Շահին թվում էր, թե սերասքյարը կարող է իր դեմ ռազմական գործողություններ ծավալել միայն հաջորդ տարվա
_____________________________
150 « Antonio de Gouvea, էջ 260-261։
151 J. Hammer, VII, էջ 57։
152 Նույն տեղում, էջ 61։
[էջ 146]
գարնանը, սակայն նրա ենթադրություններն ի դերև ելան։ Ուստի նրան մնում էր ամենակարճ ժամանակամիջոցում կազմակերպել նահանջը, երկիրը ամայացնել, բնակչությանը տեղահան անել այնպես, որ. թուրքական բանակն այլևս ցանկություն չունենա շարունակելու արշավանքը դեպի Իրանի խորքերը։ Շահի հրեշային այս հրամանը ամենայն դաժանությամբ ի կատար ածվեց։ Ամբողջ երկրամասը Կարսից մինչև Արաքս գետը ամայի ու անմարդաբնակ դարձավ։ Տեսնելով այս վիճակը, Սինան փաշան որոշեց մեկնել Շիրվան՝ իր որդու մոտ և գարնանը վերսկսել պատերազմական գործողությունները շահի դեմ։ Սակայն ենիչերիներն ապստամբեցին ու սերասքյարին ստիպեցին նահանջել դեպի Վան153։ Նահանջը կատարվում էր Արաքսի ու Մակվի վրայով, ցրտաշունչ ձմեռվա պայմաններում։ «Առանց հանդիպելու թշնամուն,— գրում է դե Գուվեան,— նրանք (թուրքերը) ծանր կորուստներ ունեցան։ Շատերը մահացան ցրտից ու գետահեղձ եղան, եղանակը կոտորում էր նրանց։ Վերջապես նրանք խուճապի մատնված Վանի ամրոցը հասան կիսամեռ վիճակում»154։
Այս խժդժություններից ամենից շատ, անշուշտ, տուժեցին բռնագաղթի կամ, ինչպես ընդունված է ասել, «Մեծ սուրգունի» ենթարկված հարյուր հազարավոր հայեր։ Տեղահանման էր ենթարկվում գերազանցապես Արարատյան դաշտավայրի հայ և մահմեդական բնակչությունը, իսկ Արևմտյան Հայաստանի տարբեր մասերից՝ Վանից, Մուշից, Արճեշից, Բերկրիից, Արծկեից. Երզնկայից, Դերջանից, Բաբերդից, Սպերից, Էրզրումից, Ալաշկերտից, Շիրակից, ինչպես նաև Մակվից, Խոյից, Սալմաստից, Ուրմիայից, բռնագաղթվածները, ինչպես այդ մասին նշում է Առ. Դավրիժեցին, բացառապես հայեր էին155։
Այդ բռնագաղթին, որպես ականատես, տասնյակ էջեր է նվիրել դե Գուվեան156։ Որպես ականջալուրներ, բռնագաղթի մասին սրտաճմլիկ տողեր են թողել նաև այդ դեպքից մի տասը-տասներկու տարի հետո Իրանում գտնվող իտալացի Պիետրո դելլա Վալլեն և իսպանացի Գարսիա դե Սիլվան, ինչպես և ուրիշ հեղինակներ։ Վերջիններս իրենց տեղեկությունները հիմնականում քաղել են բռնագաղթված հայերից։
Անտոնիո դե Գուվեային ընթերցելիս մի պահ թվում է, թե ինքդ էլ մասնակից ես այդ աներևակայելի տառապանքներին, այն աստիճան վառ են նկարագրությունները։ Սակայն դե Գուվեայի՝ բռնագաղթի մա-
_____________________________
153 Նույն տեղում, էջ 82—63։
154 Antonio de Gouvea էջ 266։
155 Առ. Դավրիժեցի, էջ 450—451։
156 Antonio de Gouvea, էջ 342—343։
[էջ 147]
սին թողած պատմվածքը հիշարժան է նաև հայ ժողովրդի ազգային ճակատագրի շուրջը հեղինակի դատողություններով։ Ավելորդ չենք համարում քաղվածաբար բերել այդ հատվածները։
Շահի հրամանն այնպիսին էր, որ հայերին տեղահանության ենթարկվելու համար տրված էր ընդամենը երկու օր։ «Եթե մենք փնտրելու լինենք մի ժողովրդի՝ խլված իր սեփական երկրից և հին բնակավայրից, ապա մենք նրան կգտնենք հայերի մեջ։ Նրանք բռնությամբ ու ուժով հանված են պարսից թագավորի հրամաններով և նրանք, ովքեր ի կատար են ածել այդ հրամանները, այնպիսի քմահաճույք ու կատաղություն էին դրսևորել, որ հայերը երկու սովորական օրվանից ավել ժամանակ չունեցան թողնել այն ծննդավայրերը, ուր մեծացել էին, եկեղեցիները, ուր նրանց հայրերն ու մայրերը թաղված էին, տները որ իրենք կառուցել էին, այգիները, որ տնկել էին, ժառանգությունը, որստացել էին, կարճ՝ այն ամենը, ինչ մարդուն գոհացում կարող է պատճառել և հաճելի հիշողություններ արթնացնել»156։
Դե Գովեան եվրոպացի ընթերցողին է ներկայացնում հայ ժողովրդի դառը վիճակն իր բիբլիական հայրենիքում՝ թուրք ու պարսիկ տիրապետողների կրնկի տակ, «եթե մենք (աշխարհում) փնտրենք հարստահարված ու ոտնակոխ արված մի ժողովուրդ, ապա ահավասիկ քեզ այս ժողովուրդը, երբ նրանք թուրքերի հպատակներն էին, հարկերի հետ միասին տալիս էին իրենց ամենաընտիր զավակներին զինվորականության համար (ինչպես դա թուրքերի սովորությունն է), վտանգ, որից ապահովված չեն նաև Պարսկաստանի թագավորի գերիշխանության տակ, եթե Աստուած մի ճար չանի։ Այս խեղճ ժողովուրդն այնպես է շրջապատված անագորույն ազգերով, ինչպիսիք են մի կողմից՝ թուրքերը, մյուս կողմից՝ պարսիկները, այլ կողմերից նրանց հարևաններ են թաթարներն ու արաբները, որոնց ասպատակություններին և ավազակություններին ենթակա են ամեն օր»157։
Թուրք-իրանական այս պատերազմում, կարդում ենք դե Գուվեայի մոտ, «պատերազմի հիմնական թատերաբեմը Մեծ Հայքն է»։ Ուստի Սեֆյանները Հայոց հինավուրց երկրի վրա հարձակվելիս և նահանջելիս «ավերեցին և ամայի դարձրին ողջ երկիրը, այնպես որ քսանից ավելի հարուստ ու մարդաշատ քաղաքներ անգութ ու տմարդի եղանակով ավարի ենթարկվեցին, առանց հաշվի առնելու ավաններն ու գյուղերը, որոնք բազմաթիվ են և այնքան բազմամարդ, որ միայն Երևանի գավառում հազար հինգ հարյուրից ավել են, որոնցից մի քանիսը
_____________________________
157 Նույն տեղում, էջ 343։
[էջ 148]
չորս հարյուրից մինչև հինգ հարյուր բնակիչ ունեն։ Գլխավոր քաղաքներն են Երևանը, Նախիջևանը, Շարուրը և Գիլսը (Ագուլիսը)»158։
Երբ ընթանում էր պատերազմը ու քաղաքները պաշարված էին, ասում է պորթուգալացի դիվանագետը, «մոտավորապես հարյուր հոգուց բաղկացած պարսից զորագնդերը մտնում էին գյուղերը և այնպիսի ավերածություններ էին գործում, որ անհնարին է պատկերացնել»159։ Այնուհետև, շարունակում է նա, «ամեն ինչ կողոպտելուց հետո նրանք սկսեցին գերեվարել երկսեռ երեխաներին իրենց ծառայեցնելու կամ վաճառելու համար, ապա սկսեցին գերեվարել կանանց և աղջիկներին ու իրենց զգայական ստոր ցանկություններին հագուրդ տալուց հետո վաճառել կամ տեղավորել հասարակաց տներում, որպեսզի նրանք իրենց համար դրամ վաստակեն։ Այս ճանապարհով գերեվարված ու տարբեր տեղեր ուղարկված կանանց և աղջիկների թիվն անհավատալի չափով մեծ է և ավել է, քան հարյուր հազար հոգի և բոլորովին ստույգ է, քանզի եթե նրանք յուրաքանչյուր տեղից վերցրած լինեին տասը հոգի (դա նվազագույնն է, որ նրանք կարող էին վերցնել), այս թիվը հեշտությամբ կմեծանար, եթե նկատի ունենանք այս երկրում նրանց ավերված քաղաքների, ավանների և գյուղերի թիվը։ Ողորմելի մի տեսարան էր այս, որ կարող էր փափկացնել ամենակարծր սիրտն անգամ»160:
Երբ սերասքեր Սինան փաշան մոտեցավ Կարսին, այնուհետև կարդում ենք դե Գուվեայի մոտ, «հրամայեց ամբողջովին անմարդաբնակ դարձնել երկիրը, որտեղից պիտի անցնեին թուրքերը, որպեսզի նրանք չկարողանային գտնել և ոչ մի ապաստարան և ոչ էլ ուտելիք իրենց և իրենց ձիերի համար։ նա (շահը) զորագնդեր ուղարկեց գլխավոր քաղաքներն ու գյուղերը և ամենայն խստությամբ պատվիրեց կատարել բնակիչներին (տեղահան անելու) իր հրամանը։ Նրանք այնպես կատարեցին (շահական) հրամանը, որ ինչպիսի ցավ էլ պատճառած լիներ այս թշվառականներից յուրաքանչյուրի համար հինավուրց հայրենիքի սերը և ինչպիսի դժվարություններ էլ ներկայացներ այս տեղահանումը, այսուհանդերձ, որոշեցին ճամփա ընկնել, քանզի նրանց հրամայում էին ոչ միայն խոսքերով ու սպառնալիքներով, այլև (պարսիկ զինվորները) սուրը ձեռներին իրենց մոտ էին բերում յուրաքանչյուր բնակավայրի ավագներին և շահի անունից երդվելով սպառնում, որ
_____________________________
158 Նույն տեղում, էջ 347—348։
159 Նույն տեղում, էջ 348—349։
160 Նույն տեղում, էջ 349։
[էջ 149]
եթե որոշակի ժամերին նրանք ճանապարհ չընկնեն և չդատարկեն քաղաքներն ու գյուղերը, ինչպես իրենց հրամայված էր, ապա կկտրեն և նրանց, նրանց կանանց և երեխաների գլոլխները, կայրեն քաղաքները ու կոչնչացնեն նրանց...
Այս խեղճ հալածվածների տարակուսանքը, ողբն ու կոծն այնպիսին էր և այնքան մեծ, որ կարող էր շարժել անգամ ամենաանգութ մարդկանց սիրտը, քանզի ոչ ոքի մնալն անհնարին էր ու նրանք զուրկ էին դրա ճարը տեսնելու որևէ մարդկային հնարից... նրանց ողբերը սիրտ էին շարժում. անհրաժեշտ էր տեսնել, թե ինչ էին անում նրանք քաղաքների դռների առաջ, ոմանք գետին էին ընկնում և բազմիցս գրկում ու համբուրում էին հողը, ուրիշները հրաժեշտ էին տալիս իրենց հայրենիքին և բնակարաններին այնպիսի սրտամորմոք բառերով, կարծեք թե պատերը զգացում ունեին»161։
Դե Գուվեան 60 հազար ընտանիքից ավելի է հաշվում Արարատյան դաշտավայրից բռնագաղթածների թիվը։ Մեծ սուրգունից զերծ են մնացել միայն այն գյուղերը, որոնք հեռու են գտնվել թուրքական բանակի արշավանքի երթուղուց162։
Հազարավոր զոհերի գնով բռնագաղթվածների զանգվածն անցավ Արաքս գետը։ Նրանց կրած անլուր տառապանքների, սովի ու դրա հետևանքով առաջացած մարդակերության, կամայականությունների, սեֆյան հրամանատարների կատարած վայրագությունների, ջրահեղձման դժնդակ պատկերների մասին պատմում են դե Գուվեան, եվրոպացի մյուս հեղինակները, հայկական ձեռագրերի հիշատակարանները163, Առ. Դավրիժեցին, Գր. Դարանաղցին, հայ կաթոլիկ քահանա Ավգուստինոս Բաջեցին164 և այլք։ «Ինչպիսի դժբախտությունների տեղի տվեց այդ ողբերգական տեղահանումը,— բացականչում է դելլա Վալլեն,— ինչպիսի սպանությունների, ինչքան մարդիկ մահացան սովից, ինչպիսի հափշտակումներ, աղջիկների ու կանանց բռնաբարումներ, ինչքան երեխաներ հուսահատության պատճառով խեղդվեցին կամ ջրա-
_____________________________
161 Նույն տեղում, էջ 354—364։
162 Նույն տեղում, էջ 355։ ,,Օո compte plus de soixante mil mesnages".
163 Պահպանվել են բռնի տեղահանումը նկարագրող զգալի քանակությամբ հիշատակարաններ, որոնցից ամենաընդարձակն, ըստ երևույթին, Ն. Ակինյանի հրատարակածն է (տե՛ս Ն. Ակինյան, Բաղեշի դպրոցը» (1500—1704 թթ.), Վիեննա, 1952, էջ 185 — 187)։ Մյուս հիշատակարաններից տե՛ս Մատ., ձեռ.№ 5345, էջ 206բ—207բ, № 4692, էջ 613բ, № 6093, էջ 3556, № 3843, էջ 189բ, № 5057, էջ 293ա, № 4721, էջ 655 բ — 656բ, № 4525, էջ 363, 364—365, 369, 373—374 և այլն։
164 Itinéraire du três révérend frére Augustin Badjétsi, traduit par M. Brosset, Journal Asiatique, Paris, 1837.
[էջ 150]
հեղձ արվեցին իրենց հարազատ հայրերի աչքի առաք, այլք սպանվեցին պարսիկ ղեկավարների կողմից կամ խլվեցին իրենց մոր գրկից ու նետվեցին փողոցներն ու ճամփաները՝ դառնալու համար կենդանիների սնունդ, կամ տրորվեցին բանակի ձիերի և ուղտերի ոտքերի տակ մի ամբողջ օր։ Հայրերի՝ իրենց երեխաներից, ամուսինների՝ իրենց կանանցից, եղբայրների՝ իրենց քույրերից ինչպիսի դժոխային բաժանում, որոնք ուղարկվեցին Պարսկաստանի հեռավոր նահանգները՝ հույս չունենալով այլևս իրար գտնելու։ Կազմվեցին տղամարդկանց ու կանանց ճամբարներ, որոնց զգալի մասն էժան գնով վաճառվեցին, ինչպես անասուններ»165։
Նման վկայությունների շարանը մեծ է, սակայն բավարարվենք այսքանով։ Նշենք ևս մի անգամ, որ տեղահանման գլխավոր ստրա֊ տեգիական պատճառը երկրի այն մասերի ամայացումն էր, որտեղից պիտի անցներ օսմանյան բանակը և, որ ամենագլխավորն էր, բռնի տեղահանվող բնակչությունն ամեն կերպ պիտի նպաստեր Իրանի տնտեսության ու առևտրի զարգացմանը։ Առ. Դավրիժեցին միանգամայն ճիշտ բացատրություն է տալիս շահի դիվային այդ հրամանի հետամտած նպատակներին. «Զի եկեալ օսմանցւոցն,— գրում է նա,— անբնակ գտանիցեն զերկիրն ի մարդկանէ։ Եւ ոչ գտցի կերակուր և ռոճիկ և այդ ինչ պիտոյք նոցա՝ և անասնոց նոցա, և առ ի չգոյէ հարկաւորաց վտանգեսցեն զօրքն օսմանցւոց։ Նաև ժողովուրդքն լինիցին նմա անզերծանելի հարկատու ծառայք, և հողագործք մինչև զյաւիտեան» (ընդգծումը մերն է—Մ. Զ.)166։ Ժան Շարդենն իր հերթին անդրադառնալով այս նույն հարցին, գրում է հետևյալը, «Աբաս Մեծն էր, որ ավերեց Ջուլֆան և այն ամեն ամրությունները, ինչ ռազմարվեստը այստեղ ստեղծել էր. նույն այդ պատճառով նա ավերեց Նախիջևանը և Հայաստանի նույն գծի վրա գտնվող այլ վայրերը, որպեսզի թուրքական բանակին զրկեր պարենից։ Այս նուրբ քաղաքական գործիչն ու մեծ զորավարը, տեսնելով իր ուժերի թուլությունը թշնամու նկատմամբ, և մտածելով, թե ինչ միջոցներով է հնարավոր խոչընդոտել յուրաքանչյուր տարի թուրքական զորքերի մուտքը Պարսկաստան, նվաճումներ կատարել այնտեղ ու իր գերիշխանության տակ պահել, որոշեց ամայացնել Էրզրումի և Թավրիզի արանքում ընկած Երևանի ու Նախիջևանի ուղղությամբ ձգված երկիրը, որ թուրքերի արշավանքի սովորական ուղին էր և նրա բանակի պարենավորման վայրը։ Նա այնտեղից տեղափոխեց բնակչությունն ու անասնահոտերը, ավերեց ամեն
_____________________________
165 Pietro della Vallé, էջ 338։
166 Առ. Դավրիժեցի, էջ 38։
[էջ 151]
տեսակի շինությունները, hրկիզեց դաշտերն ու այգիները և թունավորեց նույնիսկ ջրի աղբյուրները»167։
Վերադառնանք թուրք-իրանական ռազմական ընդհարումների պատմությանը։ 1605 թ, գարնանը շահ Աբասը թուրքերին լարված վիճակում պահելու նպատակով Շիրվան ուղարկեց սեֆյան մի բանակ վրաց Ալեքսանդր թագավորի որդի Կոստանդինի գլխավորությամբ, վերջինին նվաճումից հետո նշանակելով երկրի կառավարիչ։
Այդ նույն ժամանակ շահը Վանում գտնվող Սինան փաշայի դեմ ուղարկեց երեսուն հազարանոց ընտրյալ հեծելազոր Ալավերդի խանի գլխավորությամբ, մեծ նշանակություն տալով ապագա ճակատամարտի ելքին, որը որոշելու էր իր՝ շահի, հետագա ճակատագիրը։ Նա դե Գուվեայի հավաստիացումով Ալլահվերդի խանին հայտնեց որ «...այս հանձնարարությունը լինելու է մինչ այդ տվածների մեջ ամենակարեվորագույնը, որից կախված է լինելու իր բոլոր նվաճած երկրների հարցը՝ կորուստը կամ պահպանումը»168։ 1606 թ. մայիսի 21-ին Ալլահվերդի խանը երևում է Վանի պատերի տակ169։ Տեղի է ունենում մեծ ճակատամարտ, որը վերջանում է սեֆյանների հաղթանակով։ «Թվական առումով պարսիկները, — գրում է դե Գուվեան,— գերազանցում էին: թուրքերին և ավելի լավ էին զինված»170։ Այդ ճակատամարտում թուրքերը ռազմի դաշտում թողնում են հինգ հազար սպանված. թշնամու ձեռքն է անցնում մեծ քանակությամբ զենք ու զինամթերք, որոնց, թվում 150 հրանոթ171։
Նա չի ընկճում սերասքեր Սինան փաշային, որը նահանջում է Արճեշ։ Նա շտապ կարգով ձեռնամուխ է լինում նոր բանակի ստեղծմանը, «ենթադրելով, որ եթե պարսիկների դեմ հաղթանակ տանի, ապա դա մեծապես մոռացնել կտա անցյալը»172։ Կարճ ժամանակամիջոցում Սինան փաշային հաջողվում է ստեղծել հարյուր հազարանոց մի բանակ, որը սկզբում որոշ երկյուղ է առաջացնում շահի մոտ։
1605 թ. աշնանը թուրքական բանակը Վասպուրականից շարժվում է դեպի Իրանական Ադրբեջան։ Շահը, իր հերթին, բանակով շարժվում Է դեպի Խոյ։ Նրա նպատակն էր թվական առումով գերազանցող թուրքական բանակի նկատմամբ վարել պարտիզանական կռիվներ։ Սա-
_____________________________
167 Jean Chardin, II, էջ 304—305։
168 Antonio de Gouvea, էջ 269։
169 Նույն տեղում։
170 Նույն տեղում, էջ 270։
171 Նույն տեղում, էջ 274
172 Նույն տեղում, էջ 284։
[էջ 152]
կայն Սոֆիանի մոտ տեղի տալով Ալլահվերդի խանի խորհուրդներին, որոշում է վճռական ճակատամարտ տալ թուրքերին։ Ճակատամարտն ավարտվում է թուրքական բանակի լիակատար ջախջախումով։ Օրվա հերոսն Ալլահվերդի խանն էր։ Թուրքերը ռազմի դաշտում թողեցին ավելի քան 20 հազար սպանված։ Սինան փաշան նահանջում է Վան որտեղ նրան է ներկայանում քրդական մի զորաբանակ՝ Հուսեյն Ջանփոլադի գլխավորությամբ։ Պատրվակ բռնելով, որ վերջինս ժամանակին օգնության չի եկել, Սինան փաշան անհապաղ գլխատել է տալիս քուրդ ցեղապետին, որը և Հուսեյն Ջանփոլադի եղբայր Ալի Ջանփոլադին առիթ է տալիս բարձրացնելու ապստամբության դրոշ, մի ապստամբություն, որը ալեկոծության մեջ պահեց Արևմտյան :Հայաստանի մի զգալի հատվածը։
Օսմանցիների պարտությունն այն աստիճան ազդեց Սինան փաշայի վրա, որ նա Դիարբեքիրում , ուր նահանջել էր, ինքնասպանությամբ վերջ տվեց իր կյանքին։ Բարոն դե Սալինյակը 1606 թ, մարտի 29-ին թագավորին գրած նամակում նրա մահը բացատրում է Որպես հետևանք այն ծանր հոգեկան ապրումների, որ նա ունեցավ Սոֆիանում կրած պարտությունից հետո։ «Ասում են,— գրում է ֆրանսիացի դեսպանը,—որ նա մահացավ ծայրահեղորեն վշտացած այն դժբախտություններից, որ պատահեցին իր հետ»173։
1607—1608 թթ. ջալալիների նոր հուժկու ապստամբությունները օսմանցիներին հնարավորություն չտվեցին պատերազմական գործողություններ ձեռնարկել Սեֆյանների դեմ։ Իսկ այդ նույն ժամանակամիջոցում օգտվելով այս բարենպաստ քաղաքական իրավիճակից, Սեֆյանները շարունակում էին իրենց նվաճումները Անդրկովկասում, թուրքական կայազորները դուրս վտարելով Շիրվանից ու Վրաստանից։ Այդ ռազմական գործողությունների ընթացքում շահը կարգադրում է, ինչպես վկայում է դե Գուվեան, վերակառուցել Երևանի բերդը և քաղաքում թյուրքական ցեղերին վերաբնակեցնել։ «Երբ Թուրքիա փախած Երևանի բնակիչները տեսան, որ թագավորը վերակառուցել էր տվել ամրոցը — կարդում ենք դե Գուվեայի մոտ, —«...մարդիկ ուղարկեցին թագավորի մոտ թույլտվություն խնդրելով վերադառնալու իրենց գյուղերն ու տները, որը և թագավորն արեց ընդհանրապես բոլորի նկատմամբ, այնպես որ, կարճ ժամանակվա ընթացքում քաղաքը վերաշինվեց ու վերաբնակվեց մահմեդականներով և ոչ քրիստոնյա հայերով, որոնց թագավորը աքսորել էր Պարսկաստանի խորքերը»174։
_____________________________
173 Baron de Salignac, էջ 30։
174 Antonio de Gouvea, էջ 312։
[էջ 153]
Ի դեպ, Իրան տեղափոխված հայերի մասին բավականին ընդարձակ վկայություններ են թողել ժամանակակից ականատեսներից Պիետրո Դելլա Վալլեն, Գարսիա դի Սիլվա Ֆիգուերան և ուրիշներ։ Ավելորդ չենք համարում այստեղ անդրադառնալ այդ հարցերին։ Գիլան ու Մազանդարան տեղափոխված հայերին շահը նպատակադրվել էր օգտագործել որպես այգեգործներ, շերամապահներ, կառուցող վարպետներ և այլն։ Իրանի այս նահանգների ճահճուտներն արտաքսված մոտ 50 հազար հայ ընտանիք, չդիմանալով կլիմայական ծանր վիճակին, մահացավ։ Մի մասն էլ ընդունեց իսլամը և ենթարկվեց էթնիկական դիմահեղման։
Հայ բնակչության մի զգալի մասը տեղավորվեց նոր կառուցված Մազանդարանի Ֆարրահաբադ քաղաքում ու նրա շրջակայքում։ Ֆարրահաբադ քաղաքը, Մազանդարանում կառուցելու շահի որոշումն ըստ Դելլա-Վալլեի պայմանավորված էր այն հանգամանքով, որ թուրքերն ի վիճակի չէին գրավելու այդ երկրամասը, նկատի ունենալով նրա բնական կտրվածությունը և հեռավորությունը175։ Մազանդարան բռնի տեղափոխվածների միջից «...Նրանց ովքեր զբաղվում էին այգեգործությամբ, օրինակ հայերին... թագավորը... հատկացրեց հողամասեր։ Քրիստոնյա վրացիներն ու հրեաները, որոնք նախկինում ևս շերամապահներ էին, շարունակեցին իրենց մասնագիտությունը»176։ Շահն իր նոր քաղաքացիներին հատկացնում էր ոչ միայն առանձին հողակտորներ, այլև վարկ՝ համոզված լինելով, որ նրանք ի վիճակի՝ չեն լինելու վճարելու իրենց պարտքը, և ի վերջո, ինչպես նշում է Դելլա Վալլեն, իսլամանալու են։ Հիրավի, ի վիճակի չլինելով վճարել իրենց պարտքերը, հայ գյուղացիներն ընկնում են ծանր կացության մեջ։ Իսկ երբ առիթից ուզում են օգտվել եվրոպացի միսիոներները և նրանց պարտքերի վճարման դիմաց կաթոլիկացնել, շահը, Դելլա Վալլեյի ասելով, հայտարարեց, «փոխանակ ֆրանկներ, այսինքն լատինականներ դառնալու, ինքը շատ կուզենար, որ նրանք (հայերը — Մ. Զ.) ընդունեին իր հավատքը և դառնային մահմեդականներ»177։
Իրան բռնագաղթված հայերի վիճակը Դելլա Վալլեն համեմատում է Բաբելոնում հրեաների բիբլիական ստրկության հետ և նշում, որ նրանք այնտեղ գտնվում են «...բարբարոսների անտանելի լծի տակ, մի դաժան ստրկության պայմաններում»178։ Այս իրավիճակում, ան-
_____________________________
175 Piétro della Vallé. III, էջ 222։
176 Նույն տեղում, III, էջ 225։
177 Նույն տեղում, էջ 227։
178 Նույն տեղում, էջ 230։
[էջ 154]
շուշտ, գտնվում էին նախ և առաջ ժողովրդական զանգվածները։ Տանելի վիճակ ու քիչ թե շատ բարենպաստ պայմաններ ստեղծվեցին հայ խոջայության ներկայացուցիչների համար։ Կասկածից վեր է, որ հենց այդ խավի ներկայացուցիչներին նկատի ունի Դելլա Վալլեն, երբ գրում է, թե նրանց շահը «...տալիս է ոչ միայն հողակտորներ ու անասուններ, այլև դրամ»179։ Թե ինչ հետևանքներ ունեցավ այդ վարկի բացթողումը, վերևում ասվեց։ Հայերի նկատմամբ շահ Աբասի ցուցաբերած «սերը» թելադրված էր, նախ և առաջ, Իրանի գերագույն պետական շահերով։ Եվ բոլորովին պատահական չէ, որ Դելլա Վալլեն գրում է, թե ջուղայեցիները պարսից թագավորի նկատմամբ հավատարիմ են մինչև վերջ և նրանք շահ Աբասի համար այն են, ինչ ջենովացիներն իսպանական թագավորի համար։ Երկու դեպքում էլ առևտրական թագավորները կապված են առևտրական բուրժուազիայի հետ։
Արդ, նորից վերադառնանք թուրք-իրանական պատերազմների հետագա ընթացքի նկարագրությանը։ Շահ Աբասը քաջ գիտեր, որ թուրքերի դեմ իր տարած հաղթանակների համար պարտական է նախ և առաջ ոչ այնքան իրանական զենքի հզորությանը, որքան Փոքր Ասիայում շարունակվող ջալալիների ապստամբությանը180։ Հենց օսմանյան ներքին խառնակ վիճակն էր թուրքերին ստիպել 1606 թ. Սիտվորոտոկում հաշտություն կնքել Ավստրիայի հետ՝ վերջինի համար բարենպաստ պայմաններով։ Ֆրանսիական թագավորին այդ մասին է գրում դե Սալինյակն իր 1606 թ, մարտի 14-ի նամակում181։ Սինան փաշայի մահից հետո ջալալիների շարժումն էլ ավելի ծավալվեց և արդեն ընդգրկում էր Փոքր Ասիայի ողջ տարածքը՝ Իրանի և Սիրիայի սահմաններից մինչև Բոսֆորի ափերը։ Կալենդար օղլին և Ջանփոլադն ասպատակում էին երկրի կենտրոնական ու հարավարևմտյան, իսկ այնուհետև հարավարևելյան մասերը, Կարա Սաիդը՝ Այդընի և Սարուխանի շրջանները, Կընալըն՝ Բուրսայի շրջակայքը, Ջեմշիդը՝ Ադանայի, Թավիլ Ահմեդ Սաչլըն՝ Կարամանիայի ու հարակից շրջանները։ Շուտով ապստամբական շրջանների մեջ ներգրավվեցին նաև քրդական շրջանները։ Կարճ ասած՝ Օսմանյան կայսրությունում տիրում էր կատարյալ քաոսային մի վիճակ, որից շարունակում էր օգտվել շահ Աբասը։ Վերջինս 1606 —
_____________________________
179 Նույն տեղում, էջ 225։
180 Ջալալիների շարժումների մասին տե՛ս Մ. Զուլալյան, Ջալալիների շարժումը և հայ ժողովրդի վիճակն Օսմանյան կայսրության մեջ 16—17-րդ դդ., Նույնի՝ «Արևմտյան Հայաստանը XVI—XVIII դդ.», էջ 135 —175։
181 Baron de Salignac, էջ 24։
[էջ 155]
1607 թթ. ընթացքում շարունակում էր իր նվաճումները Շիրվանում, Վրաստանում և Դաղստանում182։
1606 թ. թուրքերն իրանական կողմին հաշտության առաջարկներ արեցին 1590 թ. կոստանդնուպոլսյան պայմանագրի հիման վրա, որը մերժվեց շահ Աբասի կողմից, քանզի վերջինս «...պահանջում էր նվաճված բոլոր հողերը ճանաչել որպես իր տիրույթը»183։
1607 թ. գարնանը սուլթան Ահմեդը մեծ վեզիր Կույուջի (հոր փորող) կոչված Մուրադ փաշային նշանակելով սերասքերի պաշտոնում, ուղարկեց Արևելք՝ Իրանի դեմ պատերազմելու։ 1607—1608 թթ. ընթացքում մեծ վեզիրը զենքի ու դիվանագիտության միջոցով մեկը մյուսի հետևից հաշվեհարդար է տեսնում ջալալի ապստամբ ղեկավարների հետ ու արժանանում «կայսրության սուրը» և «սուլթանաթի վերականգնող» տիտղոսներին184։ Յոզեֆ Համմերի հաշիվներով կառավարական զորքերի հետ ընդհարվելիս ոչնչանում են ավելի քան հարյուր հազար ապստամբներ185։ Ապստամբների հետ վերջին ճակատամարտը տեղի է ունենում Էրզրումի մոտակայքում, որից հետո պարտություն կրած ջալալիների բեկորները, թվով 15 հազար մարդ, անցնում են Իրանի սահմանը, գալիս Երևան՝ Ամիրգունա խանի մոտ, իրենց հայտարարում շահիսեվեններ և իրենց ծառայությունն են առաջարկում շահ Աբասին։
1609 թ. սերասքեր Կույուջի Մուրադի իրանական արշավանքը ձախողվեց ենիչերիների ցուցաբերած կատաղի դիմադրության պատճառով, որոնք վախենում էին արշավանքի ընթացքում ընկնել սովի ճիրանների մեջ։ «Ինչպես է հնարավոր պարեն գտնել Էրզրումում, երբ այնտեղ սով է ու մեկ կիլոգրամ գարին արժե հինգ դուկատ և պաքսիմատի կիլոն մեկ ղուրուշ»186,— ասում էին նրանք։
Եվ, այսուհանդերձ, 1610 թ. գարնանը սերասքեր Կույուջի Մուրադի բանակն Էրզրում-Չալդրան-Խոյ-Սալմաստ ճանապարհով շարժվեց դեպի Թավրիզ։ Շուտով Կույուջի Մուրադը մահանում է և նրան փոխարինում է Նասուհ փաշան, որի սերասքերության ժամանակ էլ՝ 1612 թ, նոյեմբերի 20-ին, արևելյան երկու պետությունների միջև կնքվում է հաշտության պայմանագիր, համաձայն որի վերականգնվում են 1555 թ. Ամասիայի հաշտության պայմանագրի կետերը, այսինքն՝
_____________________________
182 Այդ մասին որպես դեպքերի ժամանակակից և ականատես մանրամասն պատմում է դե Գուվեան: Antonio de Gouvea, էջ 304 — 336։
183 Նույն տեղում, էջ 314։
184 J. Hammer, VIII, էջ 134։
185 Նույն տեղում, էջ 141։
186 Նույն տեղում, էջ 158։
[էջ 156]
ամբողջ Ադրբեջանը, Արևելյան Հայաստանն ու Արևելյան Վրաստանը մնում են Սեֆյան Իրանի տիրապետության ներքո։ Իրանը պարտավորվում էր տարեկան 200 բեռ մետաքս հանձնել Թուրքիային, որպես հարկ, սակայն, շուտով, նաև դրանից հրաժարվեց։ Ըստ էության Թուրքիան այդ պատերազմում պարտություն կրեց։ Որպես պարտության փոխհատուցում, Թուրքիան հաշտության պայմանագրում Իրանին ստիպում էր Ռուսաստանի դեմ որևէ հնարավոր գործողությունների ընթացքում խոչընդոտ չհարուցել, այլ, ընդհակառակը, օգնել։ Ինչպես նշում է թուրք պատմագիր Նաիման, Դաղստանի ու Դերբենդի շրջանում ռուսական զորքերի երևալը խափանելու և «ռուսի այս կողմերում երևալը կանխելու համար նրա կողմից կառուցված Թերեք ամրոցի խորտակման գործում... շահի զինվորներից ու ոչ մեկը արգելք չպիտի հանդիսանա»187։Սա, հիրավի, Իրանի կողմից զիջում էր Թուրքիային։ Հավանաբար և՛ Իրանը, և´ Թուրքիան ահաբեկված էին Ռուսաստանի հզորացումից։
1612 թ. հաշտությունը լոկ զինադադար էր։ Երկու պետությունների միջև լարվածությունը շարունակվում էր։ Թուրքիան չէր ուզում հաշտվել Անդրկովկասը կորցնելու գաղափարի հետ, իսկ Իրանը՝ մետաքսահարկն իր համար համարում էր ստոորացուցիչ։ Ուստի և 1612 թ. հաշտությունից հետո էլ թուրք-իրանական սահմանում հաճախ տեղի էին ունենում ռազմական ընդհարումներ, և երբեմն էլ թշնամի կողմերը խորանում էին հակառակորդ կողմի երկրի խորքերը՝ հուր ու ավերածություն սփռելով երկրում, գերեվարելով բնակչությանը։ 1614 թ. արտագրված մի ճառընտիրի հիշատակարանում գրիչը հայտնում է, որ «...վասն մեղաք իմոց ի նոյն ամն (1614 թ.) եկն ազգն պարսից ի վերայ Տարօնոյ բազում արիւն հեղին և գերի վարեցին»188։ Պիետրո Դելլա Վալլեն, իր 1617 թ. դեկտեմ բերի 8-ի նամակում որպես ականջալուր տեղեկացնում է, որ «...Նախիջևանի կուսակալը (սուլթանը) հաղորդել էր թագավորին, թե այստեղի սահմանների մոտ բնակվող ու թուրքերի դաշնակիցները հանդիսացող քրդերը ներխուժել էին Պարսկաստան՝ Արաքսի հովիտը ու զբաղվում էին հայերի մի քանի քաղաքների կողոպուտով։ Ավելի թույլ զինվորական ուժ ունեցող կուսակալը, ինչպես նաև այստեղի զորքերի գերագույն հրամանատար, Պարսկաստանի նորագույն պատմության մեջ հռչակավոր, ներկայումս ծերունազարդ Երե-
_____________________________
186 Նույն տեղում, էջ 158։
187 „Tarih-i Nâima", II, Istanbul, 1260 (1863), էջ 113—114։
188 «Մայր ցուցակ հայերեն ձեռագրաց Մատենադարանի Մխիթարիանց ի Վենետիկ, հ. 1, Վենետիկ, 1914, էջ 476։
[էջ 157]
վանի Ամիրգունա խանը դիմադրություն չէր կազմակերպել։ Թագավորը տեղեկանալով թշնամու ասպատակությունների հետևանքով հասցված մեծ վնասների մասին կարգադրել էր նախապատրաստվել հակահարձակման»189։
Տեղական բնույթի այս առանձին ընդհարումներին հաջորդեցին հայկական հողում մեծ ընդգրկումով նոր պատերազմական գործողությունները։ Ուշագրավ է պատերազմի ծագման այն պատճառաբանությունը, որ տալիս է Դելլա Վալլեն. «Ես կարծում եմ, — գրում է նա,— որ թուրքերի կողմից պատերազմի հայտարարման այլ պատրվակ չկա, քան այն, որ Աբաս թագավորը երկար ժամանակ է, ինչ հրաժարվել է յուրաքանչյուր տարի, որպես նվիրատվություն, (Թուրքիա) ուղարկել հարյուր հիսուն կամ երկու հարյուր բեռ մետաքս։ Եվ չնայած թագավորը պատերազմի դեպքում շատ ավելի ծախսեր է անում, քան եթե ուղարկեր նվիրատվությունը, այնուամենայնիվ, պատվասիրությունից դրդված, նա ցարդ նախընտրում է պատերազմը, քան մետաքսի առաքումը, քանզի թուրքերը, որոնց առաջարկված էր հաշտությունը, երբեք էլ չհամաձայնվեցին տարեկան այս հարկատվության միջոցով հաշտվել թագավորի կողմից զավթած հողերի կորստի գաղափարի հետ»190։
Դեռևս մինչև թուրքերի հետ ռազմական գործողություններ ծավալելը, շահ Աբասը, պատրվակ բռնելով վրաց թագավոր Թեյմուրազի անհնազանդությունը , ասպատակում էր Վրաստանում ու գերեվարում բնակչությանը։ «Թեյմուրազը, — գրում է Դելլա Վալլեն,— կորցնում է իր տիրույթները և Աբբաս թագավորը դրանք հիմնովին ավերեց ու բնակչության զգալի մասը, ինչպես ես այլ առիթով ասացի, աքսորեց Պարսկաստանի տարբեր մասերը, նրանց մատնելով ողորմելի ստրկության»191։ Գարսիա դե Սիլվա Ֆիգուերան, իր հերթին, նշում է, որ շահ Աբասր «...ամբողջ իր (Թեյմուրազի—Մ. Զ.) երկիրը կողոպտելուց ու ավերելուց հետո իր հետ տարավ «...ավելի քան ութսուն հազար գերիներ»192։
Ուստի և նոր պատերազմի նախօրեին, ինչպես նշում է իսպանացի այս նույն հեղինակը, վրացիները, ինչպես և քրդերը նպատակադրվել էին ապստամբել Իրանի դեմ։ «Իման Կուլի խանը, — գրում է նա,— ուղարկված էր Հայաստան,— որպեսզի մոտիկից վերահսկողություն
_____________________________
189 Piétro della Vallé, III, էջ 290։
190 Նույն տեղում, էջ 330։
191 Piétro della Vallé, III, էջ 354։
192 Garcia Sylva de Figuera, էջ 133։
[էջ 158]
սահմաներ քրդերի և վրացիների գործողությունների վրա, որոնք թուրքերի կողմից սպասում էին մի օգնական ուժ՝ ապստամբելու համար»193։
Համոզված լինելով, որ պատերազմը թուրքերի դեմ անխուսափելի է, շահ Աբասը որոշեց անակնկալի բերել թուրքական բանակին։ Նա իր զորքերն ուղարկեց Վան և Էրզրում կարգադրելով ևս մի անգամ ավերածություն տարածել ողջ շրջակայքում։ Այս պարտականությունը դրվեց ծագումով հայ Կարչխա խանի վրա, որը նշանակվեց սիպահսալար՝ գերագույն հրամանատար։ Շուտով իրանյան բանակը պաշարեց Էրզրումը, սակայն քաղաքը գրավել չհաջողվեց։ Ուստի նա երկրամասը հրի ու սրի ենթարկելով շարժվեց դեպի Վան, որը պաշտպանում էր Թեքելու փաշան։ Վերջինս, իմանալով Էրզրումի Կարչխա խանի կողմից պաշարվելու մասին, որոշեց իր 12 հազար հեծյալ բանակով ասպատակել Թավրիզի շրջակայքը։ Սակայն տեղեկանալով Վանը Կարչխա խանի կողմից պաշարվելու մասին, ստիպված եղավ նահանջել դեպի Վան։ Թեքելու փաշան Կարչխա խանից կրում է ծանր պարտություն և ընդհարման ժամանակ ինքն էլ սպանվում է։ Այլևս չհանդիպելով որևէ դիմադրության Կարչխա խանն անպատիժ ավերում ու կողոպտում է Վանն ու Վասպուրականը և վերադառնում Թավրիզ շահին զեկուցելու։ Իրանյան բանակի կողմից Արևմտյան Հայաստանի գավառների ասպատակումը հայերեն մի ձեռագրի հիշատակարանում վերագրվում է Ամիրգունա խանին. «Ի թուին հա(յ)ոց ՌԿԶ (1617) յամսին մարգաց,— կարդում ենք հիշատակարանում, — գումարեցաւ զաւրն պարսից՝ ԽՌ (40...) թիւ զաւրքին, և զաւարագլուխ—Ամիրգունին, ելաւ գնաց յաշխարհ Հոռոմին, վայ և եղուկ հայոց ազգին և մեղաւոր Ղազար իրիցս որ տեսայ»194։
Սուլթան Ահմեդի մահը և խելակորույս Մուստաֆայի իշխանության գլուխ անցնելը կաթվածահար էին դարձրել թուրքերին, որոնք ստիպված էին ժամանակավորապես հաշտվել իրանական զորքերի ասպատակությունների փաստերի հետ։ 1618 թ. փետրվարի 26-ին սուլթան Մուստաֆան գահընկեց է արվում և սուլթան է դառնում Ահմեդ 1-ինի որդի Օսման 2-րդը։ Շահն ամբողջ երկրով մեկ հայտարարում է ընդհանուր զորահավաք։ Սակայն շուտով թուրքերի կողմից ստացվում են հաշտության առաջարկներ։ Բայց տեղի ունեցած բանակցությունները չեն հասցնում դրական արդյունքի195։ Պատերազմական գործողությունները
_____________________________
193 Նույն տեղում, էջ 136։
194 Մատ., ձեռ. № 2775, պահպանակ Բ։
195 Հաշտության բանակցությունների ընթացքի մասին մանրամասն տեղեկացնում է Պիետրո Դելլա Վալեն իր 1619 թ. հոկտեմբերի 21-ի թվակիր նամակում (Piétrօ della Vallé, IV, էջ 10, 15)։
[էջ 159]
երկու պետությունների միջև վերսկսում են։ Թուրքերը Թեյմուրազի տրամադրության տակ են թողնում «...մի մեծ բանակ, բաղկացած թաթարներից»196, որոնք ասպատակում են հայաբնակ շրջանները։
Թուրքերի թվական գերակշռության առաջ սեֆյան բանակը, ինչպես միշտ, ստիպված էր նահանջել դեպի Թավրիզ։ Այսուհանդերձ, Կարչխա խանը թաթարների բանակին հասցնում է ծանր պարտության, գլխատել է տալիս հինգ հարյուր գերիների և գլուխներն ուղարկում շահին։ Ի դեպ, պետք է նշել, որ Պիետրո դելլա Վալլեն, անդրադառնալով թուրք-իրանական այս նոր պատերազմին, բերում է հոգեցունց մի փաստ այն մասին, որ շահին հաճոյանալու համար, իրանական որոշ զորավարներ շահին են ուղարկել կոտորածի ենթարկված հայ խաղաղ բնակիչների սրի քաշված գլուխները, որպես թշնամու բանակից գերեվարյալների։Նկարագրված փաստը եզակի երևույթ չի եղել։ «Այս չարագուշակ սովորույթը, — կարդում ենք Դելլա Վալլեյի մոտ, — հաճախ շատ մեծ դժբախտությունների պատճառ է դառնում, քանզի խոստացված վարձատրության դիմաց զինվորները երբեմն ոտնձգություններ են կատարում իրենց իսկ հայրենակիցների կյանքի նկատմամբ և կտրում թշվառ անմեղների գլուխները՝ հոգ չէ, թե թշնամիներ չեն... Ինձ հավաստիորեն պատմեցին, թե ինչպես մի ոմն չար ու նենգ խան, նպատակադրվելով թագավորին ինչքան հնարավոր է շատ սրի քաշված գլուխներ ուղարկել, սպանել է իր հպատակ քրիստոնյա հայերին, որոնք իրենց երկար մորուսներով նմանվել են թուրքերին ու գերեվարյալների գլուխներ անվան տակ ներկայացրել թագավորին»197։ Ասպատակությունների ժամանակ, այնուհետև շարունակում է իտալացի հեղինակը, միշտ էլ վտանգավոր է արշավող բանակի աչքին երևալը198։
Գրավելով Թավրիզը, թուրքական բանակը շարժվեց դեպի Իրանի խորքերը։ Ինչպես վկայում են եվրոպացի հեղինակները199, բնակչությունը մատնված էր ահ ու սարսափի։ Դրությունը փրկում է Կարչխա խանը, որը «Փուչ-ի շիկեստե» կոչված վայրում և Թավրիզի մոտակայքում պարտության է մատնում թուրքական, թաթարական և Թեյմուրազի վրացական բանակը200։ Կարչխա խանի այս հաղթանակը մեծ վեզիր Խալիլ փաշային ստիպեց նորից դիմելու բանակցությունների։ Հաշտությունը կնքվում է 1618 թ. սեպտեմբերի 26-ին Սերավում, հա-
_____________________________
196 Նույն տեղում, III, էջ 356։
197 Piétro della Vallé, III, էջ 177։
198 Նույն տեղում, էջ 178։
199 Մանրամասն տե՛ս նույն տեղում, էջ 155—168։
200 Garcia de Sylva, de Figuera, էջ 260-270։
[էջ 160]
մաձայն որի իրանական կողմն այս անգամ պարտավորվում է թուրքերին տարեկան ուղարկել ոչ թե 200 բեռ մետաքս, ինչպես դա 1612 թ. հաշտության պայմանագրով էր նախատեսված, այլ 100։ Սա, անշուշտ, նշանակում էր իրանական կողմի հաղթանակը։
***
1618 թ. աշնանը կնքված հաշտությունը այս անգամ ևս երկար չտևեց։ Վերսկսված պատերազմական գործողությունների հիմնական թատերաբեմ դարձավ Միջագետքը։ Օգտագործելով Բաղդադի թուրքական կայազորի հրամանատարի դավաճանությունը, շահ Աբասը գրավեց քաղաքը։
Սուլթան Օսմանի մահը պատրվակ բռնելով, կենտրոնական կառավարության դեմ ապստամբություն բարձրացրած Աբազա փաշայի201 նոր բուռն ելույթները (1623 —1627 թթ.), Եգիպտոսում ծայր առած ընդվզումները, Միջագետքում սեֆյան բանակի առաջխաղացումը Թուրքիային կաշկանդում էին ձեռնարկելու պատերազմական գործողություններ Իրանի դեմ՝ Անդրկովկասին տիրելու համար։
Թուրքերի համար միանգամայն անբարենպաստ այս հանգամանքները հետևյալ ձևով է ներկայացնում անգլիական դեսպան Ռիկոն «Պարսկաստանի հետ պատերազմը բավականին անհանգստացնում էր (թուրք) կառավարողներին։ Աբազայի ապստամբությունը գնալով դառնում էր ավելի ու ավելի վտանգավոր, քան ենթադրում էին։ Բաբելոնի (Բաղդադի) կառավարիչ Բեշիր փաշայի դաշինքը ապստամբների հետ (վերջիններին) թույլ էր տալիս դիմելու ամեն տեսակի ելույթների, և նրանք արդեն ճամբար էին դրել Կոստանդնուպոլսից ընդամենը հինգ օրվա հեռավորության վրա։ Միաժամանակ, զորքերի ընդհանուր հրամանատար Հաֆիզ փաշան, որը գտնվում էր Բաղդադի նահանգում, տեղեկացրեց արքունիքին, որ Պարսկաստանի թագավորը մի մեծ բանակի գլուխ անցած մտել է Թուրքիա։ Այս լուրր կառավարողներին նե֊ ւտեց սարսափելի ահազանգման մեջ։ Եվ նրանց անհրաժեշտ էր արի ոգի և խոհեմություն՝ ելք գտնելու բոլոր կողմերից հարձակման ենթարկված պետությունը փրկելու»202։
_____________________________
201 Աբազա փաշայի ապստամբության մասին մանրամասն տե՛ս Մ. Կ. Զուլալյան, Ջալալիների շարժումը..., էջ 191—220, նույնի՝ «Արևմտյան Հայաստանը XVI— IVIII դդ.», էջ 160—173։
202 Histoire drs trois derniéres empereurs des Turcs", էջ 17։
[էջ 161]
Հաշվի առնելով իրանական ասպատակությունների նոր վտանգը, թուրքական կառավարող շրջանների մեջ գտնվեցին մարդիկ, որոնք կողմնակից էին Աբազա փաշային որոշ զիջումներ անել և նրան սիրաշահելով համատեղ հանդես գալ Իրանի դեմ։ «Այսուհանդերձ ամենախոհեմները,— գրում է Ռիկոն, — գտնում էին, որ ավելի լավ է Աբազայի բոլոր պահանջները բավարարելով զինաթափ անել նրան և նրա ռազմական ուժն օգտագործել պետության թշնամիների դեմ։ Սակայն ենիչերիներին հնարավոր չեղավ համոզել բանակցել մի մարդու հետ, որի նկատմամբ ունեին անսքող ատելություն, և որը, իր հերթին, ատում էր նրանց (ենիչերիներին) ոչ պակաս, քան իրենք՝ պարսիկները»203։
Երբ թուրքական ղեկավար շրջաններն արծարծում էին Աբազայի հետ բանակցելու հարցը, 1626 — 27 թվականների թուրքերի գործերը թե Միջագետքում և թե Արևմտյան Հայաստանում գնալով ավելի ու ավելի էին վատանում։ «Աբազան ասպատակում էր Փոքր Ասիան։ Պարսկաստանի թագավորը տեր էր դառնում կարևոր նշանակություն ունեցող Բաբելոնին և համանուն նահանգին, թուրքերից խլում իրենց ամենաաչքի ընկնող զորավարներից մեկին՝ Քյոր Հասան փաշային, զավթում էր Մոսուլն ու Լեսկան ... և որևէ դիմադրության չհանդիպելով իր բանակը բաժանում էր չորս մասի։ Առաջինը, որը անձամբ ղեկավարում էր թագավորը, շարժվում էր դեպի Միջագետք։ Երկրորդը ներխուժելու էր Սրբազան հողերը (Երուսաղեմը)։ Երրորդն ասպատակում էր Սև ծովի ափերը։ Չորրորդը շարժվում էր դեպի Մեկկա։ Այս ամենի նպատակն էր անդամահատել օսմանցիների կայսրությունը և նրա արևելյան մասերը միացնել պարսկական գահին»204, — կարդում ենք Ռիկոյի մոտ։
«Գործերի վատ վիճակն ի վերջո իշխանություններին ստիպեց,— այնուհետև հանդիպում ենք Ռիկոյի մոտ,—չեզոքացնել Աբազային, նրան տալով այն ամենը, ինչ նա կարող էր պահանջել։ Սակայն միանգամայն անհնարին եղավ համոզել ապստամբներին Դիվանի (կառավարության) բարի կամքի մասին ... Մյուս կողմից օրը օրին ավելի բացահայտ էին դառնում նրա (Աբազայի) կապերը Պարսկաստանի205հետ, որտեղից նա ստանում էր մեծ օգնություն։ նա նկատելիորեն ամրացրել էր
_____________________________
203 Նույն տեղում։
204 Նույն տեղում, էջ 18։
205 Աբազա փաշան իրանական կողմի հետ՛ հարաբերությունների մեջ է մտնում միայն այն ժամանակ, երբ զգում է, որ իր պարտությունն անխուսափելի է. նա երբեք էլ ապստամբության չի դիմել Իրանի կողմից դրդված, նրա նպատակը երբեք էլ չի եղել տապալել օսմանյան գահը։ Ավելի մանրամասն տե՛ս Մ. Կ. Զուլալյան, Ջալալիների շարժումը... էջ 197—199։
[էջ 162]
Էրզրում քաղաքը և այնտեղ տեղակայել մի մեծ կայազոր։ Սակայն դա ենիչերիներին չխանգարեց, որ ցանկանան հարձակվել նրա վրա։ Վեզիրը206 ստիպված եղավ բավարարել նրանց։ Քաղաքը պաշարվեց։ Ամենաքաջերը նետվեցին առաջ ու փորձության ենթարկեցին կայազորի զինվորների ռազմական ոգին, որոնք պաշտպանվում էին արիաբար ու թույլ չէին տալիս որևէ մեկի առաջխաղացումը, քանզի նրանք գիտեին, որ ամոթալի մի մահ է սպասում բոլոր նրանց, ովքեր կընկնեին պաշարողների ձեռքը, ուստի գերադասում էին պատվով ընկնել ռազմի դաշտում, քան թե արժանանալ տանջալի մահվան ... Մյուս կողմից քաղաքն այն աստիճան լավ էր ամրացված ու ապահովված մեծ քանակի ռազմամթերքով, որ որևէ մի հույս չկար այն վերցնելու, եթե զանց առնենք սովի վտանգը։ Սակայն այդ հույսն էլ ի դերև ելավ ապստամբների հոգատարության պատճառով, որոնք տեղում մեծ քանակությամբ սննդամթերք էին պահեստավորել։ Անհաջողության մատնված թուրքերը մեծ խուճապով թողեցին պաշարումը, հետևում թողնելով իրենց հրետանու մի մասը։ Կայազորը հետապնդեց նրանց ու սպանեց մեծ թվով զինվորների։ Այս անհաջողության լուրը մեծ հուսախաբություն առաջացրեց Կոստանդնուպոլսում»։
Թուրքական ղեկավար շրջանների համար գնալով ավելի ու ավելի պարզ է դառնում, որ առանց Աբազայի ապստամբության հարցը լուծելու անհնարին է Իրանի դեմ հաջող ռազմական գործողություններ ծավալել։ Այդ մասին է նշում դեպքերի ժամանակակից Ռիկոն։ «Դիվանի կարևորագույն խնդիրն էր,— գրում է նա,— Վերջ տալ Աբազայի ապստամբության հետևանքներին ու փառքով ավարտել պարսիկների դեմ մղվող պատերազմը»։
Մեծ վեզիր Մերխոշ փաշան207 1628 թ.– սկզբներին ղեկավարում էր բանակը։ Նրա ճամբարը գտնվում էր այսօր Կոնիա կոչվող Իկոնիայում։ Շարժվելով դեպի Աբազայի զավթած վայրը՝ Կեսարիա, ենիչերիները միահամուռ ցանկություն հայտնեցին հարձակվել նրա վրա։ Մեծ վեզիրը որը հրաման ուներ հարցը լուծել խաղաղ ճանապարհով, առանց դիմելու բախտի քմահաճույքին խուսափեց, ինչքան դա իրեն հաջողվեց տեղի տալ իր զորքերի մտադրություններին։ Այս ձգձգումից կատաղած ենիչերիները, որոնք անտեղյակ էին բուն պատճառներին, ըմբոստացած, կտրեցին մեծ վեզիրի վրանի պարանները, քարկոծեցին նրան ու վիրավորեցին նրա գլուխը։ Այս բռնությունը մեծ վեզիրին
_____________________________
206 Հավանաբար, հեղինակը նկատի ունի մեծ վեզիր Խալիլ փաշային։
207 Ռիկոյի ողջ շարադրանքներից երևում է, որ խոսքը գնում է մեծ վեզիր Խոսրով փաշայի մասին։ Տե´ս Ա. Կ. Զուլալյան, Ջալալիների շարժումը..., էջ 208—214։
[էջ 163]
ստիպեց նրանց ծանոթացնել իր ստացած հրամանների հետ։ Հավաքված ենիչերիների և սիփահիների սպաներին նա ասաց, որ սուլթանը մտադիր է ներքին պատերազմին վերջ տալու, պարսիկների դեմ հաջող պատերազմներ մղելու և կորցրածը ետ վերադարձնելու նպատակով՝ նրա հետ բանակցել, ու ցանկանում ներքին պատերազմին վերջ տալ խաղաղ ճանապարհով։ Ռազմական խորհուրդն իրավացի համարեց մեծ վեզիրին, գտնելով, որ նա առաջնորդվում է սուլթանի հրամաններով։ «Սակայն դժվար էր փափկացնել այն մարդկանց սիրտը, ովքեր միայն վրեժ էին տենչում և ղեկավարվում էին միայն սեփական կրքով։ Այսուհանդերձ սպաները այն աստիճան մշակեցին զինվորների միտքը, որ նրանք հարկադրվեցին լսել բանա-
կանությանը։ Ենիչերիները հասկացան, թե ինչքան էր այս պատերազմն իրենցից պահանջում անհանգստություն, հոգնություն ու արյուն և համաձայնվեցին, որ բանակցեն Աբազայի հետ ու նրան դարձնեն իրենց զինակիցը։ Ապստամբները սկզբում խուսափեցին թուրք զորահրամանատարի հետ բանակցելուց, վախենալով, որ հարցի խաղաղ լուծման անվան տակ նրանք կարող էին իրենց համար թակարդ լարել։ Սակայն մեծ վեզիրը ցրեց նրանց մտավախությունները՝ իրենց մոտ պատանդ թողնելով իր եղբայր Կարամանիայի բեկլերբեկին և Փոքր Ասիայի փաշային։ Համաձայնություն կայացավ բանակցությունների տեղի և օրվա մասին, որի ընթացքում ստորագրվեց հետևյալ պայմանագիրը՝ Էրզրումի կառավարումը թողնվում է Աբազային, Բասրայինը՝ իր որդուն, իսկ Մարաշինը՝ իր Քեդխուդային՝ թիկնապահին, ընդհանուր ներում է շնորհվելու ինչպես իրեն՝ Աբազային, այնպես էլ իր կողմնակիցներին... Մեծ տիրակալը՝ (սուլթանը) հավանություն տվեց իր մեծ վեզիրի այս համաձայնագրին և ստորագրեց այն։ Էրզրում քաղաքը նորից հանձնվեց իր նախկին տիրոջը և Աբազայի բանակն օգտագործվեց պարսիկների դեմ»208։
Կոստանդնուպոլսում սուլթան Մուրադ 4-րդը Աբազային ընդունում է արքայավել դրանով ընդգծելով վերջինիս վաստակն օսմանյան գահին, «սակայն վախենալով, որ այդքան շքեղ մեծարանքների արժանացնելը կարող է զայրացնել ենիչերիներին և Աբազայի հակառակորդներին, որոշվեց, որ նա մասնավորապես հեռու պահվի Մեծ Տիրակալից»209։
Իրանի դեմ պատերազմը և Աբազա փաշայի ապստամբությունը ճնշելու համար կատարված արտակարգ ծախսերը փակելու համար Ռի-
_____________________________
208 Ricaut, էջ 39։
209 Նույն տեղում, էջ 41։
[էջ 164]
կոյի հաղորդմամբ «...Մեծ վեզիրը քրիստոնյաներին և հրեաներին ծանր հարկատվության ենթարկեց»210։ Այս նույն հեղինակի վկայությամբ դա էլ չօգնեց գործին և Օսմանյան կայսրության ներքին վիճակը գնալով ավելի ու ավելի էր վատանում։ «Ի վերջո բոլոր գործերն այնպիսի վիճակում էին, որ մի պահ թվում էր, թե պետությունը պետք է կործանվի։ Միակ բանը, որը կարող էր շտկել դրությունը, Պարսկաստանի դեմ որոշ հաղթանակներ տանելն էր»211։
Եվ ահա, օգտվելով շահ Աբասի մահից (1629 թ.), 1630 թ. սկզբին թուրքերը Միջագետքից Համադան ձեռնարկեցին մի շարք ասպատակիչ ու ավերիչ արշավանքներ։ Դեպքերին ականատես հայր Ֆիլիպ Ավրիլը այդ մասին գրում է. «Այս ժամանակ Մեծ տիրակալը ցանկանալով ետ նվաճել Բաբելոնի թագավորությունը, ուղարկեց մի մեծ բանակ, որն ինչպես ասում էին, բաղկացած երեք հարյուր հազար մարդուց, և որը պիտի ասպատակեր ու ավերեր ողջ Պարսկաստանը։ Հենց որ այստեղի անտանելի շոգերն անցան, բանակը մտավ Խալդեա (Միջագետք) ... Եվ հիրավի, թուրքերի այս բանակը այն աստիճան խորացավ (դեպի Պարսկաստան), որ եկավ ու ավերեց Իսպահանից վեց օրվա հեռավորության վրա գտնվող Համադան քաղաքը»212։ Համադանում թուրքերի բարբարոսությունը սահման չուներ։ Սերասեքեր Խոսրով փաշայի հրամանով, որ ստացել էր «Անգութ Խոսրեվ» մականունը, թուրքերը հրի մատնեցին քաղաքը, քանդեցին տները, իսկ բնակչությանը զանգվածորեն կոտորեցին։ «...3այսմ ամի (1630),— ասված է հայերեն մի ձեռագրի հիշատակարանում,— ազգս հայոց ի մեծ վտանգի է, զի այլազգիքն զօրացեալ են ի վերայ քրիստոնէից ... զի էլ ոզիրն Ըստըմբօլայ բազում զօրօք և գնաց ի Բաբելոն, որ այժմ այսի Բաղդատ, և հասեալ գետն Տիգրիս, որ պատէ զԱսորեստան, և այլ ճանապարհաւ գնաց ի յարևելս մինչև ի դուռն պարսից, և բազում ոճիր գործեաց զԱմատուն և զՔառքու և Շարազուի զամէն քանդեաց և աւերեաց զայն, (այնպէս) արարին, որ մարդ ոչ կարէ մեկնել կամ (ընդ) գրով արկանել զարհաւիրքն և զպատերազմն, որ անդ եղև»213։
Այս նույն ժամանակ թուրքական մի այլ բանակ ասպատակում էր Նախիջևանն ու նրա շրջակայքը։ Ղ. Փիրղալեմյանի հրատարակած վերոհիշյալ հիշատակարանում այնուհետև կարդում ենք հետևյալ տեղեկությունները։ «Եւ Ալի փաշան Վանայի ելեալ բազում հեծելօք և գնաց ի
_____________________________
210 Նույն տեղում։
211 Նույն տեղում, էջ 52։
212 Voyage d'Orient du R. P. Philippe, էջ 39:
213 Ղ. Փիրղալեմյան, Նշխարք..., հ. Ա., № 733, էջ 204բ—205ա։
[էջ 165]
վերայ Նախչուանայ և շատ աւեր ետուր և բազում արիւնահեղութիւն արար, և բազում առ և աւար և գերին բերեալ ի Վան։ Ոհ թէ զինչ տեսաք աչօք մերովք՝ զդառն կսկիծ և զաղիողորմ արտասուքն քրիստոնէից գերելոցն, զլալումն, զողբումն և զհառաչումն նոցա ոչ կարեմք հայել»214։ Մեծատուն հայ վաճառականները փրկագնով ազատում են հայ գերիներին215։ Ի պատասխան թուրքերի այս արշավանքի, Սեֆյանները ևս մի քանի անգամ ասպատակում են Արևմտյան Հայաստանի գավառները. «Ես յետոյ ազգն պարսիցն զօրացն,— կարգում ենք այդ նույն հիշատակարանում,— և եկին ի վերայ Արճիշու և յերկիրն Արճիշու բազում աւերս արարին զառ և զալար, և զզերին քան զնախչուանայն երկու աւելի տարան, և այլ ոչ երևացան»216։ Հետագա տարիներին թշնամի կողմերը շարունակում էին ասպատակությունները թուրք-իրանական սահմանի տարբեր մասերում։ Գրիչ Մարութան խոսելով իրանական ոմն՝ Ռուստամ խանի դեպի Վան կատարած արշավանքի մասին հայտնում է հետևյալը. «Եւ դարձեալ եկն անտի (Ռուստամ խանն) և գնաց ի վերայ Վանայ և դ(4) ամիս պաշարեաց, և նստաւ ի վերայ նորա, և ոչ կարաց առնուլ զնա և շատ աւերութիւն արար։ Եւ դարձեալ, յետս գնաց ի Թավրէզ առ թագաւորն իւր շահ Սեֆին, և անդ նստաւ, այլ ոչ գիտեմք վերջն զինչ է լինելոյ...»։
Հենվելով թուրքական ժամանակագրությունների վրա, Կանտեմիրը Ռուստամ խանի դեպի Վան կատարած արշավանքի մասին գրում է հետևյալը. «Պարսիկների զորավար Ռուստամ խանը ասպատակություն սփռեց (Օսմանյան) կայսրության տարածքում և Վանի շրջակայքն ավերելուց հետո պաշարեց այս քաղաքը։ Ասիայում չկար մի բանակ, որ ի զորու լիներ դիմադրելու պարսիկներին։ Եվ քաղաքն այն աստիճան պաշարված էր, որ չէր կարող երկար դիմանալ։ Եվ ահա այս ժամանակ Ռումելիի Բեկլերբեկը իր Եվրոպայում տեղակայված զորքերով եկավ ու ստիպեց պարսիկներին հեռանալ Վանից, որն արդեն գտնվում էր հանձնվելու շեմին»217։ Այս նույն դեպքերի մասին Գրիգոր Երեցը Վանից, որպես ակնատես, չափածո պատմում է հետևյալը.
_____________________________
214 Նույն տեղում։
215 Նույն տեղում։ Նախիջևանի շրջակայքի ավերման ու ավարման, բնակչության գերեվարման մասին վկայում է նաև Հովսեփ Թացուեցի գրիչը. «Յանկարծ շարժեցաւ Օսմանլուն ի Վանայ, գնաց ի նախշուանայ երկիր,— գրում է նա,— քանդեցին, աւերեցին, զառ ու գերին բերին ի Վան, ի Մահմըտունք, ի Բերկրի ի յԱրճէշ, ի Պաղէշ ԴՌ (4000) ԵՌ (5000) հարիւր գերի բերին, թող ոչխար և տաւար։ Սուղ Փարթալ աւաղ զհայոց ազգս ի բերել Տաճկաց։ Ով կարէ պատմել կամ ընդ գրով արկանել զաղիողորմ հայոց ազգիս» (Լ. Ղ. Փիրղալեմյան, Նշխարք..., հ. Բ, էջ 413 — 415)։
216 Նույն տեղում։
217 Cantémir, Histoire ottomane, էջ 84։
[էջ 166]
«Ի յայսմ դառն և նեղ ժամանակիս
Յիսար ընկաւ Վան քաղաքիս,
Կարմրագդակն պատեց, նստաւ վերայ քաղաքիս,
Շատ նեղութիւն հասոյց ի մեզ,
Ծզ (56) օր պաշարեց զմեզ,
Ի թվականութիւնս հայոց ազգիս
ՌՁ և երեքիս (1634)
Ըստամբօլայ հասաւ ի մեզ,
Ազգին տաճկաց ՃՌ (100.000)-իս
Ժողովեցան Քառափոսիս (Գյուղ Վանի մոտ)
Խմբեցան մեծ պատերազմիս,
Փախուցին կարմրագդակն,
Աւարն առին հասին ի մեզ,
Աւետիս մատուցին մեզ,
Կարմրագդակն փախեաւ ի յետս»218։
1635 թ. կրկին պատերազմական գործողությունների հիմնական թատերաբեմը դարձավ Հայկական լեռնաշխարհը։ Նույն տարվա գարնանը հսկայական օսմանյան բանակի գլուխ անցած սուլթան Մուրադ 4-րդը երևաց Էրզրումում։ Այդ առթիվ Ռիկոն հայտնում է հետաքրքիր մանրամասնություններ։ Նա գրում է. «Այս ժամանակ (1635 թ.) Մեծ Տիրակալը եկել էր Պարսկւսստանի սահմանում գտնվող Էրզրում քաղաքը։ Արդարության առաջին գործը, որ նա այստեղ կատարեց, հանդիսացավ քաղաքի կառավարիչ փաշայի գլխատումը (ժողովրդի նկատմամբ) թույլ տված չարաշահումների և թալանի պատճառով։ Այնուհետև տեսնելով, որ պատերազմի արհավիրքները հատկապես տարածվել էին Վերին ու Ստորին Հայքերում ու այս երկու նահանգներն ամբողջությւսմբ ամայացված էին, նա հրամայեց (երկիրը լքած) բոլոր բնակիչներին վերադառնալ իրենց բնակավայրերը։ Այդ բանն անելու համար նրանց տրվեց ընդամենը քսան օր ժամանակ։ Սակայն քանի որ նրանցից ոմանք իրենց գաղթած նահանգներում գնել էին տներ ու հողեր, ուստի հնարավոր չեղավ նրանց նկատմամբ կիրառել հրամանն իր ամբողջ խստությամբ։ Սակայն տեղում մնացողներն ստիպված եղան պետական գանձարանին վճարել որոշակի գումար ու ստանալ անդորագիր։
Հուլիսի սկզբներին Մուրադը Էրզրումի շրջակայքում անցկացրեց զորահանդես։ Միացյալ բանակը... բաղկացած էր խիստ կարգապահ
_____________________________
218 Մատ., ձեռ. № 5397, էջ 103բ։
[էջ 167]
շուրջ երեք հարյուր հազար մարտիկներից»219։ Էրզրումից թուրքական բանակը Կարսի, Գյոկ-Կյումբեթի (Գեղանիստ) վրայով եկավ ու պաշարեց Երևանը։ Ամբողջ մի շաբաթ պաշարողների հրետանին կրակ էր տեղում պաշարված քաղաքի վրա, քանդելով նրա կավե պարիսպները։ Երևանի հողե պարիսպները, Ժ. Բ. Տավերնիեի սրամիտ արտահայտությամբ, ավելի շուտ կարող էին քանդվել անձրևից, քան թե թնդանոթից220։
Երևանի պաշարումն ու գրավումն ահա թե ինչպես է ներկայացնում իր ընթերցողներին Ռիկոն։ Սուլթանը, ասում է նա, իր ենթականերին «...ծանոթացրեց իր նպատակադրումները, այն է՝ պաշարել Երևանը։ Նա ավելացրեց, որ եթե տասն օրվա ընթացքում քաղաքը չգրավվի, ապա քառասուն հազար մարդկան ց թողնելով պաշարման գծում, ինքը իր բանակի մնացորդով ներխուժելու է Պարսկաստան։ Բանակը բաժանելու է երեք մասերի և ուղարկելու է տարբեր երեք ուղղություններով։ Անմիջապես վրանները դրվեցին, ռազմական ճամբարը կազմվեց, թմբուկները զարնվեցին, խրամատները փորվեցին, պաշարումը սկսեց։ Ամիրգունայի հրամանատարության ներքո գտնվող (Երևանի) կայազորը բաղկացած էր տասնհինգ հազար մարդուց։ Ամրոցը ապահովված էր ամեն տեսակի զինամթերքով, այնտեղ չէին պակասում ոչ սննդամթերքը և ոչ էլ արիասիրտ պաշտպանները։ Այսուհանդերձ նա հանձնվեց իններորդ օրվա վերջին՝ պայմանով, որ զինվորները ու քաղաքաբնակիչները կենդանի կմնան և իրենց ինչքերը կմնան անձեռնամխելի։ Այս կամավոր անձնատվությունը, որը կատարվեց Պարսկաստանի ամենանշանավոր երևելիների մեկի կողմից, առաջացրեց սուլթանի բարեհաճ վերաբերմունքը (Երևանի) կուսակալի նկատմամբ, վերջինն էլ, իր հերթին, սկսեց ավելի ու ավելի կուրորեն հաճոյանալ նրան։ Այսպես նա մասնավորապես նրան հաճոյանում էր այդքան նշանակալի հաջողություններից հետո Մեծ Տիրակալի տված խնջույքների ժամանակ։ Կոստանդնուպոլիս ուղարկվեց Երևանի գրավման լուրը ... Դոնալման (հանդիսությունները) նշվեց փառահեղ շքեղությամբ։ Նույնիսկ քրիստոնյա դիվանագետներին ստիպեցին մասնակցել հանդիսություններին այն պատրվակով, որ եթե իրենք հանդիսանում են սուլթանի բարեկամները, ապա պարտավոր են երևալ և ցուցաբերել իրենց ուրախությունը նորին մեծության հաջողությունների նկատմամբ»221։
_____________________________
219 „...Ces murailles n'estant que de terre la pluye y feroit plus de ma que le canon" (J. B. Tavernier, I, էջ 38)։
220 Նույն տեղում։
221 Ricaut, էջ 105։
[էջ 168]
Ռիկոյի այն հայտարարությունը, թե քաղաքի հարստությունները» իբր չպիտի հափշտակվեին թուրք զավթիչների կողմից, չի համապատասխանում իրականությանը։ Հակառակն են վկայում նույնիսկ թուրք պատմագրության ներկայացուցիչները։ Այսպես, պատմագիր Նաիման այդ մասին գրում է, որ սուլթանական դաֆթարդարները (ֆինանսական հաշվառուները) «...Ներսի ու դրսի բոլոր գույքերը, ինչպես և առկա ու պահված բոլոր հարստությունները հաշվառման ենթարկեցին ու վերցրեցին։ Նրանք հափշտակեցին իրենց համար անսպասելի այն գանձերն ու անհաշիվ հարստությունները, որ երեսուն տարվա ընթացքում կուտակել էին Երևանի տիրակալն ու նրա հայր Ամիրգունա խանը։ Մտնելով խազինան (պետական գանձարանը) ու պահեստները (դաֆթարդարները) այնտեղ այնքան հարստություն ու մթերք հայտնաբերեցին, որ բանակին երկու տարի կբավարարեր»222։
1657 թ. Քյոլնում հրատարակված ու Թուրքիայի պատմությանը վերաբերող մի աշխատության մեջ ասված է, որ «թուրքերը ոչ միայն չբավարարվեցին քաղաքի բնակչության կոտորածով, այլև ամենավայրագ ձևով կենդանի կանանց մորթազերծ արեցին»223։ Թուրքական բանակը Երևանից Մարանդի վրայով շարժվեց դեպի Թավրիզ և սեպտեմբերի 12-ին մտավ և հրկիզեց քաղաքը՝ կողոպտելով ու կոտորելով բնակչությանը։ Հայաստանի վրայով արշավող թուրքական բանակի կատարած գազանությունների մասին ընդարձակ տեղեկություններ դարձյալ պահպանված են Ռիկոյի մոտ։ Ավելորդ չենք համարում բերել այդ վկայությունները։ «Պարսկաստան արշավելիս,— գրում է նա,— թուրքերն անզգուշորեն ընկան ծուղակի մեջ և հենց տեղում կորցրեցին յուրայիններից տասներկու հազար։ Սակայն այս անհաջողությունը չընկճեց նրանց կամքը և զորաբանակի մնացորդներով շարունակեցին առաջխաղացումը՝ ահռելի ավերածություններ սփռելով ամենուր, որտեղից որ անցնում էին։ Ահազանգված ու ահաբեկված գյուղական բնակչությունը ժամանակ էր գտնում փախչելու իր հետ տանելով ամենաթեթև անհրաժեշտ իրերը, մնացածը թողնելով թշնամու տնօրինմանը։Այսուհանդերձ, թուրքերը կանգնեցին չնախատեսված մեծ դժվարությունների առաջ։ Սրի օգտագործմանն ու հեծելավարժությանը հմուտ պարսկական հեծելազորը անվերջ հարվածներ էր հասցնում նրանց, մաս առ մաս ոչնչացնելով արյունալի ընդհարումներից
_____________________________
222 „Tarih-i Nâima", I, էջ 264:
223 Vincent Stochow, L'Ottoman ou l'abrégé des vies des empereurs turcs depuis Ottoman I jusques à Mahomet IV à présent régnant, Cologne, 1657. p. 106.
[էջ 169]
հետո ...Աշխարհի ամենաարգավանդ այս շրջաններում բնակչությունը դրանից հետո զրկվեց սննդամթերքից»224։ Թուրքական բանակն ընկնում է սովի ճիրանների մեջ։ Մյուս կողմից, մոտալուտ ձմեռը սուլթանին ստիպում է անհապաղ նահանջել դեպի Դիարբեքիր, այնտեղից էլ մայրաքաղաք։ «Մուրադի հեռանալը,— այնուհետև կարդում ենք Ռիկոյի մոտ,— սրտապնդեց պարսիկներին։ Հազիվ էին թուրքերը դիմել նահանջի, երբ նրանք վերսկսեցին ռազմական գործողությունները և վերանվաճեցին կորցրած երկիրը»225։ Շահ Սեֆիի կողմից շուտով պաշարվում է Երևանը և գրավվում։ Հայերեն մի ձեռագրի հիշատակարանում Երևանի պաշարումը շահ Սեֆիի կողմից թվագրված է 1635-ի դեկտեմբերի 15-ով, իսկ գրավումը՝ 1636 թ. մարտի 15-ով. «Ի թուին ՌՁԵ (1636) ի դառն և դիժար ժամանակիս,— կարդում ենք հիշատակարանում,— որ սուլթան Մուրատ թագաւորն ելաւ ի Բիւզանդիայ քաղաքէն եկաւ ի վերայ Արարատեան գաւառին յԵրևան քաղաքն էառ, գնաց ի Թավրէզ աւերեաց, յուլիսի ամսոյ ելն քաղաքն էառ և դարձաւ։ Զաշխարհս վրդովեաց որ Վանայ երկիրն գարին ամառն ԺԵ (15) ղուռուշ եղև։ Դարձեալ պարսից շահն եկաւ անչափ հեծելուք ի վերայ Երևանայ քաղաքին, դեկտեմբերի ամսոյ ԺԵ (15) քաղաքն ծեծեց մինչև ի մարտի ամսոյն ԺԵ (15) առաւ զքաղաքն»226։ Ադամ Օլեարիուսի ու այլոց վկայությամբ, շահ Սեֆին Երևանը նվաճում է մեծ կորուստների գնով։ «Թագավորը տեսնելով, որ չորս ամիս պաշարումից հետո ոչինչ առաջ չէր գնում,— գրում է եվրոպացի հեղինակը,— անհամբերությունն ու հուսահատությունը մղեցին նրան անձամբ գլխավորելու քաղաքի պաշարումը, ասելով, որ ավելի լավ է այստեղ մեռնել, քան թե ամոթալի նահանջի դիմել մի վայրից, որը սրանից առաջ թուրքերը գրավել էին երեք օրվա ընթացքում։ Նա արդեն հագել էր իր մի ծառայի հագուստը, որպեսզի չճանաչվեր ամբոխի մեջ և հարձակման հրաման էր արձակել, երբ իշխանները չհանդգնելով հանդերձ նրան հակաճառել, նրա իշխանուհի մորը աղաչեցին հասկացնել նրան, որ անհնարին էր ամրոցի գրավումը առանց ճեղքվածք բաց անելու, և որ պատահականությունը կարող էր նրա մահվան և ամբողջ բանակի ամոթալի կորստյան պատճառ հանդիսանալ։
Նա (մայրը) որպես պատասխան ստացավ վիրավորանք։ Եվ թագավորը մուրճը վերցրած ուզեց ուղիղ նետվել հարձակման։ Սակայն մեծամեծ իշխանները նետվեցին նրա ոտքը և աղաչեցին, որ իրենց
_____________________________
224 Ricaut, էջ 106։
225 Նույն տեղում, էջ 107։
226 Ղ. Փիրղալեմյան, Նշխարք... հ. Ա, էջ 209ա—209բ։
[էջ 170]
տրվի ևս մի օր, որի ընթացքում նրանք վերջին ճիգերը կթափեին ամրոցը գրավելու համար։ Ամբողջ բանակը գործի դրվեց ու գրոհով գրավեց քաղաքը, բայց և տեղում կորցրեց ավելի քան հիսուն հազար մարդ (ընդգծումը մերն է —Մ. Զ.)»227։ Բացի այդ Երևանը գրավելու համար նույն Ադամ Օլեարիուսի վկայությամբ, սեֆյան զինվորները նետերի միջոցով ամրոց են նետել հեղձուցիչ թունավոր նյութեր, «...սրանք այն աստիճան վարակեցին օդը, որ ամբողջ կայազորը շարքից դուրս եկավ և ի վիճակի չեղավ պաշտպանել քաղաքը»228։ Սա, հավանաբար, տեղի է ունեցել պաշարման վերջին օրերին, այլապես դիմադրությունը թուրքերի կողմից չէր կարող չորս ամիս տևել։ Թե ինչքանով են հավաստի Ադամ Օլեարիուսի այս հաղորդած վկայությունները, որոնք, անշուշտ, քաղված էին իրանական աղբյուրներից, դժվար է ասել։ Մի քիչ այլ կերպ է նկարագրված շահ Սեֆիի կողմից Երևանի գրավումը Ժ. Բ. Տավերնիեի մոտ։ «Մուրադը Երևանում թողեց,— գրում է նա,—քսաներկու հազարանոց մի կայազոր... Սակայն շուտով Պարսկաստանի թագավոր շահ Սեֆին մի մեծ բանակի հետ եկավ և ամրանալով քաղաքի վրա իշխող բլուրներից մեկի վրա, ութ թնդանոթների միջոցով կրակի տակ վերցրեց։ Թնդանոթները տեղակայված էին շատ կարճ ժամանակվա ընթացքում կառուցված մի փոքրիկ ամրոցի վրա։ Չորրորդ օրվանից սկսած նա ճեղք առաջացրեց և այս իշխանը, որն առաջներում չէր վայելում քաջի համբավը, առաջինը նետվեց հարձակման ու վերցրեց քաղաքր»229։
Արևելյան Հայաստանն ու Արևելյան Վրաստանը վերանվաճելուց հետո, Ադամ Օլեարիուսի վկայությամբ, շահ Սեֆին Իրան բռնագաղթված հայերի և վրացիների մի մասին թույլ է տվել վերադառնալ հայրենիք։ «Միակ լավ արարքը, որ նա (շահ Սեֆին՝) կատարեց իր իշխանության ժամանակ,— գրում է նա,— այն էր, որ թույլ տվեց այս թշվառ մարդկանց, որոնց շահ Աբասը քշել էր Երևանից, Նախիջևանից, Շիրվանից և Վրաստանից, թվով՝ յոթ հազարից ավել մարդիկ, որոնց տեղավորել էր Ֆարրահաբադում, ուր նրանք աշխատում էին խոշոր կառույցների վրա և ապրում էին ողորմելի ստրկության մեջ, վերադառնալ իրենց տուն։ Եվ սակայն միայն երեք հարյուր հոգի կարողացան օգտվել այս առանձնաշնորհումից, քանզի մնացածները մահացել էին քաղցից ու թշվառությունից»230։
_____________________________
227 Adam Oléarius, էջ 646։
228 Նույն տեղում, էջ 650։
229 J. B. Tavernier, էջ 40—41։
230 Adam Oléarius, էջ 646։
[էջ 171]
Երևանի գրավումից հետո շահական զորքերը նորից ասպատակում են Արևմտյան Հայաստանի գավառները։ «Երբ թուրքական բանակը նահանջելուց հետո գտնվում էր Էրզրումում, — գրում է Ռիկոն,—լուր ստացվեց, որ պարսիկները պաշարել են Դիարբեքիրի կամ Հին Միջագետքի սահմանում գտնվող ու անմատչելի մի ժայռի վրա կառուցված, կարևորագույն քաղաք հանդիսացող Վանը։ Քաղաքը պաշտպանվեց համառորեն, և պարսիկները չկարողացան տիրել նրան ոչ ուժով, ոչ էլ սովի միջոցով։ Սակայն պաշարումը նրանց թույլ տվեց ասպատակելու ամբողջ երկրամասը և այն աստիճան այն ավերելու, որ թուրքերը չկարողացան ոչ ձմեռել այստեղ և ոչ էլ սննդամթերք ձեռք բերել։ Այս անհաջողությանը հաջորդեց մի ուրիշը, որը (սուլթանի համար) նույնպես զայրացուցիչ էր, քանզի Մեծ Տիրակալը կորցրեց ևս տասնհինգ հազար մարդ։ Ոմն մի քուրդ պատճառաբանելով, որ ինքը Պ արսկաստանի թագավորի կողմից հալածանքի է ենթարկվել, հանձնվեց թուրքերին։ Սկզբում նա նրանց բավականին օգտակար եղավ, առաջնորդելով նրանց (թուրքերին) վտանգավոր ու անծանոթ կածաններով։ Աննշան ծառայություններով նա այնպիսի հավատ վաստակեց, որ նրան համարում էին վստահելի անձնավորություն, որին կարելի էր հաղորդակից դարձնել կարևորագույն հարցերի։ Կուրացած այդ հավատով, թուրքերը առաջնորդվելով (քրդի կողմից) շարժվեցին դեպի թշնամու ճամբարը։ Նոր էին մտել մի լեռնանցք, ընկան ծուղակի մեջ, իսկ նա միացավ պարսիկներին։ Այս դավաճանությունը պատճառ հանդիսացավ տասնհինգ հազար թուրքերի կորստին»231։
Այս ռազմական գործողություններից առավել տուժողը, անշուշտ, հայ խաղաղ բնակչությունն էր։ «Եւ ի շարժմանէ այս երկուց ինքնակալ թագաւորաց,— գրում է Առ. Դավրիժեցին,— աւերեալ ապականեցան աշխարհք՝ արևելք և արևմուտք և մանաւանդ աշխարհն Արարատա իւր շրջակայ գաւառոքն»232։
1637—1638 թթ. պատերազմական գործողությունների թատերաբեմը կրկին տեղափոխվեց Միջագետք։ Ի վերջո՝ Բաղդադն ընկավ թուրքերի ձեռքը (15 դեկտեմբերի 1638 թ.)։
Բաղդադի պաշարման ընթացքում սուլթանի հրամանով Էրզրումի կառավարիչ Քենան փաշայի զորքերն օգնական թաթարական զորքերի հետ միասին ասպատակեցին Արարատյան նահանգը։ «Դարձյալ յայսմ և թուին ՌՁԷ (1638),— գրում է Գր. Դարանաղցին,— կրկին զԵրևան և զշրջակայ գաւառին գերեցոյց տաթարն, այլ յորժամ թագաւորն գը-
_____________________________
231 Ricaut, էջ 115։
232 Առ. Դավրիժեցի, էջ 317։
[էջ 172]
նաց անհուն զօրօք դեպի կողմն Պաղտատու, հրաման արար տաթար խանին ամենայն զօրօք գնալ ի յԱրզրումն, իսկ տէր Արզրումին Քենան փաշան զօրագլուխ լիցի ամենայն զօրաց անդ հաւաքելոցն, զի միաբանութեամբ գնասցեն ի վերայ Երևանա գաւառացն և գերեսցեն առհասարակ զամենայն հայք և զտաճկահաւատսն, և զամենայն անասունք զորս գտցեն՝ յաւարի առցեն, որպէս և արարին իսկ»233։ Քենան փաշայի դեպի Երևան կատարած ասպատակության մասին խոսում է նաև Ռիկոն234։
Բաղդադը գրավելուց հետո սուլթան Մուրադ 4-րդը նպատակադրվել էր նորից հարձակվել Իրանի վրա, սակայն հրաժարվում է այդ մտքից, նկատի ունենալով մարդկային ու նյութական այն մեծ կորուստները, որ թուրքական բանակը ունեցավ Բաղդադի արշավանքի ժամանակ։ Բաղդադի գրավումից հետո, գրում է Ռիկոն, «...բանակի ընդհանուր ստուգումից հետո, նա (սուլթանը) նկատեց, որ այն նվազել է հարյուր հազար մարդով, որից երկու երրորդը սպանվել, իսկ մնացած մասը մահացել է համաճարակից և ճամբարում տարածված այլ հիվանդություններից»235։ Ուստի և սուլթանը, այս անգամ ստիպված է լինում ունկն դնել թշնամու կողմից առաջ քաշված հաշտության առաջարկներին։ «Պարսիկներն ու թուրքերը հավասարապես ձգտում էին խաղաղության։ Առաջինները հոգնել էին մի պատերազմից, որը նրանց կործանում էր։ Մյուսները, այդքան կորուստներից հետո, երբ ի վերջո հասել էին հաջողության, չէին ուզում իրենց կայսրության փառքը դնել բախտի քմահաճույքին»236։
1639 թ. մայիսի 17-ին Կասր-ե Շիրին կոչված վայրում երկու պետությունների միջև կնքվում է հաշտության պայմանագիր, որի համաձայն վերականգնվում են 1555 թ. մայիսի 26-ի Ամասիայի հաշտության պայմանները։ Թուրքերին չի հաջողվում իրենց ձեռքում պահել Երևանը։ Բանակցությունների ընթացքում նրանք համառորեն պահանջել են իրենց թողնել Արևելքում ստրատեգիական կարևորագույն նշանակություն ունեցող այդ վայրը։ «Գոյություն ուներ մի խոչընդոտ, դա էլ այն հարցն էր, թե ում է պատկանելու Երևանը,— գրում է դարձյալ Ռիկոն,— որին հավակնում էին ինչպես մեկ, այնպես էլ մյուս կողմը։ Սակայն այդ խոչընդոտը հանվեց (թուրք) վեզիրի կողմից ... և Երեվանը մնաց պարսիկներին, իսկ Բաբելոնը (Բաղդադը) թուրքերին»237։
_____________________________
233 Գր. Դարանաղցի, էջ 579։
234 Ricaut, էջ 143:
235 Նույն տեղում, էջ 153:
236 Նույն տեղում։
237 Նույն տեղում, էջ 154:
[էջ 173]
Պատերազմից չարաչար տուժած հայ ժողովուրդը, բնականաբար, ուրախությամբ ընդունեց հաշտության լուրը։ «Փառք իւր առատ բարերարութեան,— գրում է գրիչ Մարտիրոսը,— 1639 թ.,— իւր առատ գթութեամբն գթութիւն ձգեալ ի սիրտս թագաւորաց վասն ողորմեալ հայոց ազգիս և արարեալ սահման ի խաղաղութիւն և բարիշութիւն։ Եւ ետուր թագաւորն արևել(ե)ան Բաբելոնի բերդն ի ձեռն արևմտյան թագաւորին և եղև բարիշութիւն հայոց ՌՁԸ (1639)»238։ Պետք է ուրախանային, անշուշտ, հայերը, քանզի, ինչպես կարդում ենք Ժ. Շարդենի մոտ, «Աշխարհում չկա մի այլ երկիր, ուր տեղի ունեցած լինեին այդքան շատ արյունալի ճակատամարտեր ... Նա հանդիսացավ ռազմական գործողությունների թատերաբեմը թուրքերի և պարսիկների մղած վերջին պատերազմներում։ Թուրքերը կռվում էին ամբողջ Հայաստանը նվաճելու համար, սակայն բավարարվեցին այն բաժանելով պարսիկների հետ, այդուհանդերձ նրանք տիրեցին նրա մեծագույն մասին»239։
***
Հաշտության կնքումից հետո, եթե Արևելյան Հայաստանում ստեղծվում են քիչ թե շատ խաղաղ պայմաններ և երկիրը, որոշ առումով, բռնում է վերելքի ուղին, ապա արևմտահայ բնակչության քաղաքական անդորրը հաճախակի խանգարվում էր փաշաների հակակառավարական ապստամբություններով, ինչպես նաև Էրզրումի, Վանի փաշաների ու քուրդ ցեղապետերի ընդհարումներով, վերջիններիս թալանչիական արշավանքներով դեպի հայկական գավառներն ու, երբեմն, վանքերը և այլն։
1646 թ. Աբազա անունով մի ապստամբ, որն իրեն ներկայացնում էր որպես Էրզրումի նախկին կուսակալ, բարձրացրեց խռովության ալիքը և պատճառ հանդիսացավ արյունալի ընդհարումների240։
Նույն թվականին սուլթանական կառավարության դեմ խռովություն է բարձրացնում Կարսի կառավարիչը։ Մեծ վեզիր Ահմեդ փաշան Էրզրումի կուսակալ Մուհամմեդ փաշային կարգադրում է ճնշել ապստամբությունը, սակայն վերջինս վախենալով, որ դա իր դեմ ուղղված թակարդ է, ապստամբում է և գալով Սեբաստիա՝ միանում է մեծ հռչակ ու հեղինակություն ձեռք բերած Զարդար Ալի փաշայի հակակառավարական զորքերին241։ Վերջինիս ապստամբության շարժառիթների մա-
_____________________________
238 Մատ., ձեռ. № 7087, էջ 367բ:
239 Jean Chardin, II, էջ 158։
240 J. Hammer, X, էջ 129—130։
241 Նույն տեղում, էջ 145—146։
[էջ 174]
սին Յոզ. Համմերի մոտ կարդում ենք հետևյալը. «Շիտակ անձնավորություն հանդիսացող ու անկախությունը սիրող Ալի փաշան որոշեց իր ենթականերին ոտքի հանել օսմանյան բռնակալության անտանելի լծի դեմ։ Այլևս չկարողանալով հանդուրժել հարեմի կանանց գերիշխանությունը, կառավարիչների անվերջ փոփոխության պատճառով անիշխանությունը, որ տիրում էր կայսրության մեջ, նա մի շարք կառավարիչների հետ համատեղ դիմեց (սուլթան) Իբրահիմին, որ նա հրովարտակ հրապարակի այն մասին, որ հետ այսու քաղաքացիական և վարչական բարձրագույն պաշտոնյաները փոփոխվելու են յուրաքանչյուր երեք տարին մեկ անգամ242։
Կառավարությունը, դրան ի պատասխան, նենգության միջոցով սեպ խրեց ապստամբների շարքերում և դաժանորեն ճնշեց ապստամբությունը։
Հազիվ էր սուլթանը ճնշում մի ապստամբությունը, երբ այն սկսվում էր մի այլ վայրում, գերազանցապես հայաբնակ շրջաններում։ Պատճառը միշտ և բոլոր դեպքերում միևնույնն էր՝ սուլթանական կառավարության բռնակալությունները և առանձին ֆեոդալների նկատմամբ վարած հալածանքի քաղաքականությունը։ «Հարեմական բռնակալությունը, սուլթանի անիմաստ պճնանքն ու մեծ վեզիրի բռնակալությունն աճում էին օրավուր»243, գրում է Յոզ. Համմերը։ «Վաճառքի հանելով պետական պաշտոնները,— այնուհետև շարունակում է նա,— մեծ վեզիրը կառավարչության մեջ ստեղծել էր ավազակության մի համակարգ, որը և ծնունդ էր տալիս ամեն տեսակի չարաշահումների ու գազանությունների»244։
Նույն այդ՝ 1646 թվականին Ակշեհիրի շրջանում ապստամբություն բարձրացրած Հայդար օղլին և Կաթըրջի օղլին իրենց խռովության շրջանակը ծավալեցին մինչև Ապարտա։ Ապստամբները, ինչպես վկայում է Երեմիա Չելեբի Քյոմյուրճյանը, սպառնում էին նույնիսկ մայրաքաղաքին։
Ընդ աւուրս ոմն Հայտար օղլի
զզօրաայս ընդ իւր ժողովեալ.
Եւ բազում անգամ փաշայք
վերայ երթան, զորս աւերեալ։
_____________________________
242 Նույն տեղում, էջ 139—140։
243 J Hammer, X, էջ 156։
244 Նույն տեղում, էջ 162։
[էջ 175]
... Ղաթըրճի օղլին խրոխտայր,
ուր հանդիպէրւ՝ զվնաս բերեալ,
Մուրատ փաշան պատգամ յըղէ,
որոյ բանիցն ոչ յաւանեալ։
Մուրատն ասեր. «Ցըրուես՝ ըղզօրսդ,
մանսուպ (պաշտոն) տացուք, լիցիս նըստեալ,
Եւ նա գայր մինչ յՈւսկիւտար
ընդ վեզիրին պատերազմ տալ245։
Այս Կաթըրջի օղլին շուտով իր ապստամբ զորքերը միացնում է Նեբի Գյուրջի անվանված մի այլ ապստամբի զորբաների հետ, որոնք Փոքր Ասիայի տարբեր մասերում կողոպտում էին գյուղերը, ավանները ու առևտրական կարավանները246։ 1649 թ. ամռանն ապստամբ զորքերը մի քանի անգամ ծանր պարտության մատնեցին կառավարական զորքերին, սակայն, ի վերջո, ստիպված եղան զենքերը վար դնել։
1651 թ, հակակառավարական այս ապստամբություններից առանձնապես տուժեցին Վանն ու Վասպուրականը, որի մասին մանրամասն տեղեկություններ են հաղորդում Առ. Դավրիժեցին և այլ հայկական աղբյուրներ։ Այդ տարին, կարդում ենք Մ. Չամչյանի մոտ, «...գրգռեալ էր խռովութիւն ի կողմանս Վասպուրականի ի մէջ երկուց տաճիկ իշխանաց, որոց մին էր հրամանատար Վանայ երկրին՝ Հիւսեյին անուն, և միւսն իշխան Խոշաբայ բերդին՝ Սիւլեյման անուն, առ որ յարեցաւ և իշխան ոմն Չոմար անուն՝ անկեաի բդեշխութենէ՝ և ապստամբեալ ի թագաւորէն օսմանցւոց՝ այր անյաղթ և անգութ։ Երկոքին սոքա Սիւլեյման և Չոմար յարձակեալ զօրօք իւրեանց ի գիւղօրէս և յաւանս Հիւսեյին իշխանին՝ յաւարի առին զամենայն»247։
Ապստամբ զորքերը, ինչպես դա արդեն սովորույթ էր, զբաղվում էին առևտրական կարավանների կողոպուտով։ Նրանցից մեկի՝ Սուլեյման-բեկի մասին Առ. Դավրիժեցին գրում է. «...Եղև երբեմն զի զճանապարհորդ կարաւանս, որ ի Վանայ գնային ի Թարվէզ և ի Թարվիզու ի Վան, սա (Սուլեյման բեկը) զկարանաւանաց բեռինսն բռնութեամբ բանայր և որ ինչ իրաց և հաւանէր, սուղ ինչ գին ձգէր ի վերայ տիրոջն և կորզեալ ի տիրոջէն յինքն առնոյր զինչսն, և պատճառէր թէ գնով գնեցի»248։
_____________________________
245 Երեմիա Քյոմյուրճյան, Պատմութիւն..., էջ 241։
246 J. Hammer, X, էջ 212—213։
247 Մ. Չամչյան, Գ, էջ 643։
248 Առ. Դավրիժեցի, էջ 494։
[էջ 176]
Այս Սուլեյման բեկն ու վերոհիշյալ Չոմարը համատեղ հարձակվում են Վարագա վանքի վրա ու կողոպտում նրա հարստությունները։ Ի վերջո, մի քանի տարի տևած այս ապստամբությունները ճնշվում են։ Վանքի կողոպտված հարստությունը Վանի մեծահարուստ հայ խոջաները, և նախ և .առաջ, Մարխաս Չելեբին, այդ «...այր երևելի և փարթամ»-ը քսակի ուժով գնում ու վերադարձնում են Վարագա վանքին։
1654 թ. ծանր ու մղձավանջային օրեր են ապրում նաև Բաղեշի ու նրա շրջակայքի հայ բնակիչները՝ Վանի կուսակալ Մելիք փաշայի և Բաղեշի ցեղապատ Աբդալ խանի զինված ընդհարումների ժամանակ։ Այդ մասին մանրամասն տեղեկություններ են պահպանված Վարդան Բաղիշեցու մոտ249։ Ընդհարման համար գլխավոր պատճառն էր ջիզիե հարկի գումարի զավթումը քուրդ ցեղապետի կողմից250։ Զինված ընդհարումն ավարտվում է Աբդալ խանի պարտությամբ։ Մելիք Փաշայի զորքերը մտնում են Բաղեշ և կողոպտում քաղաքը. «...իսկ զօրք փաշային ... մտին ի քաղաքն և յաւարի առին, և կողոպտեցին զքրիստոնեայս, և աստ էր տեսանել զաղաղակ և զողբն մեր, զի զբազումս սպանին, այսինքն քառասուն այր քրիստոնեայ սպանին»251։
Այս դեպքերը հետևյալ արտահայտությունն են գտել Երեմիա Քյոմյուրճյանի օսմանյան պատմությանը նվիրված աշխատության մեջ։
«Ի Պիթլիս քաղաք Մարաց
այն, որ Բաղեշն է կոչեցեալ,
Ապտալ խան ոմն անդ նստեր,
Ի վաղ ամաց մեծ օճաղ լեալ։
Օսմանցոց արքայք ոչ ոքն
զՆոսա նեղէ և կամ սպանեալ,
Վանայ ինչ սուղ պատճառաւ
ի մէջ զօրաց դաւ ինչ ցուցեալ։
Վանայ փաշայն կարծես էառ,
Վընասապարտ զնա գերացեալ,
Յանկարծ կոխէ զյար Ապտալին
և Իստամպօլ ըզնա յըշեալ»252։
XVII դարի 50-ական թվականների վերջերին Փոքր Ասիայի և Հայաստանի տարածքի տարբեր մ ասերում առանձին ֆեոդալների հակա-
_____________________________
249 «Մանր ժամանակագրություններ», հ. II, Երևան, 1956, էջ 395—397։
250 Նույն տեղում, էջ 396։
251 Նույն տեղում, էջ 397։
252 Երեմիա Քյոմյուրճյան, էջ 275—276։
[էջ 177]
կառավարական ելույթները նոր թափ ու նոր երանգ ստացան։ Դա կապված էր մեծ վեզիր Մեհմեդ Քյոփրյուլյուի հետամտած կենտրոնացված պետություն ստեղծելու քաղաքականության հետ։ Նա անխնա ոչնչացնում էր ամեն տեսակի կենտրոնախույս ուժերին, հաճախ ռազմական ընդհարումների թատերաբեմ դարձնելով Փոքր Ասիայի մերթ այս, մերթ այն մասը։
1657 թ. քաղաքական դեպքերին անդրադառնալիս, Մ. Չամչյանը գրում է. «Ի նոյն աւուրն հրաման յղեաց Եպարքոսն (Մ. Քյոփրյուլյուն) առ այլևայլ Բդեշխօ կողմանց ... գալ ժողովել զօրօք առ ինքն՝ ի պատրաստութիւն պատերազմի ընդդեմ մաճառաց, և յանսաստ գտանիլ նոցա՝ իբրև սկսաւ փոխել զոմանս ի նոցանէ, ապստամբեցան բազումք թուով ութ և տասն, և եղեն ելուզակք, այսինքն՝ ճելալիք»253։
Ելնելով աղբյուրների հաղորդած կցկտուր տեղեկություններից, կարելի է եզրակացնել, որ թուրք-իրանական սահմանը հաճախակի խախտվել է նաև 1639 թ. հաշտությունից հետո։ Հաճախ նման խախտումներն արդարացվել են ավազակախմբերին հետապնդելու իրավունքի պատրվակով։ Հայաստանում ճիզվիտ միսիոներների գործունեությանը նվիրված աշխատությունից իմանում ենք, որ թուրք-իրանական ընդհարումների պատճառով միսիոներներից ոմանք չեն կարողացել Երևան մեկնել Բայազետի վրայով։ «Երբ նրանք (միսիոներները) գտնվում էին Բայազետի մերձակայքում, նրանց տեղեկացրին, որ Երևանի խանը Բայազետի բեգի կամ իշխանի հետ պատերազմի մեջ է և որ նրանց վտանգ էր սպառնում գերեվարվել և կողոպտվել պատերազմող կողմերի որևէ մեկի կողմից»254։
1699 թ., Կարլովիցի հաշտության պայմանագրի կնքումից հետո, երբ Օսմանյան կայսրությունը Եվրոպայում մեծ տարածքային կորուստներ ունեցավ ու էապես թուլացավ, կենտրոնախույս խռովարար տարրերը Փոքր Ասիայի տարբեր մասերում նորից գլուխ բարձրացրին՝ ստեղծելով վերին աստիճանի ծանր իրավիճակ։ Հատկապես հաճախակի դարձան քուրդ բեգերի ապստամբությունները Քրդստանում և քրդական ազդեցության ոլորտի տակ ընկած արևմտահայ գավառներում։ 1702 թ. մայիսին խոշոր ապստամբություն բարձրացրեց Շեհրիզորի քրդերի առաջնորդ Բեբե Սուլեյմանը։ Մեծ վեզիր փաշային միայն մեծ զոհողությունների գնով հաջողվեց ճնշել ապստամբությունն ու հաշվեհարդար տեսնել ապստամբների հետ255։ Շուտով ապստամբություններ
_____________________________
253 Մ. Չամչյան, Գ, էջ 668։
254 „Estat présent de l'Arménie", էջ 257։
255 J. Hammer, XIII, էջ 59։
[էջ 178]
բռնկվեցին նաև Ուրֆայում, Մալաթիայում և այլուր, որոնք երկար ժամանակ լարված վիճակում պահեցին կառավարությանը։
Համաձայն հայկական աղբյուրների վկայությունների, նույն 1702 թ. քրդական ապստամբական ելույթներ են տեղի ունեցել Վանում ու Վասպուրականի տարբեր վայրերում՝ Արճեշում, Արծկեյում, Բերկրիում, Բաղեշում և այլուր256։ Քրդական բեգերի ապստամբություններ Վանում-Վասպուրականում արձանագրված են նաև 1711 և 1715 թվականներին257։
1703 թ. ենիչերիները գահընկեց արեցին Մուստաֆա 2-րդին։ Սուլթան հռչակվեց Ահմեդ 3-րդը (1703 —1730), որը դաժանորեն հաշվեհարդար տեսավ իրեն գահ բարձրացրած «խռովարարների» հետ։ Լա Մոտրեյի վկայությամբ, մի քանի տարվա ընթացքում սուլթանի հրամանով սպանվեց ավելի քան 30 հազար մարդ։ Անընդհատ փոփոխվում էին մեծ վեզիրները։ Քաղաքական կյանքը երկրի ներսում շարունակում էր մնալ անկայուն և խռովահույզ։
Սուլթան Ահմեդի օրոք ռուս-թուրքական հարաբերությունները ծայր աստիճան սրվեցին։ Պալատական վերնախավի հետադիմական թևը ձգտում էր ամեն գնով ետ վերադարձնել Կարլովիցի հաշտության պայմանագրով կորցրած տարածքը, այլ կերպ ասած՝ ծարավ էր պատերազմի։
Սուլթանական պալատի հետադիմական ուժերին ոգեշնչում էին օսմանյան մայրաքաղաքում Անգլիայի և Ֆրանսիայի ներկայացուցիչները։ Նրանք Ռուսաստանին մեղադրում էին Թուրքիայի կողմից ստրկացված քրիստոնյաներին հովանավորելու մեջ։
Ռուսաստանի միջազգային հեղինակությունը XVIII դարի սկզբներին խիստ մեծացել էր։ 1696 թ. Ազովը գրավելուց հետո Ռուսաստանն արդեն աստիճանաբար մոտենում էր Կովկասին ու Անդրկովկասին և, բնականաբար, Թուրքիայի և Իրանի կողմից ստրկացված Անդրկովկասի ժողովուրդները, նախ և առաջ քրիստոնյաները, Հյուսիսի այդ նոր հսկային դիտելով որպես իրենց ամենահուսալի հովանավորն ու դաշնակիցը, օգնություն ու հովանավորություն էին հայցում նրանից։
1701—1703 թվականներին թուրքական տիրապետության տակ գտնվող Վրաստանում, Բոսնիայում, Չերնոգորիայում և Բալկանյան թերակղզու այլ վայրերում անվերջ ապստամբություններ էին տեղի ունենում ։
_____________________________
256 «Մանր ժամանակագրություններ», հ, I, էջ 362։
257 Նույն տեղում, էջ 363։
[էջ 179]
1711 թ. բռնկված ռուս-թուրքական պատերազմը նոր ոգևորություն առաջացրեց թուրքերի կողմից ստրկացված քրիստոնյա ժողովուրդների մոտ, սակայն Պրուտ գետի ափին ռուսական զորքերի կրած անհաջողությունը նրանց ստիպեց առժամանակ հետաձգել իրենց փայփայած երազանքների իրականացումը։ Այնուամենայնիվ, առաջվա նման հայերն ու վրացիները շարունակում էին փրկություն սպասել Ռուսաստանից, որը մնում էր Օսմանյան կայսրության քրիստոնյա հպատակների միակ հովանավորն ու հետևողական պաշտպանը։
[էջ 249]
ՀԱՎԵԼՎԱԾ
ՀԱՅ-ԱՐԵՎՄՏԱԵՎՐՈՊԱԿԱՆ
ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ XVI —XVIII ԴԴ.
(Փաստաթղթեր)
Թարգմանությունը և խմբագրությունը՝
Է. Խ. ԹԱՋԻՐՅԱՆԻ և Մ. Մ. ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆԻ
[էջ 250]
[էջ 251]
ՎԵՆԵՏԻԿՅԱՆ ԴԻՎԱՆԱԳԵՏ ՌՈՏԱՅԻ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆԸ
Վերը բերվում է Պարսկաստանի և Մեդիայի ու բազմաթիվ այլ հողերի և գավառների արքա, Սոֆի մականունը կրող Արդեբիլցի իշխան Շահ Իսմայիլի ժամանակակից պատմությունը
Հետևելով նախորդ երկի (traicté) հերթականությանը, այս մեկը կբաժանենք երեք փոքր մասի։ Առաջին մասում կլուսաբանվի իշխան Սոֆիի ծագումն ու տոհմաբանությունը, երկրորդում՝ նրա ապրելակերպն ու առաջին հաջողությունները, իսկ երրորդում՝ նրա ձեռք բերած փառահեղ առաջընթացն ու ռազմական հաջողությունները։
Իշխան Շահ Իսմայիլի կամ նույնն է թե Արդեբիլցի Սոֆիի, Ղզլբաշի (Ruselbas) և Նազերի հոր կողմից հնագույն ծագումնաբանության, նրա կողմից այդ մականունը ստանալու և մայրական կողմից նրա բարձրագույն ազնվականական ծագման մասին
Մուհամմեդը՝ կախարդն ու սուտ մարգարեն, ինչպես նաև մահմեդական օրենքի հիմնադիրը, ուներ Հալի (Haly) անունով մի եղբայր, որն իր հոր մահից հետո դեռ մի փոքրիկ երեխա էր, և սնվեց ու դաստիարակվեց Մուհամմեդի կողմից։ Վերջինս նրա նկատմամբ բարյացակամ գտնվեց և հնարավորին չափ բարձր պատվի արժանացրեց։ Այդ նույն Հալիից արական իսկական և ուղղակի գծով սերում է նա, ում այսօր գռեհկաբար Սոֆի անունն են տալիս։ Ինչպես բոլոր նրանք, ովքեր արական գծով Մուհամմեդից են սերում, կոչվում են Մուհամմեդի Շերիֆ (Seriphy), այնպես էլ Հալիից սերվածները Հալիի Շերիֆ են կոչվում։ Եվ նրանք պարսկական տերության մեջ ժողովուրդների կողմից նույն պատվին են արժանանում, ինչ մյուսները, և Հալին էլ նրանց կողմից հարգված է նույնքան, որքան Մուհամմեդը։
Ի միջի այլոց, Սոֆին նրա իսկական և ճիշտ անունը չէ, դա նրա կրոնի ու աղանդի անունն է, որը պահանջում և հրամայում է, որ գլուխը համեստորեն ծածկվի։ Բուրդն էլ դրա իրագործմանը ծառայող ամե-
[էջ 252]
նաթանկարժեք բանն է, իսկ բրդին արաբերենով Սոֆի են ասում և (ըստ այդմ) այդ աղանդի մարդկանց ևս Սոֆի են կոչում։ Նրանք պետք է աղքատ ապրեն, գինի և մսեղեն չօգտագործեն, մշտապես հսկողության և պահեցողության մեջ լինեն, բայց այսօր նրանցից շատերը վատ են հետևում այդ ամենին։
Նրա իսկական և ճիշտ անունը Շահ Իսմայիլ է, այսինքն Իսմայիլ մարգարե, որի նախնիները, նույնիսկ՝ հայրը, մշտապես Արդեբիլ (Ardval) կոչվող մի փոքր երկրամասի տերերն են եղել և այդ պատճառով էլ սոֆիները կոչվում են նաև Արդեբիլցիներ։
Մինչդեռ ուրիշները նրանց կոչում են Էթնազեր (Etnazer), որովհետև նրանք տասներկու շերտերի բաժանված փաթթոց (tocque) կրելու սովորություն ունեն։ Էթնազեր արաբերեն նշանակում է «տասներկու», և քանի որ այդ փաթթոցը կամ գլխարկը ամբողջովին կարմիր է, այդ պատճառով էլ կոչվում է Ղզլբաշ (Ruselbash), այսինքն՝ կարմրագլուխ։ Այս աղանդը տարբեր պատճառներով և ժամանակի բերումով տարբեր անուններ է ստացել։
Սոֆիի հայրը խոշոր գրագետ է եղել ինչպես իրենց օրենքի, աստվածաբանության, նույնպես և գիտության այլ բնագավառներում, հատկապես աստղագիտության ասպարեզում։ Նա ապրեց խեղճ ու համեստ կյանքով։ Սրանք էլ եղան այն պատճառները (որոնց շնորհիվ) նա սիրվեց ու հարգվեց Կազեմբեկ (Razembech) թագավորի կողմից, որին մենք Ուզուն Հասան (Usum Cassan) ենք անվանում։ Այդ սերը հասավ այնպիսի աստիճանի, որ վերջինս նույնիսկ իր աղջկան ամուսնացրեց նրա հետ, այս ամուսնությունից էլ ծնվեց այդ Շահ Իսմայիլը, որին Սոֆի ենք կոչում և որը մոր կողմից սերում է շատ ազնվական ու թագավորական տոհմից։
Արդեբիլցի, Էթնազերի, Ղզլբաշ տարբեր մականուններով կոչվող իշխան Շահ Իսմայիլի աոանձին հաջողությունները, թե ինչպես իր հոր մահից հետո նա աքսորվեց և հետո վերադարձավ իր կալվածքը, նրա բարքերի և ապրելակերպի մասին, նրա արտաքինի և մեծ ապստամբության մասին, ինչպես նաև թուրք ազգի նկատմամբ նրա անասելի ատելության մասին
Այնքան ժամանակ, քանի դեռ Շահ Իսմայիլի հայրը կենդանի էր, նա միշտ աշխատեց իր զավակին սովորեցնել ազնիվ սովորություններ և ապրելակերպ, ինչպես նաև լավ գրել և, նույնիսկ՝ իրենց օրենքի մասին տեղեկություններ տալ։ Ասում են, որ երբ որդին ծնվեց, աստղա-
[էջ 253]
գիտության ասպարեզում ունեցած իր իմացությունների շնորհիվ հայրը գուշակեց, որ նա հիանալի մարդ է լինելու։ Այնուամենայնիվ, խեղճ հորը թույլ չտվեցին երկար ժամանակ զբաղվել իր որդու դաստիարակությամբ, որովհետև կարճ ժամանակ անց մահացավ Կազեմբեկ Ուզուն Հասանը, ում մոտ Ֆիլիպ դը Բուրգոնյը ուղարկել էր իր դեսպաններին՝ նրան թուրքերի դեմ գրգռելու համար։ Ահա այսպես է, որ Ուզուն Հասան թագավորը մայրական կողմից լինում է ներկայիս Սոֆիի պապը։
Ուզուն Հասանից հետո պարսկական տերության գահին նստում է նրա որդի Յաղուբ բեկը (Jacobbech), որը մեծ ատելություն ուներ Սոֆիի հոր հանդեպ, որովհետև իրեն թվում էր, թե իր քրոջ հետ նրա ամուսնությունը պետք է համարել արկածախնդրություն, ինչպես նաև անազնիվ և միաժամանակ անարգ բան։ Ուստի տերության գլուխ անցնելուց հետո, նրան թողնելով (միայն) մի փոքրիկ երկիր, աննախադեպ հալածանքի ենթարկեց և, ի վերջո, սպանել տվեց։
Իսկ Շահ Իսմայիլն իր հոր մահվան ժամանակ չնայած ընդամենը ութ տարեկան էր, բայց զգաց, որ մահվանից խուսափելու համար հարկավոր է փախչել։ Նա գնաց շատ հեռու՝ մինչև Գիլանի (Geylan) գավառ, Կասպից ծովի մոտ, Թաթարստանի հարևանությամբ։ Նա կանգ առավ Լեզիան (Lezian) կոչվող քաղաքում, որտեղից Վենետիկ են ուղարկվում բազմաթիվ մետաքսյա կերպասներ և խավոտ գորգեր։
Այստեղ, Պիրքել (Pirkail) կոչվող մի պարոնի արքունիքում նա մնաց երկար ժամանակ, այդ ամբողջ ընթացքում, այսինքն ութ տարուց ավելի, որքան էլ նրան հորդորում էին, չուզեց ընդունել ոչ մի տեսակի արքունական մսեղեն (ուտեստ) ։ Նա ապրում էր միմիայն իրեն տրվող ողորմությամբ, իսկ իր ճաշի ավելցուկը, հանուն աստծու, բաժանում էր աղքատներին։ Ներկայումս նա պետք է որ լիներ քսանութ կամ երեսուն տարեկան։ Կազմվածքով փոքր էր, բայց մարմնեղ ու գեր, արտաքինով բավական գեղեցիկ էր, իր արդարադատությամբ այն աստիճան խիստ և անաչառ էր, որ եթե կառավարության կողմից քաղաքներում և գավառներում նշանակված պաշտոնյաները (cappitaines) յուրացնում էին հպատակների կամ մասնավոր անձանց ունեցվածքը, կամ որևէ այլ հանցանք էին գործում, նրանց բոլորին սպանել էր տալիս, իսկ պաշտոնները տալիս էր ուրիշներին։
Նա անչափ ազատամիտ էր և չէր վազում ոչ ոսկու և ոչ էլ հարստության հետևից, չէր էլ գնահատում դրանք և, դեռ ավելին, այնքան շատ էր տալիս ուրիշներին, որ մարդիկ զարմանում էին ու մտածում, որ նա տեղյակ է աշխարհում գոյություն ունեցող բոլոր թանգարանների մեջ եղած հարստություններին, նույնիսկ դրամական ասպարեզում կարող է տիրանալ ցանկացածդ պաշտոնին։ Նա գինի է խմում, բայց
[էջ 254]
գաղտնի, խոզի միս է ուտում։ Սրանք այնպիսի բաներ են, որոնք արգելվում են մահմեդական օրենքով։ Եվ քանի որ թուրք ազգի նկատմամբ մեծ ատելությամբ է լցված, ուստի իր տնտեսության մեջ նա պահում է մի խոշոր ու գեր խոզ։ Եվ որպեսզի զայրացնի ու նսեմացնի թուրքերի թագավորին, այդ խոզի անունը դրել էր Բայազիտ, որը ներկայումս իշխող թուրքի անունն է։ Նա հաճույք է ստանում ամեն տեսակի առաքինի բաներից, ինչպես, օրինակ, ձեռքի, նույնպես և մտավոր ու ուսումնական աշխատանքներից։ Եվ եթե որևէ մեկը արժեք ներկայացնող մի բան բերի իր մոտ, դրա համար նա վճարում է կրկնակի, նույնիսկ՝ իր արժեքից երեք անգամ ավելի և ամեն ոք նրա մոտից հեռանում է գոհ ու բավարարված։
Իր պալատի մարդիկ և հպատակները նրան պաշտում են որպես մարգարեի, իսկ ինքն ավելի մեծ հեղինակություն ձեռք բերելու համար իրեն չի ցուցադրում կամ, հակառակ դեպքում, հանդես է գալիս ծածկված, քողարկված դեմքով՝ ինչպես ժամանակին Մովսեսն էր վարվում Իսրայելի զավակների հետ։
Ինչ վերաբերում է շքեղությանը, նա բավական համեստ է և ապրում է երկրի սովորության ու օրենքի համաձայն։ Նա ստրուկ չի պահում, ոչ էլ կին, կապված չէ ամուսնական կապերով։ Այստեղ էլ մենք ավարտում ենք երկրորդ մասը։
Այս երկասիրության երրորդ մասը վերաբերում է Սոֆի մականունով իշխան Շահ Իսմայիլի մեծ նվաճումներին և ռազմական իրադարձություններին. նախ իր երկրին և Արդեբիլ կալվածքին վերստին տիրանալուն, ապա՝ թե ինչպես նա նվաճեց Սիմիաք (Simiacque) քաղաքը:
Իսկ այժմ մնում է երրորդ և վերջին մասը, որը Սոֆի մարգարեի պատերազմական հոյակապ քաջագործություններից է։ Ուրեմն, մենք գիտենք, որ նա իր երիտասարդական վաղ տարիներին փախստական էր և. աքսորված իր Արդեբիլ երկրից և ապրում էր, ինչպես վերևում ասվել է, Թաթարիային հարակից Կասպից ծովին մոտ՝ Լեզիան քաղաքում։ Այդ ժամանակամիջոցում մահացել էր նրա մորեղբայր, միաժամանակ և իր ոխերիմ թշնամի Յաղուբ բեկ թագավորը, որը, ինչպես վերևում ասվեց, սպանել էր տվել Սոֆիի հորը և զավթել նրա երկիրն ՛ու հողերը։ Վերոհիշյալ Յաղուբ բեկ թագավորի՝ Սոֆիի մորեղբոր մահվանից հետո ամբողջ պարսկական տերությունը զենք առավ իր ձեռքը և երկիրն այնպիսի պատերազմների ու խմբավորումների բեմ դարձավ, որ երկու տարուց էլ պակաս ժամանակամիջոցում թագավորական
[էջ 255]
այդ տերությունը առնվազն հինգ անգամ ցնցումներ ապրեց և ձեռքից ձեռք անցավ։ Ահա օգտվելով այս իրավիճակից, այսինքն՝ իր հիմնական թշնամու մահից և պարսկական տերության զինվորականների ու ազնվականության իրար դեմ վարած տևական կռիվներից, Շահ Իսմայիլը հեշտությամբ կարողացավ վերադառնալ իր երկիր, տեր դարձավ իր ժառանգությանն ու հոր ունեցվածքին, այսինքն՝ Արդեբիլի շրջանին, որտեղ նա անչափ սիրված ու հարգված էր իր հպատակների կողմից։
Իր հողերին խաղաղորեն տիրանալուց և որոշ ժամանակ անցնելուց հետո, նա հավաքեց մի փոքրիկ բանակ (եթե դա կարելի է բանակ անվանել), այսինքն՝ ընդամենը երեք հարյուր հոգի, և գնաց իր երկրից ոչ հեռու (գտնվող) Սիմիաք քաղաքը, ուր վենետիկցիները բերում են չմշակված մետաքս և այլ նույնանման ապրանքներ։ նա շատ արագ ու հանկարծակի վերցրեց Սիմիաք քաղաքը և այն ամբողջովին ամայացրեց, այսինքն սրի ու հրի մատնեց այն. և դա հրաշք էր, որ կատարվեց, քանի որ այդ սակավաթիվ մարդկանցով նա կարողացավ վերցնել այն քաղաքը, որտեղ կար երեք հազար հեծյալից ավելի մի հզոր բանակ։
Թե ինչպես են պարսիկները վերաբերվում իրենց օրենքով նախատեսված մարգարե՝ Սոֆի մականունը կրաղ Շահ Իսմայիլին, ինչպես նաև նրա նկատմամբ թուրքի ունեցած վախի մասին
Այս իրադարձության ավարտից հետո, Սոֆիի հռչակը մեծանում և այնքան է տարածվում, որ շատ տեղերից, ինչպես նաև հարևան երկրներից նրա մոտ են գալիս իր աղանդին ու օրենքին պատկանող մարդիկ։ Դրա պատճառն այն էր, որ համաձայն իրենց գրքերի, նրանք իրականացված էին համարում այն մարգարեությունը, որով նախատեսվում էր նոր մարգարեի գալուստը և իրենց իղձերի կատարումը, իսկ մնացած բոլորը պիտի ոտնակոխ արվեր, նսեմացվեր և ոչնչացվեր։ Հայտնի է, որ Մուհամմեդի հերձվածը բաժանված է LXXII հիմնական աղանդների, այսպես է գրված իրենց օրենքի հիմքը հանդիսացող Ալղուրանի մեջ։ Ստացվում է այնպես, որ այդ LXXII-ից միայն մեկն (հետնորդն) է դրախտին արժանանում, իսկ մնացածը՝ դժոխքի կրակին։ Իսկ եթե որոշակի ոչինչ չկա, ուրեմն մնում է այն, որը դրախտ է գնում։ Այստեղից էլ բխում է այն իրողությունը, որ ամեն մեկը համոզված է իր ճիշտ լինելու մեջ։ Այդ յոթանասուներկուսի փոխարեն Սոֆիի աղանդը մեկն է։ Հավատացյալը մտածում է, որ հենց այդ մեկն
[էջ 256]
էլ բավական է, որ մարդիկ դրախտ գնան, ապա ավելացնում է, որ Շահ Իսմայիլը աստծո կողմից է ուղարկված, որպեսզի այդ մեկ (աղանդը) հրապարակի և ծանուցի բոլորին, բարձրացնի այն ու փառաբանի և ամբողջովին ոչնչացնի մնացած յոթանասունմեկը՝ այն հաշվով, որ եթե հնարավոր է, դրանցից ոչ մեկը չմնա։
Եվ դրա համար էլ Շահ Իսմայիլի բանակը ծախսերի և դրամական գրավականների կարիքը չունի, ճիշտ այնպես, ինչպես մեզ մոտ արվում է խաչակիրների համար՝ անհավատների դեմ կռվելիս։ Եվ այդ նպատակի համար է, որ Ասիայի բոլոր անկյուններից, նրա աղանդի մարդիկ վազում են նրա մոտ, հետները բերելով իրենց ողջ ունեցվածքն ու ընտանիքը, եթե, իհարկե, նրանց արգելք չեն հանդիսանում պարոնները (սինյորները), ինչպես վեց-յոթ տարի առաջ արել էր թուրք թագավոր Բայազիտ Օթոմանը. սա իմանալով Շահ Իսմայիլի օրեցօր աճող հռչակը և միաժամանակ նրա բանակի ու երկրի հզորանալը, Անատոլիայից և Թուրքիայից հավաքեց բոլոր նրանց, ովքեր պատկանում էին նրա աղանդին, որոնց թիվը կազմում էր տասը հազար հոգի, և նրանց բոլորի երեսին խարան դնել տվեց, որպեսզի ճանաչվեն բոլորի կողմից, որից հետո նրանց տեղափոխեց Ռոմենիա (Ռոմելի), այսինքն՝ Հունաստանի մի քանի գավառներ։ Եվ որպեսզի նրանց թույլ չտա հեշտությամբ իրար մոտ գալ, նրանց բոլորին ցրեց տարբեր հեռավոր վայրեր, այսինքն Հունաստանի, Ալբանիայի, Բոսնիայի և Սերբիայի հեռավոր անկյունները։ Հավաստի տվյալների համաձայն, մարդիկ պատմում են, որ նրանց տեսել են Մորեայում՝ Մոդոնի մեջ և որ թուրքերը սրանից տասը տարի առաջ այն (Մորեան) թողել են վենետիկցիներին։ Ընթերցողներին ենք թողնում եզրակացնելու, թե որտե՞ղ է լսված, որ Թուրքիայի նման մի հզոր պետություն վախենար Շահ Իսմայիլից, և որ ամբողջ աշխարհով մեկ շրջող լուրերը պարզ կատակներ չէին։ Բայց ավելի լավ է վերադառնանք մեր պատմությանը։
Պարսկաստանում Թավրիզ մեծ քաղաքի նվաճումը և Ալվանդ թագավորի գահընկեցությունը, և թե ինչպես Սոֆին քանդել տվեց իր մորեղբոր գերեզմանը և իր իսկ ձեոքով սպանեց մորը
Սիմիաք քաղաքի գրավումից և հաղթանակելուց հետո Շահ Իսմայիլի բանակը աճում է՝ հասնելով մինչև հազար մարդու՝ հեծյալ և հետևակ։ Այդ բոլորից հետո նա համարձակություն է ունենում գալու մեծ ու հարուստ Թավրիզ քաղաքը, որը միաժամանակ պարսկական տերության աթոռանիստն էր, և քաջաբար հարձակում է գործում Ալվանդ թա-
[էջ 257]
գավորի վրա, որն այդ ժամանակ նաև այդ քաղաքի թագավորն էր։ Նրանց միջև տեղի ունեցած կռիվը պարտություն է բերում Ալվանդ թագավորին և իր բանակում գտնվող հինգ հազար հեծյալներին, չհաշված հետևակը։ Եվ այսպես, Շահ Իսմայիլը վերցնում է Թավրիզի պարոնությունը (սենյորությունը)։ Միաժամանակ վստահեցնում են, որ նա կատարյալ ջարդ ու դաժանություն է ցուցաբերում երկրի զինված մարդկանց ու զինվորների նկատմամբ, որոնք թյուրքմեններ են կոչվում, և այդ կոտորածը իրագործվեց ոչ միայն տղամարդկանց, այլ նաև կանանց ու Փոքր երեխաների նկատմամբ, նրանց տարբեր ձևերի մահ էր վիճակված։
Եվ քանի որ իր մորեղբոր մահվանից շատ ժամանակ էր անցել և նրա նկատմամբ վրեժխնդիր լինել չէր կարող իր հորը սպանելու և իր երկիրը զավթելու համար, նա գնում է մեծ իշխանի համար պատշաճ ձևով շինված շքեղ ու հոյակերտ գերեզմանը և այն հիմնահատակ քանդում ու վերածում ավերակի՝ այն աստիճան, որ այդ գերեզմանի հետքը նույնիսկ չի մնում։ Դեռ ավելին, ոսկորները հանել է տալիս գերեզմանից, վառում և մոխիրը քամուն տալիս։ Լսելով այդ, Շահ Իսմայիլի մայրը՝ Յաղուբ բեկ թագավորի քույրը, որդուն ընդառաջ է գալիս և հանուն այն բանի, որ նրան ինքը կրել է իր որովայնում՝, սկսում է նրան մեղադրել իր մորեղբոր գերեզմանի հետ այդքան դաժանությամբ ու անմարդկայնությամբ վարվելու համար։ Պարսավանքի արժանի մոր կատարած արարքն այնպիսի արհամարհանք է առաջացնում նրա նկատմամբ և այնքան է ազդում իր վրա, որ հանկարծ հրամայում է բռնել իր հարազատ մորը և սպանել։ Ոմանք էլ ասում են, որ ինքն անձամբ է սպանել նրան։
Թե ինչպես է իշխան Շահ Իսմայիլը կռվի ժամանակ սպանում իր հակաոակորդ Ալվանդ թագավորին,և թե դրա հետեվանքով որքան է հզորանում Շահ Իսմայիլի բանակը
Վերոհիշյալ պատճառներով Սոֆիի բանակն օրեցօր աճում էր ու մեծանում և՛ թվով, և՛ հզորությամբ, և թյուրքմեն զինվորների ու այլոց վրա իր գործադրած ահավոր խիստ վերաբերմունքի շնորհիվ, շատ էին վախենում Սոֆիի անունից։ Այս բոլորն իմանալով հանդերձ, Ալվանդ թագավորը չի հուսահատվում ու չնայած կռվի մեջ իր կրած պարտությանը և իր երկրից վտարվելուն, ինքը, լինելով բավական մեծ քաջության տեր, ինչպես նաև խելացի մարդ, ձեռնարկում է մի նոր՝ նախորդից էլ ավելի հզոր բանակ կազմելուն և, ազնվականների օգնությամբ ու հովանավորությամբ, ինչպես նաև երկրի զինված մարդկանց
[էջ 258]
ու զինվորների աջակցությամբ, գալիս է Պարսկաստանի մեծ քաղաք Թավրիզ, որը, ինչպես վերևում ասվեց, նվաճված էր Սոֆիի կողմից։ Եվ երբ արդեն մոտեցել էր քաղաքին, բաց դաշտում կռվի հրավեր է ուղարկում Սոֆիին։ Դա այդ երկրի ռազմական հին սովորույթներից էր՝ գյուղացիներին վնաս չպատճառելու համար նրանք երբեք հերկված դաշտերում չէին կռվում, կռիվը տեղի էր ունենում չմշակվող դաշտում և հաղթողը դառնում էր երկրի տերը։
Լսելով այդ լուրը, խեղճ Սոֆին հավաքում է իր բանակը, որը և´ զորությամբ, և´ մարդկանց քանակով Ալվանդ թագավորի բանակից երկու-երեք անգամ փոքր էր։ Այդ վիճակով էլ նա քաջաբար կռվեց նրա դեմ ու հաղթանակեց՝ փախուստի մատնելով նրա բանակի մեծ մասը։ Իր բանակն էլ քիչ զոհեր չտվեց։ Իսկ այդ հաղթանակն այնպես վախեցրեց ու հուսահատեցրեց թյուրքմեն զինվորներին (որոնք, ինչպես վերևում ասվեց, երկրի զինված ուժերն են և որոնց ձեռքում են գտնվում երկրի ռազմավարական արվեստն ու ռազմական գործողությունների ղեկավարությունը), որ նրանք սարսափահար փախուստի դիմեցին, չէին գտնում մի տեղ, ուր կարողանային իրենց քիչ թե շատ ապահով զգալ։ Եվ այսպես, Շահ Իսմայիլը հաղթականորեն մուտք գործեց Թավրիզ քաղաքը, և այնպիսի մեծ փառքով ու շուքով, որ այդ հաղթանակին հաջորդած մի քանի օրվա ընթացքում ավելի մեծ թվով մարդիկ եկան-միացան իր բանակին, որի մ արդկանց թիվը հասավ մինչև վեց հազար և դեռ ավելի հոգու։
Այն մասին, թե որքան զայրացավ Մուրադ խանը իշխան Շահ Իսմայիլի կամ Սոֆիի վրա
Այնպես ստացվեց, որ Մուրադ խանը (որը այդ կողմերում մեծ իշխան էր) իմացավ իր զարմիկ, իսկ ուրիշներն էլ ասում են՝ իր եղբորորդի Ալվանդ թագավորի մահվան լուրը, ում, ըստ իրենց միջև կայացած համաձայնության, տվել էր Թավրիզի պարոնությունը (սենյորությունը) և դրա դիմաց որպես պարգև ստացել Պարսից երկրի մի այլ, շատ փառահեղ քաղաք՝ Սիրաս անունով։ Այս քաղաքը շատ առատ էր նուրբ մետաքսից պատրաստված կերպասներով, որոնցից թե՛ մարդկանց, թե´ ձիերի համար պատրաստում են հանդերձ ու լծասարքեր, որոնց ով նույնիսկ ծանոթ է, միևնույն է՝ այնքան լավ չգիտե, որպեսզի կարողանա նկարագրել դրանք։ Ուրեմն, այդ Մուրադ խանը, լսելով Շահ Իսմայիլի կողմից թյուրքմեններին ու նրանց կանանց և երեխաներին հասցված կորուստն ու անպատվությունը, ինքը որպես ռազմական գործին բավական քաջատեղյակ մարդ՝ իմանալով, որ Սո–
[էջ 259]
ֆիի դեմ բանակ հանելու դեպքում իր ուժը գնալով կմեծանա, որոշեց իրագործել իր մտադրությունը, և այն էլ հնարավոր չափով շուտ, ու ոտքի հանեց շատ հզոր մի բանակ։ Նա իր բոլոր ուժերը հավաքեց, միացրեց իրար և ելնելով իր փորձվածությունից, մտածեց որ վերջնականապես Սոֆիին պարտության մատնելով, ինքն առանց որևէ արգելքի կդառնա ամբողջ Պարսկաստանի թագավորը, եթե, անշուշտ, ամեն ինչ իր համար բարեհաջող ավարտվի։
Եվ այսպես, կարճ ժամանակում Մուրադ խանը հավաքում է 12 հազար ձի ունեցող մի հզոր հեծելազոր՝ զինված զենք ու զրահով։ Նա իր հետ տանում էր նաև մեծ թվով հետևակ զորքեր, որոնք կոփված էին կռիվներում։ Այդ բանակով նա ճանապարհ ընկավ դեպի Թավրիզ մեծ քաղաքը՝ իր հետ տանելով նաև իր բոլոր կանանց ու երեխաներին։ Այդ լուրը Շահ Իսմայիլին հասնելուց անմիջապես հետո, նա դառնում է գազազած մի վիշապ կամ առյուծ և, ամբողջովին ոգևորված, քիչ ժամանակում հավաքում է այն մի բուռ մարդկանց, որոնք կազմում էին իր բանակը, որի հեծյալների ու հետևակի թիվը ութ հազարից չէր անցնում և որը Մուրադ խանի մարդկանց թվի հետ համեմատած համարյա ոչինչ էր։
Եվ թեև Սոֆիի այդ ոգևորությունը կռվի նկատմամբ շատ էր ուժեղ, բայց նա կարողացավ համբերել, որ թշնամին Թավրիզը պաշարելու մտադրությամբ մոտենա, իսկ ինքը քաջաբար գնաց դեպի Սիրաս՝ նրան դիմավորելու։ Այդ երկու քաղաքները իրարից քսան օրվա հեռավորության վրա են։ Եվ այսպես, նրանք իրար ընդառաջ գնացին և երբ համարյա ճանապարհի կեսին հանդիպեցին, Շահ Իսմայիլը, հաշվի չառնելով այն հանգամանքը, որ իր ուժը Մուրադ խանի ուժից ավելի փոքր է, նախահարձակ եղավ ու ներխուժեց թշնամու բանակի մեջ։ Բայց աոաջին ընդհարման ժամանակ Սոֆին կորուստներ ունեցավ, քանի որ իր մարդկանցից շատերը մահացան կամ վիրավորվեցին։ Այդուհանդերձ նրանք ձևացրին, թե փախուստի են դիմում։ նրանցից և ոչ մեկը մահից չէր վախենում, որովհետև միշտ հուսով էին, որ մահից հետո իրենք պետք է ապրեն հավերժական կյանքով։ Եվ այդ էր պատճառը, որ Սոֆիի մարդիկ այնպիսի կատաղությամբ էին կռվում, որ նույնիսկ քայլում էին իրենց վիրավոր ընկերների վրայով և ոչ մի վախ չունեին։ Նրանք կռվում էին այնպիսի ոգևորությամբ և եռանդով, որ Մուրադ խանի ամբողջ բանակը խուճապի մատնվեց։ Դա իսկապես կարելի էր համարել հրաշք, ավելի շուտ աստվածային, քան մարդկային բան։
Մահացածների թիվն անչափ շատ էր։ Այս անգամ գերիներ չեղան, բացի կանանցից, որոնց իշխան Սոֆին ամուսնացրեց իր մարդկանց հետ և վերցրեց ունեցվածքի մի մեծ ավար, ինչպես նաև բավական մեծ
[էջ 260]
քանակությամբ զենք ու զրահ։ Իսկ Մուրադ խանը փախավ Բաղդադ և, ինչքան ինձ հայտնի է, նրանից այլևս ոչ մի տեղեկություն չի ստացվել։
Իշխան Շահ Իսմայիլի այլ հաղթանակների ու նվաճումների մասին
Եվ այսպես, երջանիկ, բախտավոր ու քաջ Սոֆին շարունակում է իր հաղթարշավը, և իր բանակը ուղղություն է վերցնում դեպի Սիրաս, ուր և հասնում է մի քանի օր հետո։ Այսպիսով, առանց որևէ դիմադրության, նա տիրանում է պարոնական (սենյորական) այդ հողերին։ Եվ քանի որ այդ քաղաքում մեծ քանակությամբ զինամթերք կար մի ամբողջ բանակ զինելու համար, նա այդտեղ էլ մնում է բավական երկար ժամանակ։ Նա սկսում է իր մարդկանց ավելի կատարելագործել զինվորական ծառայության մեջ և նրանց քանակը հասցնում է մինչև հիսուն հազարի և նույնիսկ ավելի։ Եվ այսպես, մարդիկ, որոնք առաջ զինված էին պարզունակ զենք ու զրահով, սկսեցին կրել ավելի գեղեցիկ ու թանկարժեք զենքեր՝ այնպես որ նրանց տեսնողները հիացական գնահատականի խոսքեր էին ասում։
Այսուհետև, իշխան Սոֆին տեսավ, որ Պարսկաստանում այլևս մեծ հեղինակություն ունեցող որևէ պարոն չի մնացել, բացի մի պաշտոնյայից, որը առաջնորդն էր մի քաջ ազգի և տերն էր յոթ անառիկ դղյակների, որոնք իրենց անմատչելի դիրքի շնորհիվ նրան հնարավորություն էին տվել չենթարկվելու որևէ պարսիկ թագավորի, բացի Սոֆիի մայրական պապ Ուզուն Հասանից, ուստի Սոֆին որոշեց նրա դեմ դուրս գալ, որովհետև դա համարում էր ավելի շուտ պատվի գործ, բայց այդ ծրագիրը իրագործելն ամենևին հեշտ չեղավ, քանի որ երկու տարի շարունակ նա ստիպված եղավ պաշարել այդ յոթ բերդերը և պատերազմական գործողությունների մեջ լինել։ Այստեղ նա կորցրեց իր մարդկանցից շատերին, ինչպես նաև իր գլխավոր կապիտանին։ Եվ, ի վերջո, նա տիրացավ այդ յոթ բերդերին ու վերադարձավ հաղթանակով։ Դրանից հետո Մեդիայում և Պարսկաստանում նվաճեց էլի մեծ թվով խոշոր քաղաքներ, որոնցից ամենամեծն ու կարևորը Հերն էր, մնացածների անուններն ինձ անհայտ են։ Այնուհետև նա իր ճանապարհն ուղղեց դեպի Տրավա և Խորասան։ Ճանապարհին նա ջարդեց թուրքմենների ուժեղ դիմադրությունը, որոնք թալանում և Փախուստի էին մատնում այն բոլոր առևտրականներին, որոնք այնտեղից անցնելով գալիս էին Թավրիզ։ Այդ հաղթանակից հետո նա տիրացավ մի մեծ հարստության և մեծ քանակությամբ տարբեր տեսակների մետաքսից
[էջ 261]
պատրաստած կերպասների, որոնք թյուրքմենների պաշտոնյաների կողմից հափշտակվել էին տարբեր ազգերի վաճառականներից։
Բացի դրանից, նա նվաճում է նաև բազմաթիվ այլ երկրներ և տիրույթներ, որոնց անունները, սակայն, մեզ հայտնի չեն, բայց մյուս կողմից Պորտուգալիայի թագավոր Էմմանուելը դեպի Հնդկաստան տանող իր ճանապարհին նրանից վերցնում է ծովափի (Պարսից ծոցի) վրա գտնվող մի քանի բնակավայր։
Նա, ումից ես իտալերենից ֆրանսերեն թարգմանեցի պատմության այն մի հատվածը, որ գրվել էր Վենետիկի ներկայիս դքսին հազար հինգ հարյուր ութ թվականին, ասում է այն մասին, որ երբ ինքը Հալեպ քաղաքից գնում է Սիրիա, իշխան Սոֆին և իր բանակը գտնվում էին Թավրիզից ութ օրվա հեռավորության վրա և կանգնած էին այն միակ բերդի առաջ, որը դեռևս գտնվում էր թյուրքմենն երի ձեռքում։ Կարելի է վստահ լինել, որ նա նվաճած կլինի նաև դա, քանի որ իր բանակն անչափ հզոր էր և հաշվվում էր մոտավորապես չորս հարյուր հազար մարդ, որոնցից հարյուր հազարը լավ զինված էին զենք ու զրահով։ Այս տեղեկությունները քաղվել են այդ շրջաններից եկած առևտրականների բերանից, նրանք նաև տեղեկացրել են, որ նույն Սոֆին սուլթանից և թուրքերից իր նվաճած հողերն արդեն բաժանել էր իր բարոնների և սպաների միջև։
Այդ նույն վաճառականները նաև ավելացնում էին, որ Սոֆի թագավորը մտադիր էր այդ բերդաքաղաքի առումից հետո գնալ դեպի Բաղդադ, ապա դեպի Միջագետք, որտեղից կգար դեպի Բարձր Հայք և Ներքին Հայք, ուր նա ընդհանրապես մեծ դիմադրության չէր հանդիպի։ Եվ այս ծրագիրը իրագործելուց հետո նա սահմանակից կլիներ մի կողմից Սուդանի իշխան Ալադոլադին, իսկ մյուս կողմից՝ թուրք թագավորին. և այդպիսով կկարողանար հիմնել իր կայսրությունն այնպես, ինչպես ինքը կցանկանար, կամ էլ կարող էր որոշ ժամանակ մնալ այնտեղ, որտեղ ինքը ներկայումս գտնվում էր։
Այն մասին, թե ինչպիսի ատելություն է տածամ իշխան Սոֆին հրեաների և թուրքերի նկատմամբ և թե ինչպես է նա օժանդակում քրիստոնյաներին իր հաղթանակներից հետո, քրիստոնյա իշխաններին ուղարկելով դեսպանություններ և իր գործողությունների վերաբերյալ թարմ տեղեկություններ
Շահ Իսմայիլն այնքան խորն էր ատում հրեաներին, որ որտեղ էլ նրանց հանդիպեր, աչքերը հանել էր տալիս և ազատ արձակում։ Բայց նա է´լ ավելի հալածում էր թուրքերին և բոլոր նրանց, ովքեր ընկնում
[էջ 262]
են իր ձեռքը, չեն խուսափում վատթարագույն մահից։ նա նույնիսկ քանդել էր տալիս նրանց տաճարներն ու մզկիթները։ նա ասում է, որ իր թրի սուր ծայրը երբեք չի դադարի կտրելուց և ջարդելուց մինչև այն ժամանակ, երբ որ ինքը վերջ կտա բոլոր նրանց, ովքեր իրենց պաշտամունքը կատարում են կեսօրին՝ ինչպես թուրքերը և մահմեդականներն են անում, փոխանակ մեր՝ քրիստոնյաներիս պաշտամունքի, որը կատարվում է արևածագին։ Քրիստոնյաների նկատմամբ նա բարյացակամ է, որովհետև որևէ թշնամական վերաբերմունք չի ցուցաբերում նրանց եկեղեցիների և մատուռների նկատմամբ։ Իր հետ տանում է նաև հայ պատրիարքին և մեր դավանանքին պատկանող բազմաթիվ քահանաների ու կրոնավորների, դրանով ցանկանալով ցուցադրել մահմեդական օրենքը խորտակելու, տակնուվրա անելու և կործանելու իր ունեցած մեծ ցանկությունը։ Այդ նպատակով նա բազմիցս համոզում է քրիստոնյա իշխաններին, որպեսզի Եվրոպայի հետ համատեղ պատերազմ հայտարարեն Թուրքիային, իսկ ասիական կողմից իրեն օգնություն հարկավոր չէ։
Սոֆիի դեսպաններից մեկը, որն այդ հարցով Սոֆիի կողմից ուղարկված էր Հունգարիայի թագավորի մոտ, հայտնաբերվել և տարվել էր Կոստանդնուպոլիս, որտեղ թուրք ղեկավարության հրամանով կտոր-կտոր էր արվել։ Մնացածները, ովքեր դիմել էին քրիստոնյա այլ իշխաններին, ինչպես, օրինակ, կայսրին կամ թագավորին, կողոպտվեցին վենետիկցիների կողմից, որի համար նրանք զգուշացվեցին Վերսեյում ծնված մեսսիր Լոյս Հելիանի կողմից՝ իր հանդիսավոր ճառի մեջ, որ նա թագավորի անունից արեց Մաքսիմիլիան կայսրին։ Կարճ ասած, իշխան Սոֆին մեծ սիրով լծվում է Մուհամմեդի օրենքի կործանմանը, որը կաթոլիկական սուրբ հավատի հիացմունքին է արժանանում։ Եվ իսկապես, նա արդեն բավական մեծ վնաս է հասցրել թուրքին և մեկ օրվա մեջ կռվի ժամանակ սպանել է տասնինը հազար թուրքերի, որոնց առաջնորդն է եղել ներկայիս իշխող թուրք Բայազիտ Օթոմանի* զավակներից մեկը։ Այդ Սոֆի կոչեցյալը գրավում էր Արղիմին քաղաքը**, որը գտնվում է բուն թուրքական հողի վրա, և այստեղ ամրացել է Կարամանի մեծ պարոն (սենյոր) Ալադոլադ կոչվող մեծ իշխանի օգնությամբ, որը իրեն թույլ էր տվել անցնելու իր հողերի վրայով։
Թուրքը շատ է ցանկանում բանակցությունների մեջ մտնել Սոֆիի հետ՝ իրեն հանգիստ թողնելու խնդրով, դրա փոխարեն տալիս էր ամ-
_____________________________
* Խոսքը վերաբերում է Բայազետ II-ին (1481 — 1512 թթ.)։
** Նկատի ունի Կարինը (Էրզրումը)։
[էջ 263]
բողջ Տրապիզոնի կայսրությունը*, սրան ավելացրած նաև երկու միլիոն ոսկի, որպեսզի Սոֆին իր ամբողջ բանակով ետ գնա Պարսկաստան, բայց Սոֆին մերժեց այդ առաջարկոլթյունը, ասելով՝ ինչպես Ալեքսանդրը՝ Դարեհին, որ ինքը ուզում է ամբողջը ունենալ։
Իշխան Սոֆիի հռչակի մասին հասած առաջին տեղեկությունները հայտնի դարձան այն ժամանակ, երբ պայծառափայլ Ռավեստենի կոմս Ֆիլիպը հազար հինգ հարյուր մեկին գնում է Մաթըլեն կղզի՝ թուրքերի դեմ։ Իսկ վերջին լուրերը ստացվեցին Հռոդոսի պայծառափայլներից, որոնք դրա մասին նամակով հայտնում էին Քանդըլորին, որն այդ ժամանակ գտնվում էր Յասի կիրճում։ Այդ նամակի թվականն էր՝ քսաներկու օգոստոսի հազար հինգ հարյուր տաս, այնտեղ ծանուցվում էր, որ Սոֆին իրեն բանակատեղի է ընտրել Սիրիայի Հալեպ քաղաքի մոտակայքը, որը վերոհիշյալ Յասի կիրճից երեք օրվա հեռավորության վրա է գտնվում և Երուսաղեմից շատ հեռու չէ, և որ այդ Հալեպ քաղաքի բնակչությունն օգնություն է խնդրել Սուդանից, և որ այս վերջինս իր մահմեդականներով և մամլյուկներով շատ էր վախենում Սոֆիի հզորությունից, և որ պարզ էր մի բան, որ այդ Հալեպ քաղաքը հավանաբար երկար ժամանակ չէր կարող դիմադրել նրա հզորությանը։ Բացի այդ, Հալեպի պարոնը (սենյորը) Սոֆիի կողմից ուղարկված ոչ մի վենետիկցի դեսպանի չէր ընդունել և այդ դեսպանին ուղարկել էր մեծն Կահիրեում նստած Սուլթանին՝ Սոֆիի նամակներով, որոնց միջոցով նա Վենետիկի պարոնուհուն (սենյորիային) կոչ էր անում մի ուժեղ բանակ կազմել և ծովի վրայով այն (մի կողմից) հասցնել Բարյութի (Բեյրութի) ափերը և մյուս կողմից էլ դեպի Սուլթանի հողերը։ Այդ նույն Սոֆին քրիստոնյա իշխաններին ամեն գնով հորդորում էր բնաջնջելու անհավատներին, եթե, անշուշտ, Պապն էլ հավանություն տար այդ ծրագրին։
P. Raphaël du Mans. Estat de la Perse en 1660. Publié avec notes et appendice par Ch. Schefer. Paris, 1890, Appendice; pp. 259-276.
_____________________________
* Տրապիզոնի հունական Կոմենասների կայսրությունը (1204 —1461 ) հարատևեց մինչև 1461 թ., երբ նվաճվեց թուրքական սուլթան Մեհմեդ II-ի կողմից։
[էջ 249]
ՀԱՎԵԼՎԱԾ
ՀԱՅ-ԱՐԵՎՄՏԱԵՎՐՈՊԱԿԱՆ
ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ XVI —XVIII ԴԴ.
(Փաստաթղթեր)
Թարգմանությունը և խմբագրությունը՝
Է. Խ. ԹԱՋԻՐՅԱՆԻ և Մ. Մ. ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆԻ
[էջ 250]
[էջ 251]
ՎԵՆԵՏԻԿՅԱՆ ԴԻՎԱՆԱԳԵՏ ՌՈՏԱՅԻ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆԸ
Վերը բերվում է Պարսկաստանի և Մեդիայի ու բազմաթիվ այլ հողերի և գավառների արքա, Սոֆի մականունը կրող Արդեբիլցի իշխան Շահ Իսմայիլի ժամանակակից պատմությունը
Հետևելով նախորդ երկի (traicté) հերթականությանը, այս մեկը կբաժանենք երեք փոքր մասի։ Առաջին մասում կլուսաբանվի իշխան Սոֆիի ծագումն ու տոհմաբանությունը, երկրորդում՝ նրա ապրելակերպն ու առաջին հաջողությունները, իսկ երրորդում՝ նրա ձեռք բերած փառահեղ առաջընթացն ու ռազմական հաջողությունները։
Իշխան Շահ Իսմայիլի կամ նույնն է թե Արդեբիլցի Սոֆիի, Ղզլբաշի (Ruselbas) և Նազերի հոր կողմից հնագույն ծագումնաբանության, նրա կողմից այդ մականունը ստանալու և մայրական կողմից նրա բարձրագույն ազնվականական ծագման մասին
Մուհամմեդը՝ կախարդն ու սուտ մարգարեն, ինչպես նաև մահմեդական օրենքի հիմնադիրը, ուներ Հալի (Haly) անունով մի եղբայր, որն իր հոր մահից հետո դեռ մի փոքրիկ երեխա էր, և սնվեց ու դաստիարակվեց Մուհամմեդի կողմից։ Վերջինս նրա նկատմամբ բարյացակամ գտնվեց և հնարավորին չափ բարձր պատվի արժանացրեց։ Այդ նույն Հալիից արական իսկական և ուղղակի գծով սերում է նա, ում այսօր գռեհկաբար Սոֆի անունն են տալիս։ Ինչպես բոլոր նրանք, ովքեր արական գծով Մուհամմեդից են սերում, կոչվում են Մուհամմեդի Շերիֆ (Seriphy), այնպես էլ Հալիից սերվածները Հալիի Շերիֆ են կոչվում։ Եվ նրանք պարսկական տերության մեջ ժողովուրդների կողմից նույն պատվին են արժանանում, ինչ մյուսները, և Հալին էլ նրանց կողմից հարգված է նույնքան, որքան Մուհամմեդը։
Ի միջի այլոց, Սոֆին նրա իսկական և ճիշտ անունը չէ, դա նրա կրոնի ու աղանդի անունն է, որը պահանջում և հրամայում է, որ գլուխը համեստորեն ծածկվի։ Բուրդն էլ դրա իրագործմանը ծառայող ամե-
[էջ 252]
նաթանկարժեք բանն է, իսկ բրդին արաբերենով Սոֆի են ասում և (ըստ այդմ) այդ աղանդի մարդկանց ևս Սոֆի են կոչում։ Նրանք պետք է աղքատ ապրեն, գինի և մսեղեն չօգտագործեն, մշտապես հսկողության և պահեցողության մեջ լինեն, բայց այսօր նրանցից շատերը վատ են հետևում այդ ամենին։
Նրա իսկական և ճիշտ անունը Շահ Իսմայիլ է, այսինքն Իսմայիլ մարգարե, որի նախնիները, նույնիսկ՝ հայրը, մշտապես Արդեբիլ (Ardval) կոչվող մի փոքր երկրամասի տերերն են եղել և այդ պատճառով էլ սոֆիները կոչվում են նաև Արդեբիլցիներ։
Մինչդեռ ուրիշները նրանց կոչում են Էթնազեր (Etnazer), որովհետև նրանք տասներկու շերտերի բաժանված փաթթոց (tocque) կրելու սովորություն ունեն։ Էթնազեր արաբերեն նշանակում է «տասներկու», և քանի որ այդ փաթթոցը կամ գլխարկը ամբողջովին կարմիր է, այդ պատճառով էլ կոչվում է Ղզլբաշ (Ruselbash), այսինքն՝ կարմրագլուխ։ Այս աղանդը տարբեր պատճառներով և ժամանակի բերումով տարբեր անուններ է ստացել։
Սոֆիի հայրը խոշոր գրագետ է եղել ինչպես իրենց օրենքի, աստվածաբանության, նույնպես և գիտության այլ բնագավառներում, հատկապես աստղագիտության ասպարեզում։ Նա ապրեց խեղճ ու համեստ կյանքով։ Սրանք էլ եղան այն պատճառները (որոնց շնորհիվ) նա սիրվեց ու հարգվեց Կազեմբեկ (Razembech) թագավորի կողմից, որին մենք Ուզուն Հասան (Usum Cassan) ենք անվանում։ Այդ սերը հասավ այնպիսի աստիճանի, որ վերջինս նույնիսկ իր աղջկան ամուսնացրեց նրա հետ, այս ամուսնությունից էլ ծնվեց այդ Շահ Իսմայիլը, որին Սոֆի ենք կոչում և որը մոր կողմից սերում է շատ ազնվական ու թագավորական տոհմից։
Արդեբիլցի, Էթնազերի, Ղզլբաշ տարբեր մականուններով կոչվող իշխան Շահ Իսմայիլի աոանձին հաջողությունները, թե ինչպես իր հոր մահից հետո նա աքսորվեց և հետո վերադարձավ իր կալվածքը, նրա բարքերի և ապրելակերպի մասին, նրա արտաքինի և մեծ ապստամբության մասին, ինչպես նաև թուրք ազգի նկատմամբ նրա անասելի ատելության մասին
Այնքան ժամանակ, քանի դեռ Շահ Իսմայիլի հայրը կենդանի էր, նա միշտ աշխատեց իր զավակին սովորեցնել ազնիվ սովորություններ և ապրելակերպ, ինչպես նաև լավ գրել և, նույնիսկ՝ իրենց օրենքի մասին տեղեկություններ տալ։ Ասում են, որ երբ որդին ծնվեց, աստղա-
[էջ 253]
գիտության ասպարեզում ունեցած իր իմացությունների շնորհիվ հայրը գուշակեց, որ նա հիանալի մարդ է լինելու։ Այնուամենայնիվ, խեղճ հորը թույլ չտվեցին երկար ժամանակ զբաղվել իր որդու դաստիարակությամբ, որովհետև կարճ ժամանակ անց մահացավ Կազեմբեկ Ուզուն Հասանը, ում մոտ Ֆիլիպ դը Բուրգոնյը ուղարկել էր իր դեսպաններին՝ նրան թուրքերի դեմ գրգռելու համար։ Ահա այսպես է, որ Ուզուն Հասան թագավորը մայրական կողմից լինում է ներկայիս Սոֆիի պապը։
Ուզուն Հասանից հետո պարսկական տերության գահին նստում է նրա որդի Յաղուբ բեկը (Jacobbech), որը մեծ ատելություն ուներ Սոֆիի հոր հանդեպ, որովհետև իրեն թվում էր, թե իր քրոջ հետ նրա ամուսնությունը պետք է համարել արկածախնդրություն, ինչպես նաև անազնիվ և միաժամանակ անարգ բան։ Ուստի տերության գլուխ անցնելուց հետո, նրան թողնելով (միայն) մի փոքրիկ երկիր, աննախադեպ հալածանքի ենթարկեց և, ի վերջո, սպանել տվեց։
Իսկ Շահ Իսմայիլն իր հոր մահվան ժամանակ չնայած ընդամենը ութ տարեկան էր, բայց զգաց, որ մահվանից խուսափելու համար հարկավոր է փախչել։ Նա գնաց շատ հեռու՝ մինչև Գիլանի (Geylan) գավառ, Կասպից ծովի մոտ, Թաթարստանի հարևանությամբ։ Նա կանգ առավ Լեզիան (Lezian) կոչվող քաղաքում, որտեղից Վենետիկ են ուղարկվում բազմաթիվ մետաքսյա կերպասներ և խավոտ գորգեր։
Այստեղ, Պիրքել (Pirkail) կոչվող մի պարոնի արքունիքում նա մնաց երկար ժամանակ, այդ ամբողջ ընթացքում, այսինքն ութ տարուց ավելի, որքան էլ նրան հորդորում էին, չուզեց ընդունել ոչ մի տեսակի արքունական մսեղեն (ուտեստ) ։ Նա ապրում էր միմիայն իրեն տրվող ողորմությամբ, իսկ իր ճաշի ավելցուկը, հանուն աստծու, բաժանում էր աղքատներին։ Ներկայումս նա պետք է որ լիներ քսանութ կամ երեսուն տարեկան։ Կազմվածքով փոքր էր, բայց մարմնեղ ու գեր, արտաքինով բավական գեղեցիկ էր, իր արդարադատությամբ այն աստիճան խիստ և անաչառ էր, որ եթե կառավարության կողմից քաղաքներում և գավառներում նշանակված պաշտոնյաները (cappitaines) յուրացնում էին հպատակների կամ մասնավոր անձանց ունեցվածքը, կամ որևէ այլ հանցանք էին գործում, նրանց բոլորին սպանել էր տալիս, իսկ պաշտոնները տալիս էր ուրիշներին։
Նա անչափ ազատամիտ էր և չէր վազում ոչ ոսկու և ոչ էլ հարստության հետևից, չէր էլ գնահատում դրանք և, դեռ ավելին, այնքան շատ էր տալիս ուրիշներին, որ մարդիկ զարմանում էին ու մտածում, որ նա տեղյակ է աշխարհում գոյություն ունեցող բոլոր թանգարանների մեջ եղած հարստություններին, նույնիսկ դրամական ասպարեզում կարող է տիրանալ ցանկացածդ պաշտոնին։ Նա գինի է խմում, բայց
[էջ 254]
գաղտնի, խոզի միս է ուտում։ Սրանք այնպիսի բաներ են, որոնք արգելվում են մահմեդական օրենքով։ Եվ քանի որ թուրք ազգի նկատմամբ մեծ ատելությամբ է լցված, ուստի իր տնտեսության մեջ նա պահում է մի խոշոր ու գեր խոզ։ Եվ որպեսզի զայրացնի ու նսեմացնի թուրքերի թագավորին, այդ խոզի անունը դրել էր Բայազիտ, որը ներկայումս իշխող թուրքի անունն է։ Նա հաճույք է ստանում ամեն տեսակի առաքինի բաներից, ինչպես, օրինակ, ձեռքի, նույնպես և մտավոր ու ուսումնական աշխատանքներից։ Եվ եթե որևէ մեկը արժեք ներկայացնող մի բան բերի իր մոտ, դրա համար նա վճարում է կրկնակի, նույնիսկ՝ իր արժեքից երեք անգամ ավելի և ամեն ոք նրա մոտից հեռանում է գոհ ու բավարարված։
Իր պալատի մարդիկ և հպատակները նրան պաշտում են որպես մարգարեի, իսկ ինքն ավելի մեծ հեղինակություն ձեռք բերելու համար իրեն չի ցուցադրում կամ, հակառակ դեպքում, հանդես է գալիս ծածկված, քողարկված դեմքով՝ ինչպես ժամանակին Մովսեսն էր վարվում Իսրայելի զավակների հետ։
Ինչ վերաբերում է շքեղությանը, նա բավական համեստ է և ապրում է երկրի սովորության ու օրենքի համաձայն։ Նա ստրուկ չի պահում, ոչ էլ կին, կապված չէ ամուսնական կապերով։ Այստեղ էլ մենք ավարտում ենք երկրորդ մասը։
Այս երկասիրության երրորդ մասը վերաբերում է Սոֆի մականունով իշխան Շահ Իսմայիլի մեծ նվաճումներին և ռազմական իրադարձություններին. նախ իր երկրին և Արդեբիլ կալվածքին վերստին տիրանալուն, ապա՝ թե ինչպես նա նվաճեց Սիմիաք (Simiacque) քաղաքը:
Իսկ այժմ մնում է երրորդ և վերջին մասը, որը Սոֆի մարգարեի պատերազմական հոյակապ քաջագործություններից է։ Ուրեմն, մենք գիտենք, որ նա իր երիտասարդական վաղ տարիներին փախստական էր և. աքսորված իր Արդեբիլ երկրից և ապրում էր, ինչպես վերևում ասվել է, Թաթարիային հարակից Կասպից ծովին մոտ՝ Լեզիան քաղաքում։ Այդ ժամանակամիջոցում մահացել էր նրա մորեղբայր, միաժամանակ և իր ոխերիմ թշնամի Յաղուբ բեկ թագավորը, որը, ինչպես վերևում ասվեց, սպանել էր տվել Սոֆիի հորը և զավթել նրա երկիրն ՛ու հողերը։ Վերոհիշյալ Յաղուբ բեկ թագավորի՝ Սոֆիի մորեղբոր մահվանից հետո ամբողջ պարսկական տերությունը զենք առավ իր ձեռքը և երկիրն այնպիսի պատերազմների ու խմբավորումների բեմ դարձավ, որ երկու տարուց էլ պակաս ժամանակամիջոցում թագավորական
[էջ 255]
այդ տերությունը առնվազն հինգ անգամ ցնցումներ ապրեց և ձեռքից ձեռք անցավ։ Ահա օգտվելով այս իրավիճակից, այսինքն՝ իր հիմնական թշնամու մահից և պարսկական տերության զինվորականների ու ազնվականության իրար դեմ վարած տևական կռիվներից, Շահ Իսմայիլը հեշտությամբ կարողացավ վերադառնալ իր երկիր, տեր դարձավ իր ժառանգությանն ու հոր ունեցվածքին, այսինքն՝ Արդեբիլի շրջանին, որտեղ նա անչափ սիրված ու հարգված էր իր հպատակների կողմից։
Իր հողերին խաղաղորեն տիրանալուց և որոշ ժամանակ անցնելուց հետո, նա հավաքեց մի փոքրիկ բանակ (եթե դա կարելի է բանակ անվանել), այսինքն՝ ընդամենը երեք հարյուր հոգի, և գնաց իր երկրից ոչ հեռու (գտնվող) Սիմիաք քաղաքը, ուր վենետիկցիները բերում են չմշակված մետաքս և այլ նույնանման ապրանքներ։ նա շատ արագ ու հանկարծակի վերցրեց Սիմիաք քաղաքը և այն ամբողջովին ամայացրեց, այսինքն սրի ու հրի մատնեց այն. և դա հրաշք էր, որ կատարվեց, քանի որ այդ սակավաթիվ մարդկանցով նա կարողացավ վերցնել այն քաղաքը, որտեղ կար երեք հազար հեծյալից ավելի մի հզոր բանակ։
Թե ինչպես են պարսիկները վերաբերվում իրենց օրենքով նախատեսված մարգարե՝ Սոֆի մականունը կրաղ Շահ Իսմայիլին, ինչպես նաև նրա նկատմամբ թուրքի ունեցած վախի մասին
Այս իրադարձության ավարտից հետո, Սոֆիի հռչակը մեծանում և այնքան է տարածվում, որ շատ տեղերից, ինչպես նաև հարևան երկրներից նրա մոտ են գալիս իր աղանդին ու օրենքին պատկանող մարդիկ։ Դրա պատճառն այն էր, որ համաձայն իրենց գրքերի, նրանք իրականացված էին համարում այն մարգարեությունը, որով նախատեսվում էր նոր մարգարեի գալուստը և իրենց իղձերի կատարումը, իսկ մնացած բոլորը պիտի ոտնակոխ արվեր, նսեմացվեր և ոչնչացվեր։ Հայտնի է, որ Մուհամմեդի հերձվածը բաժանված է LXXII հիմնական աղանդների, այսպես է գրված իրենց օրենքի հիմքը հանդիսացող Ալղուրանի մեջ։ Ստացվում է այնպես, որ այդ LXXII-ից միայն մեկն (հետնորդն) է դրախտին արժանանում, իսկ մնացածը՝ դժոխքի կրակին։ Իսկ եթե որոշակի ոչինչ չկա, ուրեմն մնում է այն, որը դրախտ է գնում։ Այստեղից էլ բխում է այն իրողությունը, որ ամեն մեկը համոզված է իր ճիշտ լինելու մեջ։ Այդ յոթանասուներկուսի փոխարեն Սոֆիի աղանդը մեկն է։ Հավատացյալը մտածում է, որ հենց այդ մեկն
[էջ 256]
էլ բավական է, որ մարդիկ դրախտ գնան, ապա ավելացնում է, որ Շահ Իսմայիլը աստծո կողմից է ուղարկված, որպեսզի այդ մեկ (աղանդը) հրապարակի և ծանուցի բոլորին, բարձրացնի այն ու փառաբանի և ամբողջովին ոչնչացնի մնացած յոթանասունմեկը՝ այն հաշվով, որ եթե հնարավոր է, դրանցից ոչ մեկը չմնա։
Եվ դրա համար էլ Շահ Իսմայիլի բանակը ծախսերի և դրամական գրավականների կարիքը չունի, ճիշտ այնպես, ինչպես մեզ մոտ արվում է խաչակիրների համար՝ անհավատների դեմ կռվելիս։ Եվ այդ նպատակի համար է, որ Ասիայի բոլոր անկյուններից, նրա աղանդի մարդիկ վազում են նրա մոտ, հետները բերելով իրենց ողջ ունեցվածքն ու ընտանիքը, եթե, իհարկե, նրանց արգելք չեն հանդիսանում պարոնները (սինյորները), ինչպես վեց-յոթ տարի առաջ արել էր թուրք թագավոր Բայազիտ Օթոմանը. սա իմանալով Շահ Իսմայիլի օրեցօր աճող հռչակը և միաժամանակ նրա բանակի ու երկրի հզորանալը, Անատոլիայից և Թուրքիայից հավաքեց բոլոր նրանց, ովքեր պատկանում էին նրա աղանդին, որոնց թիվը կազմում էր տասը հազար հոգի, և նրանց բոլորի երեսին խարան դնել տվեց, որպեսզի ճանաչվեն բոլորի կողմից, որից հետո նրանց տեղափոխեց Ռոմենիա (Ռոմելի), այսինքն՝ Հունաստանի մի քանի գավառներ։ Եվ որպեսզի նրանց թույլ չտա հեշտությամբ իրար մոտ գալ, նրանց բոլորին ցրեց տարբեր հեռավոր վայրեր, այսինքն Հունաստանի, Ալբանիայի, Բոսնիայի և Սերբիայի հեռավոր անկյունները։ Հավաստի տվյալների համաձայն, մարդիկ պատմում են, որ նրանց տեսել են Մորեայում՝ Մոդոնի մեջ և որ թուրքերը սրանից տասը տարի առաջ այն (Մորեան) թողել են վենետիկցիներին։ Ընթերցողներին ենք թողնում եզրակացնելու, թե որտե՞ղ է լսված, որ Թուրքիայի նման մի հզոր պետություն վախենար Շահ Իսմայիլից, և որ ամբողջ աշխարհով մեկ շրջող լուրերը պարզ կատակներ չէին։ Բայց ավելի լավ է վերադառնանք մեր պատմությանը։
Պարսկաստանում Թավրիզ մեծ քաղաքի նվաճումը և Ալվանդ թագավորի գահընկեցությունը, և թե ինչպես Սոֆին քանդել տվեց իր մորեղբոր գերեզմանը և իր իսկ ձեոքով սպանեց մորը
Սիմիաք քաղաքի գրավումից և հաղթանակելուց հետո Շահ Իսմայիլի բանակը աճում է՝ հասնելով մինչև հազար մարդու՝ հեծյալ և հետևակ։ Այդ բոլորից հետո նա համարձակություն է ունենում գալու մեծ ու հարուստ Թավրիզ քաղաքը, որը միաժամանակ պարսկական տերության աթոռանիստն էր, և քաջաբար հարձակում է գործում Ալվանդ թա-
[էջ 257]
գավորի վրա, որն այդ ժամանակ նաև այդ քաղաքի թագավորն էր։ Նրանց միջև տեղի ունեցած կռիվը պարտություն է բերում Ալվանդ թագավորին և իր բանակում գտնվող հինգ հազար հեծյալներին, չհաշված հետևակը։ Եվ այսպես, Շահ Իսմայիլը վերցնում է Թավրիզի պարոնությունը (սենյորությունը)։ Միաժամանակ վստահեցնում են, որ նա կատարյալ ջարդ ու դաժանություն է ցուցաբերում երկրի զինված մարդկանց ու զինվորների նկատմամբ, որոնք թյուրքմեններ են կոչվում, և այդ կոտորածը իրագործվեց ոչ միայն տղամարդկանց, այլ նաև կանանց ու Փոքր երեխաների նկատմամբ, նրանց տարբեր ձևերի մահ էր վիճակված։
Եվ քանի որ իր մորեղբոր մահվանից շատ ժամանակ էր անցել և նրա նկատմամբ վրեժխնդիր լինել չէր կարող իր հորը սպանելու և իր երկիրը զավթելու համար, նա գնում է մեծ իշխանի համար պատշաճ ձևով շինված շքեղ ու հոյակերտ գերեզմանը և այն հիմնահատակ քանդում ու վերածում ավերակի՝ այն աստիճան, որ այդ գերեզմանի հետքը նույնիսկ չի մնում։ Դեռ ավելին, ոսկորները հանել է տալիս գերեզմանից, վառում և մոխիրը քամուն տալիս։ Լսելով այդ, Շահ Իսմայիլի մայրը՝ Յաղուբ բեկ թագավորի քույրը, որդուն ընդառաջ է գալիս և հանուն այն բանի, որ նրան ինքը կրել է իր որովայնում՝, սկսում է նրան մեղադրել իր մորեղբոր գերեզմանի հետ այդքան դաժանությամբ ու անմարդկայնությամբ վարվելու համար։ Պարսավանքի արժանի մոր կատարած արարքն այնպիսի արհամարհանք է առաջացնում նրա նկատմամբ և այնքան է ազդում իր վրա, որ հանկարծ հրամայում է բռնել իր հարազատ մորը և սպանել։ Ոմանք էլ ասում են, որ ինքն անձամբ է սպանել նրան։
Թե ինչպես է իշխան Շահ Իսմայիլը կռվի ժամանակ սպանում իր հակաոակորդ Ալվանդ թագավորին,և թե դրա հետեվանքով որքան է հզորանում Շահ Իսմայիլի բանակը
Վերոհիշյալ պատճառներով Սոֆիի բանակն օրեցօր աճում էր ու մեծանում և՛ թվով, և՛ հզորությամբ, և թյուրքմեն զինվորների ու այլոց վրա իր գործադրած ահավոր խիստ վերաբերմունքի շնորհիվ, շատ էին վախենում Սոֆիի անունից։ Այս բոլորն իմանալով հանդերձ, Ալվանդ թագավորը չի հուսահատվում ու չնայած կռվի մեջ իր կրած պարտությանը և իր երկրից վտարվելուն, ինքը, լինելով բավական մեծ քաջության տեր, ինչպես նաև խելացի մարդ, ձեռնարկում է մի նոր՝ նախորդից էլ ավելի հզոր բանակ կազմելուն և, ազնվականների օգնությամբ ու հովանավորությամբ, ինչպես նաև երկրի զինված մարդկանց
[էջ 258]
ու զինվորների աջակցությամբ, գալիս է Պարսկաստանի մեծ քաղաք Թավրիզ, որը, ինչպես վերևում ասվեց, նվաճված էր Սոֆիի կողմից։ Եվ երբ արդեն մոտեցել էր քաղաքին, բաց դաշտում կռվի հրավեր է ուղարկում Սոֆիին։ Դա այդ երկրի ռազմական հին սովորույթներից էր՝ գյուղացիներին վնաս չպատճառելու համար նրանք երբեք հերկված դաշտերում չէին կռվում, կռիվը տեղի էր ունենում չմշակվող դաշտում և հաղթողը դառնում էր երկրի տերը։
Լսելով այդ լուրը, խեղճ Սոֆին հավաքում է իր բանակը, որը և´ զորությամբ, և´ մարդկանց քանակով Ալվանդ թագավորի բանակից երկու-երեք անգամ փոքր էր։ Այդ վիճակով էլ նա քաջաբար կռվեց նրա դեմ ու հաղթանակեց՝ փախուստի մատնելով նրա բանակի մեծ մասը։ Իր բանակն էլ քիչ զոհեր չտվեց։ Իսկ այդ հաղթանակն այնպես վախեցրեց ու հուսահատեցրեց թյուրքմեն զինվորներին (որոնք, ինչպես վերևում ասվեց, երկրի զինված ուժերն են և որոնց ձեռքում են գտնվում երկրի ռազմավարական արվեստն ու ռազմական գործողությունների ղեկավարությունը), որ նրանք սարսափահար փախուստի դիմեցին, չէին գտնում մի տեղ, ուր կարողանային իրենց քիչ թե շատ ապահով զգալ։ Եվ այսպես, Շահ Իսմայիլը հաղթականորեն մուտք գործեց Թավրիզ քաղաքը, և այնպիսի մեծ փառքով ու շուքով, որ այդ հաղթանակին հաջորդած մի քանի օրվա ընթացքում ավելի մեծ թվով մարդիկ եկան-միացան իր բանակին, որի մ արդկանց թիվը հասավ մինչև վեց հազար և դեռ ավելի հոգու։
Այն մասին, թե որքան զայրացավ Մուրադ խանը իշխան Շահ Իսմայիլի կամ Սոֆիի վրա
Այնպես ստացվեց, որ Մուրադ խանը (որը այդ կողմերում մեծ իշխան էր) իմացավ իր զարմիկ, իսկ ուրիշներն էլ ասում են՝ իր եղբորորդի Ալվանդ թագավորի մահվան լուրը, ում, ըստ իրենց միջև կայացած համաձայնության, տվել էր Թավրիզի պարոնությունը (սենյորությունը) և դրա դիմաց որպես պարգև ստացել Պարսից երկրի մի այլ, շատ փառահեղ քաղաք՝ Սիրաս անունով։ Այս քաղաքը շատ առատ էր նուրբ մետաքսից պատրաստված կերպասներով, որոնցից թե՛ մարդկանց, թե´ ձիերի համար պատրաստում են հանդերձ ու լծասարքեր, որոնց ով նույնիսկ ծանոթ է, միևնույն է՝ այնքան լավ չգիտե, որպեսզի կարողանա նկարագրել դրանք։ Ուրեմն, այդ Մուրադ խանը, լսելով Շահ Իսմայիլի կողմից թյուրքմեններին ու նրանց կանանց և երեխաներին հասցված կորուստն ու անպատվությունը, ինքը որպես ռազմական գործին բավական քաջատեղյակ մարդ՝ իմանալով, որ Սո–
[էջ 259]
ֆիի դեմ բանակ հանելու դեպքում իր ուժը գնալով կմեծանա, որոշեց իրագործել իր մտադրությունը, և այն էլ հնարավոր չափով շուտ, ու ոտքի հանեց շատ հզոր մի բանակ։ Նա իր բոլոր ուժերը հավաքեց, միացրեց իրար և ելնելով իր փորձվածությունից, մտածեց որ վերջնականապես Սոֆիին պարտության մատնելով, ինքն առանց որևէ արգելքի կդառնա ամբողջ Պարսկաստանի թագավորը, եթե, անշուշտ, ամեն ինչ իր համար բարեհաջող ավարտվի։
Եվ այսպես, կարճ ժամանակում Մուրադ խանը հավաքում է 12 հազար ձի ունեցող մի հզոր հեծելազոր՝ զինված զենք ու զրահով։ Նա իր հետ տանում էր նաև մեծ թվով հետևակ զորքեր, որոնք կոփված էին կռիվներում։ Այդ բանակով նա ճանապարհ ընկավ դեպի Թավրիզ մեծ քաղաքը՝ իր հետ տանելով նաև իր բոլոր կանանց ու երեխաներին։ Այդ լուրը Շահ Իսմայիլին հասնելուց անմիջապես հետո, նա դառնում է գազազած մի վիշապ կամ առյուծ և, ամբողջովին ոգևորված, քիչ ժամանակում հավաքում է այն մի բուռ մարդկանց, որոնք կազմում էին իր բանակը, որի հեծյալների ու հետևակի թիվը ութ հազարից չէր անցնում և որը Մուրադ խանի մարդկանց թվի հետ համեմատած համարյա ոչինչ էր։
Եվ թեև Սոֆիի այդ ոգևորությունը կռվի նկատմամբ շատ էր ուժեղ, բայց նա կարողացավ համբերել, որ թշնամին Թավրիզը պաշարելու մտադրությամբ մոտենա, իսկ ինքը քաջաբար գնաց դեպի Սիրաս՝ նրան դիմավորելու։ Այդ երկու քաղաքները իրարից քսան օրվա հեռավորության վրա են։ Եվ այսպես, նրանք իրար ընդառաջ գնացին և երբ համարյա ճանապարհի կեսին հանդիպեցին, Շահ Իսմայիլը, հաշվի չառնելով այն հանգամանքը, որ իր ուժը Մուրադ խանի ուժից ավելի փոքր է, նախահարձակ եղավ ու ներխուժեց թշնամու բանակի մեջ։ Բայց աոաջին ընդհարման ժամանակ Սոֆին կորուստներ ունեցավ, քանի որ իր մարդկանցից շատերը մահացան կամ վիրավորվեցին։ Այդուհանդերձ նրանք ձևացրին, թե փախուստի են դիմում։ նրանցից և ոչ մեկը մահից չէր վախենում, որովհետև միշտ հուսով էին, որ մահից հետո իրենք պետք է ապրեն հավերժական կյանքով։ Եվ այդ էր պատճառը, որ Սոֆիի մարդիկ այնպիսի կատաղությամբ էին կռվում, որ նույնիսկ քայլում էին իրենց վիրավոր ընկերների վրայով և ոչ մի վախ չունեին։ Նրանք կռվում էին այնպիսի ոգևորությամբ և եռանդով, որ Մուրադ խանի ամբողջ բանակը խուճապի մատնվեց։ Դա իսկապես կարելի էր համարել հրաշք, ավելի շուտ աստվածային, քան մարդկային բան։
Մահացածների թիվն անչափ շատ էր։ Այս անգամ գերիներ չեղան, բացի կանանցից, որոնց իշխան Սոֆին ամուսնացրեց իր մարդկանց հետ և վերցրեց ունեցվածքի մի մեծ ավար, ինչպես նաև բավական մեծ
[էջ 260]
քանակությամբ զենք ու զրահ։ Իսկ Մուրադ խանը փախավ Բաղդադ և, ինչքան ինձ հայտնի է, նրանից այլևս ոչ մի տեղեկություն չի ստացվել։
Իշխան Շահ Իսմայիլի այլ հաղթանակների ու նվաճումների մասին
Եվ այսպես, երջանիկ, բախտավոր ու քաջ Սոֆին շարունակում է իր հաղթարշավը, և իր բանակը ուղղություն է վերցնում դեպի Սիրաս, ուր և հասնում է մի քանի օր հետո։ Այսպիսով, առանց որևէ դիմադրության, նա տիրանում է պարոնական (սենյորական) այդ հողերին։ Եվ քանի որ այդ քաղաքում մեծ քանակությամբ զինամթերք կար մի ամբողջ բանակ զինելու համար, նա այդտեղ էլ մնում է բավական երկար ժամանակ։ Նա սկսում է իր մարդկանց ավելի կատարելագործել զինվորական ծառայության մեջ և նրանց քանակը հասցնում է մինչև հիսուն հազարի և նույնիսկ ավելի։ Եվ այսպես, մարդիկ, որոնք առաջ զինված էին պարզունակ զենք ու զրահով, սկսեցին կրել ավելի գեղեցիկ ու թանկարժեք զենքեր՝ այնպես որ նրանց տեսնողները հիացական գնահատականի խոսքեր էին ասում։
Այսուհետև, իշխան Սոֆին տեսավ, որ Պարսկաստանում այլևս մեծ հեղինակություն ունեցող որևէ պարոն չի մնացել, բացի մի պաշտոնյայից, որը առաջնորդն էր մի քաջ ազգի և տերն էր յոթ անառիկ դղյակների, որոնք իրենց անմատչելի դիրքի շնորհիվ նրան հնարավորություն էին տվել չենթարկվելու որևէ պարսիկ թագավորի, բացի Սոֆիի մայրական պապ Ուզուն Հասանից, ուստի Սոֆին որոշեց նրա դեմ դուրս գալ, որովհետև դա համարում էր ավելի շուտ պատվի գործ, բայց այդ ծրագիրը իրագործելն ամենևին հեշտ չեղավ, քանի որ երկու տարի շարունակ նա ստիպված եղավ պաշարել այդ յոթ բերդերը և պատերազմական գործողությունների մեջ լինել։ Այստեղ նա կորցրեց իր մարդկանցից շատերին, ինչպես նաև իր գլխավոր կապիտանին։ Եվ, ի վերջո, նա տիրացավ այդ յոթ բերդերին ու վերադարձավ հաղթանակով։ Դրանից հետո Մեդիայում և Պարսկաստանում նվաճեց էլի մեծ թվով խոշոր քաղաքներ, որոնցից ամենամեծն ու կարևորը Հերն էր, մնացածների անուններն ինձ անհայտ են։ Այնուհետև նա իր ճանապարհն ուղղեց դեպի Տրավա և Խորասան։ Ճանապարհին նա ջարդեց թուրքմենների ուժեղ դիմադրությունը, որոնք թալանում և Փախուստի էին մատնում այն բոլոր առևտրականներին, որոնք այնտեղից անցնելով գալիս էին Թավրիզ։ Այդ հաղթանակից հետո նա տիրացավ մի մեծ հարստության և մեծ քանակությամբ տարբեր տեսակների մետաքսից
[էջ 261]
պատրաստած կերպասների, որոնք թյուրքմենների պաշտոնյաների կողմից հափշտակվել էին տարբեր ազգերի վաճառականներից։
Բացի դրանից, նա նվաճում է նաև բազմաթիվ այլ երկրներ և տիրույթներ, որոնց անունները, սակայն, մեզ հայտնի չեն, բայց մյուս կողմից Պորտուգալիայի թագավոր Էմմանուելը դեպի Հնդկաստան տանող իր ճանապարհին նրանից վերցնում է ծովափի (Պարսից ծոցի) վրա գտնվող մի քանի բնակավայր։
Նա, ումից ես իտալերենից ֆրանսերեն թարգմանեցի պատմության այն մի հատվածը, որ գրվել էր Վենետիկի ներկայիս դքսին հազար հինգ հարյուր ութ թվականին, ասում է այն մասին, որ երբ ինքը Հալեպ քաղաքից գնում է Սիրիա, իշխան Սոֆին և իր բանակը գտնվում էին Թավրիզից ութ օրվա հեռավորության վրա և կանգնած էին այն միակ բերդի առաջ, որը դեռևս գտնվում էր թյուրքմենն երի ձեռքում։ Կարելի է վստահ լինել, որ նա նվաճած կլինի նաև դա, քանի որ իր բանակն անչափ հզոր էր և հաշվվում էր մոտավորապես չորս հարյուր հազար մարդ, որոնցից հարյուր հազարը լավ զինված էին զենք ու զրահով։ Այս տեղեկությունները քաղվել են այդ շրջաններից եկած առևտրականների բերանից, նրանք նաև տեղեկացրել են, որ նույն Սոֆին սուլթանից և թուրքերից իր նվաճած հողերն արդեն բաժանել էր իր բարոնների և սպաների միջև։
Այդ նույն վաճառականները նաև ավելացնում էին, որ Սոֆի թագավորը մտադիր էր այդ բերդաքաղաքի առումից հետո գնալ դեպի Բաղդադ, ապա դեպի Միջագետք, որտեղից կգար դեպի Բարձր Հայք և Ներքին Հայք, ուր նա ընդհանրապես մեծ դիմադրության չէր հանդիպի։ Եվ այս ծրագիրը իրագործելուց հետո նա սահմանակից կլիներ մի կողմից Սուդանի իշխան Ալադոլադին, իսկ մյուս կողմից՝ թուրք թագավորին. և այդպիսով կկարողանար հիմնել իր կայսրությունն այնպես, ինչպես ինքը կցանկանար, կամ էլ կարող էր որոշ ժամանակ մնալ այնտեղ, որտեղ ինքը ներկայումս գտնվում էր։
Այն մասին, թե ինչպիսի ատելություն է տածամ իշխան Սոֆին հրեաների և թուրքերի նկատմամբ և թե ինչպես է նա օժանդակում քրիստոնյաներին իր հաղթանակներից հետո, քրիստոնյա իշխաններին ուղարկելով դեսպանություններ և իր գործողությունների վերաբերյալ թարմ տեղեկություններ
Շահ Իսմայիլն այնքան խորն էր ատում հրեաներին, որ որտեղ էլ նրանց հանդիպեր, աչքերը հանել էր տալիս և ազատ արձակում։ Բայց նա է´լ ավելի հալածում էր թուրքերին և բոլոր նրանց, ովքեր ընկնում
[էջ 262]
են իր ձեռքը, չեն խուսափում վատթարագույն մահից։ նա նույնիսկ քանդել էր տալիս նրանց տաճարներն ու մզկիթները։ նա ասում է, որ իր թրի սուր ծայրը երբեք չի դադարի կտրելուց և ջարդելուց մինչև այն ժամանակ, երբ որ ինքը վերջ կտա բոլոր նրանց, ովքեր իրենց պաշտամունքը կատարում են կեսօրին՝ ինչպես թուրքերը և մահմեդականներն են անում, փոխանակ մեր՝ քրիստոնյաներիս պաշտամունքի, որը կատարվում է արևածագին։ Քրիստոնյաների նկատմամբ նա բարյացակամ է, որովհետև որևէ թշնամական վերաբերմունք չի ցուցաբերում նրանց եկեղեցիների և մատուռների նկատմամբ։ Իր հետ տանում է նաև հայ պատրիարքին և մեր դավանանքին պատկանող բազմաթիվ քահանաների ու կրոնավորների, դրանով ցանկանալով ցուցադրել մահմեդական օրենքը խորտակելու, տակնուվրա անելու և կործանելու իր ունեցած մեծ ցանկությունը։ Այդ նպատակով նա բազմիցս համոզում է քրիստոնյա իշխաններին, որպեսզի Եվրոպայի հետ համատեղ պատերազմ հայտարարեն Թուրքիային, իսկ ասիական կողմից իրեն օգնություն հարկավոր չէ։
Սոֆիի դեսպաններից մեկը, որն այդ հարցով Սոֆիի կողմից ուղարկված էր Հունգարիայի թագավորի մոտ, հայտնաբերվել և տարվել էր Կոստանդնուպոլիս, որտեղ թուրք ղեկավարության հրամանով կտոր-կտոր էր արվել։ Մնացածները, ովքեր դիմել էին քրիստոնյա այլ իշխաններին, ինչպես, օրինակ, կայսրին կամ թագավորին, կողոպտվեցին վենետիկցիների կողմից, որի համար նրանք զգուշացվեցին Վերսեյում ծնված մեսսիր Լոյս Հելիանի կողմից՝ իր հանդիսավոր ճառի մեջ, որ նա թագավորի անունից արեց Մաքսիմիլիան կայսրին։ Կարճ ասած, իշխան Սոֆին մեծ սիրով լծվում է Մուհամմեդի օրենքի կործանմանը, որը կաթոլիկական սուրբ հավատի հիացմունքին է արժանանում։ Եվ իսկապես, նա արդեն բավական մեծ վնաս է հասցրել թուրքին և մեկ օրվա մեջ կռվի ժամանակ սպանել է տասնինը հազար թուրքերի, որոնց առաջնորդն է եղել ներկայիս իշխող թուրք Բայազիտ Օթոմանի* զավակներից մեկը։ Այդ Սոֆի կոչեցյալը գրավում էր Արղիմին քաղաքը**, որը գտնվում է բուն թուրքական հողի վրա, և այստեղ ամրացել է Կարամանի մեծ պարոն (սենյոր) Ալադոլադ կոչվող մեծ իշխանի օգնությամբ, որը իրեն թույլ էր տվել անցնելու իր հողերի վրայով։
Թուրքը շատ է ցանկանում բանակցությունների մեջ մտնել Սոֆիի հետ՝ իրեն հանգիստ թողնելու խնդրով, դրա փոխարեն տալիս էր ամ-
_____________________________
* Խոսքը վերաբերում է Բայազետ II-ին (1481 — 1512 թթ.)։
** Նկատի ունի Կարինը (Էրզրումը)։
[էջ 263]
բողջ Տրապիզոնի կայսրությունը*, սրան ավելացրած նաև երկու միլիոն ոսկի, որպեսզի Սոֆին իր ամբողջ բանակով ետ գնա Պարսկաստան, բայց Սոֆին մերժեց այդ առաջարկոլթյունը, ասելով՝ ինչպես Ալեքսանդրը՝ Դարեհին, որ ինքը ուզում է ամբողջը ունենալ։
Իշխան Սոֆիի հռչակի մասին հասած առաջին տեղեկությունները հայտնի դարձան այն ժամանակ, երբ պայծառափայլ Ռավեստենի կոմս Ֆիլիպը հազար հինգ հարյուր մեկին գնում է Մաթըլեն կղզի՝ թուրքերի դեմ։ Իսկ վերջին լուրերը ստացվեցին Հռոդոսի պայծառափայլներից, որոնք դրա մասին նամակով հայտնում էին Քանդըլորին, որն այդ ժամանակ գտնվում էր Յասի կիրճում։ Այդ նամակի թվականն էր՝ քսաներկու օգոստոսի հազար հինգ հարյուր տաս, այնտեղ ծանուցվում էր, որ Սոֆին իրեն բանակատեղի է ընտրել Սիրիայի Հալեպ քաղաքի մոտակայքը, որը վերոհիշյալ Յասի կիրճից երեք օրվա հեռավորության վրա է գտնվում և Երուսաղեմից շատ հեռու չէ, և որ այդ Հալեպ քաղաքի բնակչությունն օգնություն է խնդրել Սուդանից, և որ այս վերջինս իր մահմեդականներով և մամլյուկներով շատ էր վախենում Սոֆիի հզորությունից, և որ պարզ էր մի բան, որ այդ Հալեպ քաղաքը հավանաբար երկար ժամանակ չէր կարող դիմադրել նրա հզորությանը։ Բացի այդ, Հալեպի պարոնը (սենյորը) Սոֆիի կողմից ուղարկված ոչ մի վենետիկցի դեսպանի չէր ընդունել և այդ դեսպանին ուղարկել էր մեծն Կահիրեում նստած Սուլթանին՝ Սոֆիի նամակներով, որոնց միջոցով նա Վենետիկի պարոնուհուն (սենյորիային) կոչ էր անում մի ուժեղ բանակ կազմել և ծովի վրայով այն (մի կողմից) հասցնել Բարյութի (Բեյրութի) ափերը և մյուս կողմից էլ դեպի Սուլթանի հողերը։ Այդ նույն Սոֆին քրիստոնյա իշխաններին ամեն գնով հորդորում էր բնաջնջելու անհավատներին, եթե, անշուշտ, Պապն էլ հավանություն տար այդ ծրագրին։
P. Raphaël du Mans. Estat de la Perse en 1660. Publié avec notes et appendice par Ch. Schefer. Paris, 1890, Appendice; pp. 259-276.
_____________________________
* Տրապիզոնի հունական Կոմենասների կայսրությունը (1204 —1461 ) հարատևեց մինչև 1461 թ., երբ նվաճվեց թուրքական սուլթան Մեհմեդ II-ի կողմից։
[էջ 264]
ՇԱՀ ԱԲԲԱՍԻ ԿՈՂՄԻՑ ՀԱՅԵՐԻ ԲՌՆԱԳԱՂԹԸ ԸՍՏ ԱՆՏՈԻԱՆ ԴԵ ԳՈՈԻՎԵԱՅԻ
ԳԻՐՔ ԵՐՐՈՐԴ
Որտեղ պատմվում է հայերի գերության և արտագաղթի մասին և այն մասին, թե ինչպիսի աշխատանքներ են ծավալվել ավգուստինյան ս. հայրերի կողմից՝ նրանց հռոմեական եկեղեցուն հնազանդեցնելու համար։
ԳԼՈԻԽ 1
որտեղ պատմվում է, թե ովքեր են հայերը և թե որքան են տուժել նրանք այդ պատերազմի ընթացքում
Այստեղ նպատակահարմար է խոսել հայերի տանջանքների մասին, որ նրանք կրեցին Պարսկաստանի թագավորի և Մեծ Սուլթանի միջև տեղի ունեցած պատերազմից, ինչպես նաև նրանց բռնագաղթի մասին։ Սա կարևոր է այն իմաստով, որ բոլորին պարզ դառնա, թե ինչպիսի դժբախտություններ են եկել այս տանջված ու հալածված խեղճ ազգի գլխին։ Ես սա ասում եմ այն մտքով, որ կլինեն մարդիկ, որոնք կարդալով իմ այս գրածը, երևի կխղճահարվեն ու կմտածեն օգնության ձեռք մեկնել կամ սփոփանքի ձև գտնել այդ ժողովրդի ցավը թեթևացնելու, կամ էլ գոնե աստծու ողորմածությանը դիմել, որպեսզի նա այդ ազգի մարդկանց տա ինչպես ժամանակավոր կորով, նույնպես և Երկնայինի նկատմամբ հոգևոր հույս ու հավատ, որոնք ներկայումս բացակայում են նրանց մոտ, բայց նրանք դրա կարիքը մեծապես զգում են։ Ես նաև հուսով եմ, որ Աստծու եկեղեցու բազմաթիվ առաջատար ղեկավարներ ժամանակ ու միջոցներ կգտնեն նման մի միջոցառում ձեռնարկելու համար, համոզված լինելով այն բանում, որ Եսայի մարգարեն 18-րդ գլխում այսպես է ասում, «զի երթիցեն հրեշտակք երագունք յազգ հպարտացեալ, յազգ օտար եւ ի չար. զի ոչ եւս ոք իցէ քան զնա անդր, յազգ անյոյս եւ ի կոխեալ» (Եսայի, ԺԸ, 2—3)։ Որովհետև ավետարանի այն քահանաները, որոնց մասին մենք խոսում ենք, դրանք հրեշտակներ են երկրի վրա, և մարգարեն նրանց հետ է խոսում, ուստի և դժվար չէ հասկանալ, որ նրանք Սուրբ Հոգու կողմից են ուղարկված։ Եվ մենք այստեղ գործ ունենք այնպիսի մի ազգի հետ, որն ապրում է իր հնագույն հողի վրա և իր իսկ տան մեջ, ու ահա հենց այնտեղից է, որ նա բռնի ուժով ու հարկադրաբար տեղահան է արվում Պարսկաստանի թագավորի կողմից, ինչպես նաև նրանց կողմից, ովքեր նրանց շարունակաբար հալածել են այնպիսի մեծ բավականու-
[էջ 265]
թյամբ ու այնպիսի կատաղությամբ, որ նրանք ստիպված են եղել և այսօր էլ ստիպված են հեռանալու այն վայրերից, որտեղ իրենք ծնվել ու մեծացել են, թողնելու այն եկեղեցիները, որտեղ իրենց նախնիներն են թաղված, տները, որոնք նրանց ձեռքերով են կառուցված, նրանց ձեռքերով մշակված կանաչին տվող այգիները, պապերից ձեռք բերած ժառանգությունը, մի խոսքով այն ամենը, ինչ նրանց ուրախություն է պատճառում և հաճելի հիշատակներ է արթնացնում։ Եվ այս բոլորից հրաժարվելու համար, ընդամենը երկու օր ժամանակ է տրվում։ Եվ եթե մենք փնտրում ենք բզկտված ու չափից դուրս չարչարված մի ազգ, ահա նա, այդ ազգը, որը երբ դեռ թուրքերի վասալն էր, նրան վճարում էր բոլոր տեսակի տուրքերը և դեռ դրան գու մարած, պատերազմի ժամանակ տալիս էր իր զավակներին (այդպես էր կարգը)։ Գտնվելով Պարսկաստանի թագավորի իշխանության տակ, ոչ մի տեսակի ապահովության մասին խոսք լինել չէր կարող, եթե անշուշտ Աստծու կողմից որևէ օգնություն չհասներ նրանց։ Եթե թեկուզ հնարավոր լինի հօգուտ այս խեղճ ու թշվառ ազգի միջամտել այդ ահարկու ու դաժան ժողովուրդների մոտ, այնուամենայնիվ դրա իրագործումը դժվարությունների հետ է կապված, քանի որ այդ ազգն իր մի կողմում ունի թուրքին, իսկ մյուս կողմում՝ պարսկին, կան նաև թաթարներ և արաբներ, որոնց կողոպուտներն ու հափշտակումները տևական բնույթ են կրում։ Իսկ նրանց (հայերի) մոտ գնալու համար հարկավոր, է անցնել այդ ազգերի միջով։ Ուրեմն, պետք է իմանալ, թե նրանցից որ մեկն է առավել դաժանը (չնայած բոլորն էլ ծայրաստիճան այդպիսին են)։ Բայց ամենադաժանները նրանք են, ովքեր նրանց հանդեպ բարեհամբույր վերաբերմունք ցույց տալով .հանդերձ, հետապնդում են սակայն մի գլխավոր նպատակ, դա այն է՝ նրանց ներգրավել իրենց աղանդի մեջ։ Դեռ ավելին, մարգարեն նրանց ասում է, որ դա մի ազգ է Expectantem et conculcatam*: Եթե նույնիսկ խեղճ մարդը փոքր ինչ հույսով է ապրում, այս խեղճ ժողովուրդը սակայն այդքանն էլ չունի։ Նրանց համար լավի նկատմամբ հույսն այնքան հեռու է, որ դրա մասին նույնիսկ չեն էլ ուզում մտածել։ Նրանք իրենց հույսը դնում են միայն մի որևէ քրիստոնյա թագավորի վրա, որը կգա և այդ բոլոր մահմեդականներին կպատժի նրանց այդպես է պատգամել սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչը, որին «հայերի հայր» են անվանել։ Եվ որպեսզի ցույց տամ, թե հայը որքան է արհամարհված և ոտքերի տակ տրորված, ես պետք է նաև ավելացնեմ այն, որ մահմեդականները գոհանում են այնքանով, որ նրանց անվանում են հայ, բայց դա անում
_____________________________
* Աչքի ընկած ու ոտնահարված։
[էջ 266]
են արհամարհանքով, հաշվի չառնելով այն իրողությունը, որ դա իսկապես նրանց ազգի անվանումն է։ նրանք (մահմեդականները) ավելի շահագրգռված են հավատափոխ անելու մի օտարի, քան հային, որովհետև օտարներին հավատափոխ անելը բավական դժվար է, իսկ հային մահմեդական դարձնելը իրենց համար այնքան էլ հետաքրքիր չէ։ Թե գետերի հուներից դուրս գալը որքան վնաս է հասցրել այդ երկրին, դա շատ պարզ պատկեր է նրանց համար, ովքեր գիտեն, թե Հայաստանի համար ինչ նշանակություն ունի լինել թուրքերի և պարսիկների միջև, քանի որ այդ երկու երկրների իշխանների ընդհարումների վայրը սովորաբար եղել է Մեծ Հայքը։ Եվ քանզի խոշոր մարտերը տեղի են ունեցել այս երկրում և այս երկրի համար, ուստի դժվար չէ պատկերացնել, թե քանի-քանի անգամներ է ավերվել այն, իսկ վերջին անգամ նա այդ նույն բախտին է արժանացել Պարսկաստանի թագավորի կողմից։
Վերադառնալով մեր պատմությանը, մենք պետք է ասենք, որ Հայաստանը բաժանված է Մեծի և Փոքրի։ Մի կողմ թողնելով Փոքրը, քանի որ նրա մասին տվյալ պարագայում ոչինչ չունենք ասելու, մենք կպատմենք Մեծի մասին։ Որոշ աղբյուրների համաձայն, նա իր անունը վերցրել է Արմենուս բառից (Յասոնի բարեկամը)։ Պարսկերեն նրան ասում են Արարատ։ Լորենս Անանիացին, Ժան Բոտերոն, Անտուան դե Հերերան Հայաստան նահանգին տալիս են Թուրքոմանիա անունը, չնայած որ ամբողջ Ասիայում ոչ մի նահանգ չես գտնի, որ այդպես կոչվեր, չնայած որ այնտեղ դեռևս որոշ քանակությամբ թուրքմեններ կան։ նրանք (թուրքմենները) իրենց անունը ո´չ տալիս են, ո՛չ էլ ստանում որևէ հատուկ գավառից։ Այս անվանումը պարզապես իրարից տարբերում է ռասաները (ցեղերը)։ Նրանց անվանում են թուրքմեններ, այսինքն մարդիկ, որոնք լքել են իրենց օրենքը։ Այն առաջանում է թարքի (Tarqui) և իման (yman) բառերից, որոնք նշանակում են՝ լքել և օրենք։ Եվ քանի որ նրանք ծագումով քրիստոնյաներ են եղել, բայց լքելով իրենց օրենքը, դարձել պարսիկներ, ուստի և նրանց անվանել են թուրքմեններ*։ Նրանք ավելի մեծ հարգանքի են արժանանում հենց նրա համար, որ թողնելով իրենց քրիստոնեական հավատը, ընդունել են մահմեդականություն։ Կան ուրիշներ, որոնց ռումելի (Rumeli) են անվանում, որովհետև սրանք ռասայով թուրքեր են, որոնց կոչում են
Անտոնիո դե Գոուվեայի այս բացատրությունը գիտական հիմք չունի։ Հայաստանը Թուրքոմանիա առաջին անգամ անվանում է Մարկո Պոլոն՝ նկատի ունենալով երկրի որոշ մասերում թյուրքական ցեղերի ստվարացումը։
[էջ 267]
(նաև) ռումներ (Rumés)*։ Մյուսները սուննիներ են՝ նրանք աղանդով արաբներ են։ Կան նաև շիաներ, որոնք իրենց համար որպես մարգարե ընդունել են Ալիին։ Բայց սրանցից և ոչ մեկը առանձին գավառի չեն կցված, քանի որ այդպիսին գոյություն չունի։ Այս բոլորը հատուկ ռասաների կամ աղանդների անուններ են, ինչպես օրինակ թուրքմենները, որոնք իրենց անունը ստացել են հենց իրեց թողած օրենքից և ոչ թե ինչ-որ գավառից, որտեղ նրանք ապրելիս են եղել և որտեղից քոչել են։
Հայաստանի նահանգը գտնվում է երկու Մեդիաների (Medies) միջև։ Մեծը, որին պարսիկները Ադրբեջան (Adelbejon) են անվանում և փոքրը, որին Շիրուան (Siruan) անունն են տալիս, իսկ ժամանակակիցները Շերուան (Seruan) են ասում։ Այն մի կողմից սահմանակից է Ասորեստանին (Assirie) որն այսօր Էրզրում անունն է կրում**։
Գլխավոր քաղաքի (մայրաքաղաքի) անունը Երևան (Eruan) է և ոչ թե Վան, ինչպես անվանում են վերոհիշյալ հեղինակները։ Սա հայ թագավորների բնակատեղին է և այստեղ է գտնվում նրանց արքունիքը։ Այստեղից երեք մղոն հեռավորության վրա գտնվում է այն վայրը, որին թուրքերը Ուչքլիսա*** (Vtch clica) կամ Երեք եկեղեցի անունն են տալիս, որովհետև իսկապես այնտեղ այդքան եկեղեցիներ կան, կառուցված իրենց հոգևոր առաջնորդ ս. Գրիգոր Լուսավորչի կողմից։ Այս վայրը հանդիսանում է նաև իր բնակատեղին։ Ճիշտ է, որ Վան քաղաքը թուրքերի գրավումից հետո մեծացել և սիրունացել էր, որովհետև այս վերջիններս այնտեղ կառուցել են մեծ նշանակություն ունեցող մի բերդ։ Այսւոեղ է նաև թուրք փաշայի նստավայրը։ Նշված քաղաքը սահմանակից է Ասորեստանին և Հայաստանին։
Այդ ամբողջ նահանգը նվաճվեց համարյա միաժամանակ Մեդիայի հետ։ Այդ ժամանակ Պարսկաստանում թագավորում էր Մեհմեդ Խուդաբանդան (Codabanda), ներկայումս իշխող Շահ Աբասի հայրը: Այս ժողովուրդը անընդհատ հալածանքների ու տանջանքների է ենթարկվել այդ երկրներում (Թուրքիա և Պարսկաստան) իշխող տերերի՝ մեկը մյուսին փոխարինելու ու նրանց միջև տեղի ունեցող պատերազմների պատճառով։ Թուրքերն իրենց դաժանությամբ մեծապես ավելացրել էին գանձվող հարկերը, որի պատճառով էլ հայերը նախընտրում էին լինել ավելի մեղմ իշխանություն գործադրող պարսիկների ազդեցության ներքո։ Սակայն այդ խեղճերին շատ քիչ է պատահել
_____________________________
*Օսմանցիները հույներին անվանում էին «ռումեր», նկատի ունենալով, որ Բյուզանդիան իրեն հին Հռոմի ժառանգորդն էր համարում, իսկ թուրքերն, իրենց հերթին, համարում են բյուզանդացիների հետնորդները։
**Նման անվանումը եվրոպացի հեղինակների մոտ ավանդաբար է տրվում, որը ակնհայտ սխալ է։ Բարձր Հայքը Հայաստանի անբաժանելի մասն է։
***Ուչքիլիսեն արևելյան աղբյուրներում Էջմիածնին տրված անունն է։
[էջ 268]
իրենց ցանկությունն իրականացած տեսնել։ Ընդհակառակը, հաճախ է պատահել, որ փոխանակ լավանալու, նրանց վիճակն ավելի է վատացել, և այդ մարդիկ մշտապես նվաճված են եղել և գերեվարված։
Հազիվ հայերը մի քիչ շունչ էին քաշում տեղի ունեցած պատերազմներից ու սկսում վերականգնել թուրքերի կողմից ավերված իրենց քաղաքներն ու տները, երբ Պարսկաստանի թագավորի խելքին փչում էր վերստին ձեռք բերել իր նախնիների կորցրածը։ Եվ քանի որ կորուստների հիմնական մասը գտնվում էր Հայաստանում, ուստի և Մեդիան իր մայրաքաղաք Թավրիզով (Tanais) գրավելուց անմիջապես հետո նա ձեռնարկեց մյուս արշավանքը։ Եվ չնայած հանձնվող քաղաքներն ավերելու ու կողոպուտն արգելելու մասին հրամանի առկայությանը, ինչպես պատահել է Ջուլֆայում (Yulfai), որտեղ բնակիչները այնտեղ ապրող շատ քիչ թվով թուրքերին սպանել ու մարմինների մնացորդները ցցերի վրա խրելով գնացել էին թագավորին դիմավորելու, այստեղ, սակայն, չկարողացան նույն ձևով վարվել, ինչպես Ջուլֆայում՝ կամ անկարողության պատճառով, կամ այնտեղ գտնվող թուրքական գումարտակի ներկայությունից վախեցած, կամ էլ պարզապես չցանկանալով նույնանման բարի կամեցողություն ցուցաբերել թագավորի հանդեպ, ինչպես դա արվել է Ջուլֆայում, ուստի և դա շարժեց նրա (թագավորի) զայրույթը և բանակի կողմից իրագործվեցին այնպիսի ավերածություններ, դաժանություններ ու կոտորածներ, որ այս նահանգի խեղճ բնակիչները զրկվեցին իրենց ամբողջ ունեցվածքից։ Աչքի ընկնող և մարդաշատ քսան քաղաքներ անմարդկայնորեն ամբողջովին կողոպտվեցին, դեռ չհաշված այն փոքր քաղաքներն ու գյուղերը, որտեղ մեծ թվով մարդիկ էին ապրում։ Միայն Երեանի տարածքի վրա ապրում էր հազար հինգ հարյուր մարդ, իսկ մնացածներում՝ չորս կամ հինգ հարյուր բնակիչ։ Գլխավոր քաղաքները հետևյալներն էին. Երևանը (Eruan), Նախիջևանը (Nachivan), Շարուրը (Charur) և Ագուլիսը (Glis)։
Այս քաղաքները կողոպտվեցին ու ավերվեցին, եկեղեցիները սրբապղծվեցին և վերածվեցին ախոռների, նկարները տեղերից հանվեցին ու կրակի զոհեր դարձան, Et sanctum carum conculcatum*: Ինչը որ սուրբ էր այդ բոլորի մեջ, արժանանում էր վաւոթարագույն վերաբերմունքի։ Մահմեդականը սուրբ նշխարը ձեռքին բռնած ու ձին հեծած, վազում ու բարձրաձայն գոչում էր՝ ահավասիկ քրիստոնյաների աստվածը։ Այստեղից ինձ համար պարզ երևում է, որ մեր Տերը բանտ մուտք չի գործում միմիայն արդար մարդկանց հետ, ինչպես նա
Եվ իրենց հոգու համար անգնահատելի սրբությունների ոտնահարումը։
[էջ 269]
արեց Հովսեփի նկատմամբ, այլ նաև մեծ մեղքեր գործած հայերի հետ։ Ես այսպես եմ մտածում, որովհետև նկատել եմ, որ նրանք (հայերը) ավելի քիչ են ազդվում իրենց հասցված վիրավորանքներից (կրոնական հարցերի շուրջ), քան նրանցից, որոնք ուղղակիորեն ուղղված են լինում իրենց անձի դեմ։
Ուստի և մի կողմ թողնելով այն բոլոր վիրավորանքները, որոնք հասցվեցին եկեղեցիներին և այլ սրբություններին և խոսելով յուրաքանչյուր անհատին հասցված վնասների մասին, մենք պետք է խոստովանենք, որ շատ երկար ժամանակ տևած կողոպուտները այդ խեղճերին զրկեցին նույնիսկ իրենց մարմինները ծածկող հագուստներից։ Գողերը նրանց վրա թողնում էին միայն այն, ինչ համարվում էր անարժեք։ Այդ խեղճերը ոչինչ չէին կարող թաքցնել, քանի որ սուրը ձեռներին նրանք դաժանորեն խեղճ կանանց սպառնում էին սպանել, եթե չխոստովանեին իրենց թաքցրած արժեքների տեղերը։ Նույն ձևով էին վարվում նաև գյուղերում, և դա շարունակվում էր այնքան, որքան ժամանակ նրանք նստած էին լինում քաղաքներում։ Նրանք հարյուրից ոչ պակաս խմբերով՝ կողոպտելու նպատակով գնում էին գյուղերը և անասելի վնասներ հասցնում խեղճ ու թշվառ ժողովրդին։
Ամեն ինչ կողոպտելուց հետո, նրանք ստրկացնում էին ինչպես արու, այնպես էլ էգ երեխաներին՝ կամ իրենց ծառայեցնելու համար, կամ էլ վաճառելու նպատակով։ Սրանից հետո հերթը գալիս էր երիտասարդ կանանց ու աղջիկներին, որոնց գերեվարում էին ու վայրենաբար իրենց զգայարանների պահանջը ագահորեն բավարարելուց հետո կամ վաճառում էին, կամ էլ տանում հանրատները, որտեղ նրանց միջոցով փող էին վաստակում։ Նման ձևով ստրկացած կանանց ու աղջիկների թիվը, ըստ որոշ մարդկանց բերած վկայությունների, հարյուր հազարից ավելի էր։ Եվ իսկապես, եթե նկատի ունենանք, որ յուրաքանչյուր տեղից առնվազն տասը հոգի են վերցնում (և սա նվազագույնն է), այդ թիվն անպայման ապահովված կլինի, քանի որ այս նահանգում քաղաքները, գյուղաքաղաքները և գյուղերը մեծ թիվ են կազմում։ Սա սրտաճմլիկ մի տեսարան է, որը կարող է հուզել ամենաքարսիրտ մարդուն անգամ, երբ նա տեսնի, թե ինչպես չորս զինվոր մտնում են տուն, ամբողջ ունեցվածքը թալանելուց հետո իրար մեջ բաժանում երեխաներին, երիտասարդ աղջիկներին ու կանանց, որոնք իրենց գեղեցկությամբ ու վսեմ կեցվածքով կարող են հմայել նրանց դիտող ամեն մարդու։ Արդարև, այդ ազգին պատկանող կանանց մեծամասնությունը շատ գեղեցիկ է։ Մայրերը փաթաթվում էին իրենց զավակներին, իսկ այս վերջիններն իրենց մայրերին, և նրանց ճիչերն ու աղաղակները կսկիծ էին առաջացնում բոլորի սրտերում։
[էջ 270]
Եվ իզուր չէ, որ մարգարեն ասում է. Non parcet oculus eorum* Եվ երբ զինվորները քաղաքների մոտակայքում գտնվող գյուղերում ամեն ինչ պղծելուց, թալանելուց ու գերեվարելուց հետո հեռանում էին այդ տեղերից, նույն վայրերն էին ժամանում ծառաները, որոնք առավել ագահությամբ հարձակվում էին իրենց տերերից մնացած ինչք ու կայքի վրա, այն աստիճան, որ ոչ միայն բռնաբարում էին այնտեղ մնացած քիչ թվով կանանց, այլ նաև նրանց մարմնի վրայից հանում վերջին ցնցոտիները։ Այդ հալածանքներին հաջորդեց մի -ուրիշը։ Թագավորը չկարողանալով գրավել գլխավոր քաղաքները, քանի որ դրանք երկար ժամանակ պաշարման մեջ պետք է մնային, և դեռ հարկավոր էր դրանց շուրջը խրամատներ ու բարձր հողաթմբեր պատրաստել (ինչպես մենք դա տեսանք), և որովհետև Երևանի պաշարման համար պետք եղավ տասներկու հազար և դեռ ավելի աշխատող, մի քանակ, որ այդ խեղճ թշվառականները չկարողացան բավարարել, նաև սովից, ցրտից ու ռմբակոծությունից ամեն օր նրանցից շատերը մահանում էին։ Երբ թուրքերը գալիս էին աշխատանքները խանգարելու, ամենից շատ սպանվում էին այդ անզեն ու իրենց աշխատանքով զբաղված մարդիկ։ Եվ եթե կարողանում էին մի կերպ խուսափել թուրքի զայրույթից, ապա նրանց մահվան պատճառը դառնում էին սովն ու առատորեն տեղացող ձյունից առաջացած ցուրտը։ Մահացողներին հաջորդում էին ուրիշները և, դա դարձավ մեծաթիվ զոհերի պատճառ։ Մոտակա գյուղերում այլևս տղամարդ չմնաց, որովհետև առաջին հավաքագրումից հետո, երկրորդ հավաքագրմանը շատ քիչ մարդիկ էին մնացել։ Մնացածները վախից հեռացել էին այլ վայրեր։
ԳԼՈԻԽ 2
Թե ինչպես թագավորը դատարկեց ամբողջ Հայաստան նահանգը, և թե ինչպիսի տանջանքների ենթարկվեցին այդ խեղճ մարդիկ արտագաղթի ժամանակ:
1604 թ. մայիս ամսին, թագավորը տեղեկություն է ստանում,։ որ Սինան (Sinam) փաշան, կամ այսպես ասած Ջղալան (Cigala) հասել է Էրզրում, կամ Ասորեստան և որ իր հետ բերում է մի մեծ բանակ, վերագրավելու համար այն ամենը, ինչ հնարավոր էր վերցնել և, միաժամանակ, վրեժ լուծելու այն բոլոր նախատինքների համար, որ թուրքը ստացել էր։ Թագավորը որոշեց անցնել Արաքս գետը (որի մասին վերևում խոսվել է), որովհետև ինքը նախընտրում էր թուրքերին հանդիպել Մեծ Հայքի միջով անցնող այդ գետի մյուս ափին, որտեղ
*Չեն հավատում իրենց [սեփական] աչքերին։
[էջ 271]
իր զորքը ավելի նպաստավոր պայմանների մեջ կլիներ: Ուրիշները, սակայն, այն կարծիքի են եղել, որ նա նկատի է ունեցել մոտակա ձմեռը, որը Ջղալային կխանգարեր իր ետևից գալու և, այդպիսով, եղանակը կաշխատեր իր օգտին։ Նա հրաման արձակեց, որպեսզի Հայաստան նահանգի բոլոր բնակիչները, հրամանը լույս տեսնելուց հետո՝ երկու օրվա ընթացքում դատարկեն իրենց երկիրը և գնան բնակություն հաստատելու Թավրիզ (Tauris) քաղաքից ներքև, այսինքն Մեծ Մեդիայի՝ Պարսկաստանի խորքում։
Իսկ ինչ վերաբերում Է Ջուլֆայի բնակիչներին, նա (թագավորը) իրեն ավելի պարտավորված զգաց նրանց նկատմամբ՝ ըստ երևույթին նկատի ունենալով նրանց հարուստ լինելը (քանի որ նրանք առևտրական մեծ կապերի մեջ էին այս երկրամասում) և նրանց հատկացրեց հատուկ մի տեղ նոր քաղաք հիմնադրելու համար (այն գտնվում էր գետի մյուս ափին և Սպահանի հետ կապվում էր Ալավերդի-խան (Alauerdicham) անունը կրող կամրջով, որի մասին մենք արդեն խոսել ենք։ Նրանք ցավով էին թողնում իրենց հայրենիքը ու տխրում, որ իրենց հետ չէին կարող տանել իրենց ունեցվածքը։ Բայց, քանի որ նրանք ավելի ունևոր էին, ուստի և ավելի մեծ հնարավորություն ունեցան շուտափույթ կերպով ճանապարհ ընկնելու և դա արեցին մեծ մասամբ թաքցնելով իրենց դժգոհությունը՝ ցույց տալու համար թագավորին, թե ինչպես իրենք ամենասեղմ ժամկետում կարող են կատարել նրա հրամանները։ Ըստ այդմ, թագավորը նրանց ապահովեց ուղտերով ու որոշ թվով մարդկանցով, որպեսզի կարողանան առանց մեծ դժվարությունների տեղափոխել իրենց գույքը։ Տեղափոխման այդ աշխատանքները նրանք կատարեցին այնպիսի մեծ կազմակերպվածությամթ, որ մի քանի ամիս հետո հասան Սպահան քաղաքը, որտեղ և սկսեցին կառուցել Նոր Ջուլֆան, որտեղ այսօրվա դրությամբ ապրում է ավելի քան 5000 բնակիչ, կա երկու եպիսկոպոս, յոթ վանք և մեծ թվով այլ ծխական եկեղեցիներ (մատուռնե՞ր)։ Այստեղ նրանք կառուցեցին ավելի մեծ ու շքեղ տներ, բայց այս բոլորը հիմնականում արվեց, թագավորին հաճոյանալու համար։
Ահա այն ամենը, ինչ տեղի ունեցավ Ջուլֆայի բնակիչների հետ։ Իսկ մնացած թալանված խեղճերը, ովքեր ոչ մի միջոց չունեին ճանապարհ ընկնելու, չէին շարժվում իրենց տեղից, և ոչ մի տեսակ հրաման նրանց վրա չէր ազդում։ Ուստի և թագավորը, տեսնելով, որ բանակը գնալով ավելի է մոտենում Երևանին ամենամոտ քաղաքին՝ Կարսին, որոշեց ամայացնել ամբողջ երկիրը, որպեսզի թուրքերն այնտեղ մտնելիս, չկարողանան որևէ բան գտնել՝ ո´չ իրենց և ո´չ էլ իրենց անասունների համար։ Այդ նպատակով էլ քաղաքներն ու
[էջ 272]
գլխավոր գյուղերն ուղարկվեցին զինվորական գումարտակներ, որպեսզի նրանք այդ խեղճերին ստիպեն կատարել հրամանը։ Եվ այդ թշվառ մարդիկ ստիպված եղան ճանապարհ ընկնել, իրենց ետևում թողնելով սիրած հայրենիքը։ Նրանք գնում էին, որպես առաջնորդ ունենալով ոչ թե բերանից դուրս եկող հրամաններն ու սպառնալիքները, այլ սրի սպառնալիքը։ Երբ քիչ թե շատ հանգստանալ էր պետք, երդվելով թագավորի անունով, զինվորները չէին թողնում այդ խեղճերին մի քանի ժամ ավել հանգստանալ ու ստիպում էին շուտ ճանապարհ ընկնել, հակառակ դեպքում, ըստ իրենց տրված հրամանի, իրենք կկտրեին և նրանց, և իրենց կանանց ու երեխաների գլուխները ու կրակ տալով նրանց բնակավայրերը, բոցերի մեջ կոչնչացնեին նաև իրենց։ Եվ գործը հասավ այնտեղ, որ նրանք, ովքեր ձգձգում էին իրենց գնալը, հենց իրենք էլ սկսեցին աճապարել, գնալով փողոցից փողոց ու հորդորելով մյուսներին, որպեսզի թողնեն քաղաքները, գյուղաքաղաքներն ու գյուղերը։
Այդ խեղճ իրարանցումը, լացը, ճիչերն ու աղաղակներն այնպիսի չափի էին հասնում, որ ամենաքարսիրտ մարդու սիրտը կսկիծով էր լցվում։ Այդ վիճակն ստեղծվել էր այն պատճառով, որ արդեն հնարավոր չէր այնտեղ մնալ, իսկ այնտեղից հեռանալը անմարդկային մի երևույթ էր։ Պատահում էին մեծ թվով կանայք, որոնց ամուսինները մահացել էին հանքերում աշխատելիս կամ հողային աշխատանքներ կատարելիս (այդ մասին արդեն խոսել ենք) ու նրանք մնացել էին հինգ-վեց երեխաներով, որոնք բավական մեծ էին՝ գրկած տանելու համար, կամ շատ փոքր՝ ոտքով գնալու համար։ Ինչպիսի խղճահարություն էին առաջացնում մարդկանց մոտ, երբ լսում էիր նրանց ու տեսնում նրանց արարքները քաղաքի դռների մոտ։ Նրանցից ոմանք փռվում էին գետնին, անընդհատ համբուրում փոքրիկներին։ Ուրիշները հրաժեշտ էին տալիս իրենց հայրենիքին ու հայրենի տանը։ Այս ամենը զուգակցվում էր ցավալի խոսքերով ու խղճահարում ծխականներին։ Եվ այսպես, ճիչերով ու աղաղակներով իրենց նախկին հայրենիքից դուրս գալուց հետո, նրանք ուղղություն վերցրին դեպի Թավրիզ քաղաքը, այդտեղից էլ դեպի Պարսկաստանի խորքը։ Նրանք բոլորը միասին չէին գնում, որովհետև դա հնարավոր չէր։ Եվ այդ արտագաղթող թշվառ մարդկային զանգվածը, առաջանալով մեկ տեղ, խուսափում էր այն վայրերից, որտեղ թուրքեր են ապրում։ Տեղափոխվում էր ավելի քան վաթսուն հազար ծուխ։ Նրանք ճանապարհին հանդիպում էին բազմաթիվ քաղաքների, գյուղերի և 2000-ից ավելի բնակիչ ունեցող գյուղաքաղաքների։ Այս ժողովուրդը (ինչպես ասում էինք) բոլորը միասին չէին քայլում և չէին էլ կարող քայլել։ Նրանք գնում
[էջ 273]
էին խմբերով և քարավաններով ու գնում այն ուղղություններով, որոնք իրենց կտանեին նշանակված քաղաքները, գյուղաքաղաքները և գյուղերը։
Ճանապարհ ընկնելուց հետո, այդ խեղճերի համար առաջին անպատեհությունը մոտալուտ ձմեռն էր, որն այս շրջանում բավական խիստ է լինում։ Եվ քանի որ նրանց մեծ մասը կողոպտվել էր ճանապարհին, հետևաբար հագուստի տեսակետից խեղճ վիճակում ստիպված լինելով գիշերել դաշտերում, բաց երկնքի տակ, նրանցից շատերը չդիմացան մոտալուտ ձմեռվա պայմաններին և կնքեցին իրենց մահկանացուն։ Շատերի ոտքերի մատները ցրտահարվեցին՝ դրանց մսային մասը թափվեց, մնացին ոսկորները։ Հավաստիացնում են նաև, որ մի շարք կանայք, ցանկանալով քիթը մաքրել, պոկեցին ցրտահարված քթի մի մասը։ Ես չեմ կարող չհավատալ այս բոլորին, որովհետև ես անձամբ գիտեմ, թե նույնիսկ լավ հագնված մարդը որքան է ցրտից տանջվում այս շրջաններում։
Չնայած ցրտի ազդեցությունը բավական մեծ էր նրանց վրա, այնուհանդերձ դա այնքան ծանր հետևանք չունեցավ (քանի որ ապրելով այս շրջաններում, նրանք քիչ թե շատ սովոր էին այդ ցրտին), որքան սովը, որը, տնից ուտելիքի քիչ պաշար վերցրած լինելու հետևանքով, նրանց ընկերակցում էր ողջ ճանապարհին։ Եվ այժմ, երբ մեզանից յուրաքանչյուրն ուզենա պատկերացնել, թե ի՞նչ է տեղի ունեցել այդպիսի պայմաններում, պետք է փառք տա Աստծուն, որ ինքը հեռու է մնացել այդ պատուհասից, այդ մեծագույն չարիքից։ Մենք այդ տանջվող ժողովրդի մեջ պետք է տեսնենք մի քրիստոնյա ժողովրդի, որը երկար ժամանակներից ի վեր հավատ է ընծայել սուրբ երրորդությանը, աստծու որդու մարմնացումին և եկեղեցական խորհրդի կատարմանը։ Նրանք թափառել են և այսօր էլ թափառում են ոչ միայն այն պատճառով, որ հնազանդ չեն եղել Հռոմի Պապին, այլ նախևառաջ տգիտության պատճառով։ Եվ նայելով այս խեղճ մարդկանց տանջանքներին, որոնց վրա կարծես իջել էր աստծու պատիժն ու մտրակը, մենք, այդ նույն աստծուն պիտի փառաբանենք այն բանի համար, որ մեզ զերծ պահեց նման տանջանքներից։ Մենք պետքէ կարեկցենք հալածված և իրենց հայրենիքից վտարված այդ խեղճ քրիստոնյաներին, որոնք, շարունակելով իրենց ճանապարհը, ընկան այնպիսի անելանելի դրության մեջ, որ ոչ իրենք, ոչ էլ իրենց փոքր երեխաները, ոչինչ չունեին ուտելու, քանի որ այն ճանապարհներով, որոնցով իրենք գնում էին ըստ թագավորի հրամանի, զինվորների կողմից ամբողջովին կողոպուտի էր ենթարկված, և այդ վայրերում գտնվող բոլոր գյուղերն ու քաղաքները ավերվել ու հրո ճարակ էին դարձել։ Տեղափոխության ժա–
[էջ 274]
մանակ այդ խեղճ կանանց զգալի մասն իրենց ուսերի վրա երեխաներ էին. տանում, մեկը՝ մի ուսի, իսկ երկրորդը՝ մյուսի։ Այդ կանանց կողքով գնում էին մի քիչ ավելի մեծ տարիք ունեցող ու հետիոտն գնացող երեխաներ։ Նրանք բոլորն առավոտյան արթնանալիս հաց կամ մայրական ստինքներ էին փնտրում, որոնք սակայն չորացած էին մի քանի օր ոչինչ կերած չլինելու պատճառով։ Այնքան եմ հուզվում, որ չեմ կարող զսպել իմ արցունքները, երբ վերհիշում եմ այն ամենը, ինչ պատահեց ճանապարհին այդ կանանցից շատերին։ Նրանք, արդեն մահու չափ հոգնած ու դադրած՝ իրենց երեխաներին ուսերի վրա տանելուց, կանգ էին առնում ճանապարհի կեսին ու իրենց երեխաների հետ նստում գետնին։ Մնացածները շարունակում էին իրենց ճանապարհը։ Ճանապարհի կեսին սակայն նրանցից շատերն իրենց կյանքին վերջ էին տալիս սովի ճիրանների մեջ։ Նրանք դեռ պետք է երախտապարտ լինեին, եթե մինչ իրենց մահկանացուն կնքելը, ականատես չլինեին իրենց զավակների մահվանը, որոնց ապրեցնելու համար այդ խեղճ մայրերը ոչնչով չէին կարող օգնել։ Ուրիշները իրենց մի կերպ անտառներն էին գցում, հույսով, որ միգուցե այնտեղ ուտելու մի որևէ բան կճարեն իրենց և երեխաների համար։ Սովորաբար, սակայն, նրանք նույնպես դատապարտված էին մահվան։
Բայց ի՞նչ պատկերացում կարելի է ունենալ այն մայրերի մասին, որոնք շարունակելով իրենց ճանապարհը, տեսնում էին ընդհանուրից ետ մնացած և քայլելու այլևս անկարող երեխաներին։ Ինչպե՞ս վարվեին այդ մայրերը, երբ իրենց կրծքի վրա ունեին նաև մի ուրիշին, և դեռ մեկն էլ ուսերի վրա։ Ո՞ր մեկին տանեին իրենց հետ։ Եվ այդպես, շատ երեխաներ մնում էին կես ճանապարհին ու մահանում։ Ինչպե՞ս կարելի է չպատմել այն ցավերի ու տանջանքների մասին, որոնց ենթարկվում էին այդ խեղճ կանայք, երբ այդ անմեղ էակներին տեսնում էին մեռնելիս՝ չկարողանալով նույնիսկ փոքր-ինչ սփոփել ու օգնել նրանց։ Կարիքն ու սովը գնալով ավելի էին սաստկանում...
Տեղահանությունից չորս տարի անց ես այցելեցի այն գյուղերը, որտեղ թագավորի հրամանով այդ գաղթականները տեղավորվել էին իրենց ընտանիքներով, և նրանց գտա ծայրաստիճան աղքատության մեջ։ Կարելի է ենթադրել, որ եթե այդ խեղճերը այդպիսի վիճակում էին այս մարդաշատ վայրերում, ինչպիսի թշվառ ժամանակներ են նրանք անցկացրել անապատներում՝ սով, հիվանդություն, աղքատություն։ Նրանցից առավել հարմարվածներն ուտում էին մի հաց, որը պատրաստված էր այնպիսի մի հատիկից, որը հողի. գույն ու համ ուներ, բայց ավելի դառն էր։ Նրանք կրում էին աղքատիկ հագուստ՝ իրար կողքի կարած՝ կարկատած զանազան կտորներ։ Վաստակ ձեռք
[էջ 275]
բերելու համար տղամարդիկ գնում էին հարևան գյուղերը, իրենց հետ տանելով նաև երեխաներին, որոնք սնվում էին փողոցներում գետնին գցած սեխի կեղևներով, ինչպես նաև տարբեր խաշած խոտերով, այսպես քարշ տալով թշվառականի իրենց կյանքը։ Սպահանի մեր հայրերը նրանցից մի քանիսին տուն բերեցին։ Նրանց մեջ կար մի փոքրիկ կույր երեխա, երբ նրան հարցրին, թե ինչո՞ւ էր նա ողորմություն խնդրում ոչ թե Աստծու, այլ՝ Ալիի անունով, նա պատասխանեց, որ մարդիկ ավելի հոժարակամ (ողորմություն) են տալիս ի սեր Ալիի (Մոհամմեդի փեսան և նրա հաջորդը խալիֆաթում), քան՝ Աստծու։ Շիրազի սուլթանի միջոցով ես արտոնություն ստացա հոգ տանել երեք գյուղի, որոնք իրար միացնելով դարձրի մի մեծ գյուղ, և այնտեղից կարողացա հեռացնել բոլոր մահմեդականներին, որպեսզի հողը մշակեն միայն հայերը, և ինչպես մահմեդականներն էին անում՝ ըստ, տեղի սովորության, պարոնին վճարեն հողի վարձն ու տուրքը։ Ես գիտեմ, որ Պարսկաստանում այդպիսի վիճակում են գտնվում շատ ու շատ գյուղեր, որոնք հոգևոր սննդի անչափ մեծ կարիք են զգում։ Այդ նպատակով էլ, զոհելով իմ հանգիստն ու անվտանգությունը, ես սիրահոժար մեկնում եմ Իսպանիա և Հռոմ՝ փորձելու համար որոշակի օգնություն հասցնել աչքաթող արված այդ ժողովրդին և Աստծուց խնդրելու մի ինչ-որ ձևով սփոփել նրան։
Հաղթահարելով բոլոր դժվարությունները,այդ խեղճ մարդիկ, վերջապես, խմբերով հասան Թավրիզ, որտեղ թագավորը փորձեց ամեն ձևով նրանց օգնել և պաշտպանել։ Նույնիսկ, երբ մի հայ նրա մոտ գալով գանգատվեց, թե մի մահմեդական գերեվարել է իր կնոջը և, փող շահելու նպատակով նրան հասարակության տրամադրությանն է հանձնել, նա (թագավորը) նրան իր մոտ բերել տվեց և մի լավ պատժելուց հետո, այդ կնոջը վերադարձրեց ամուսնուն և մի հրաման արձակեց, որով ծանուցվում էր, որ ոչ մի հայ կամ հայուհի գերեվարվելու ենթակա չէ։ Նման հրամանագիրը, իսկապես որ, մի մեծ լավություն էր այդ խեղճերի համար։ Այդ հրամանը, սակայն, բավական ուշացումով էլ լույս ընծայվել, որովհետև հազարավոր մարդիկ ցրվել էին ամբողջ տերության մեջ, նույնիսկ և շատ հեռու վայրեր և այդ պատճառով էլ, մեծ թվով աղջիկներ և փոքր երեխաներ,անտեղյակ լինելով այդ հրամանին, իրենց ազատությունը գտնելու համար չկարողացան դիմել արդարադատությանը։ Բայց նրանք, ովքեր արքունիքին մոտ էին, կարողացան օգտվել այդ հրամանից և գտան իրենց այնքան երազած ազատությունը։
A. de Gouvea. Relation des .guerres et victoires obtenues par le roy de Perse Cha Abbas contre les empereurs de Turquie Mahomet et Ahmet son fils. Rouen, 1646, pp. 341—362.
[էջ 276]
III
ԴՈԼԻԵ ԴԵԼԱՆԴԻ ՆԱՄԱԿԸ ՖՐԱՆՍԻԱԿԱՆ ԱՐՔՈԻՆԱԿԱՆ ԱՐԵՎՄՏՅԱՆ ԸՆԿԵՐՈԻԹՅԱՆ ՔԱՐՏՈՒՂԱՐ Մ. ՌՈՎԻՆՅԻԻՆ
Սպահան, 15 փետրվար 1665 թ.
Իմ շատ սիրելի պարոն եղբայրս,
Ժամանել եմ այստեղ անցած տարվա դեկտեմբերի 14-ին, առողջությունս շատ լավ էր և ինձ ընկերակցում էր մի շատ համեստ մարդ, ադամանդի գործով զբաղվող մի ֆրանսիացի։ Թավրիզից մինչև այստեղ քսաներկու օր ճանապարհ ենք անցել։ Ինձանից տասներկու օր առաջ այստեղ էր եկել նաև պարոն Տավերնիեն։ Նա օթևանել էր ֆրանսիացի մի ոսկերչի մոտ և ինձ հասկացրեց, որ ես չեմ կարող նրա մոտ մնալ, ուստի և ստիպված էի գնալ պորտուգալացիների սուրբ Ավգուստինյան հայրերի վանքը։ Այստեղ ես ինձ շատ ավելի լավ եմ զգում, քան այլուր, քանի որ հարկադրված չեմ լինի ցոփությամբ զբաղվել, ինչպես անում են, օրինակ, ֆրանկները, որոնք բնակվում են Ջուլֆայում և այդպիսով նրանք մեզ հաճախ այցելելու հնարավորություն չունեն։ Մենք նրանցից հեռու ենք այնքան, որքան Մոնտուարը Գրանժեից։ Այս վանքը բավական գեղեցիկ է և լավ է պահպանվում։ Տան շուրջ բոլորը գեղեցիկ պարտեզ է, իսկ ինչ վերաբերում է եկեղեցուն, այն բավական մեծ է այդ երկրի համար և նույնիսկ կնսեմացներ Ֆրանսիայում գտնվող բավական մեծ թվով եկեղեցիների, որոնք, ի միջի այլոց, գեղեցիկ են համարվում։ Վերևից մինչև ներքև այն զարդարված է մահմեդական ոճով(moresques), ուր ոսկեզօծումը չի խնայված։ Եկեղեցու խորանի զարդեղենները բավական հարուստ են, իսկ հատակը ծածկող գորգերը նույնպես շատ գեղեցիկ են։ Վերջապես, այստեղ ակնհայտ է վեհությունը նախկին պորտուգալացիների, որոնցից այստեղ մնացել են միայն հիշողություններ, քանի որ հոլանդացիներն ամենուրեք դրանք ոչնչացրել են։ Այնուհանդերձ, այստեղ դրանցից մի հատ (գորգ) կա՝ հարուստ մի տան մեջ, որի տերը Պորտուգալիայի թագավորի ինտենդանտն (հավատարմատար) է Բանդար Կոնգում։ Նա մի շատ ազնիվ անձնավորություն է և ես նրա հետ բարեկամական կապերի մեջ եմ մտել։ Սա այստեղ հաստատված կրոնավորների առաջին տունն է։
Այստեղ երեք սուրբ հայրեր կան և մեկ եղբայր (ֆրանցիսկյաններ)։ Բոլորն էլ հոյակապ մարդիկ են, առատաձեռն և բարերար։ Քաղաքում կա նաև երկու վանք, որոնցից մեկը Բոկոտն Կարմելիտյան սուրբ հայրերին է պատկանում, իսկ մյուսը՝ Կապուցին (վեղարավոր)
[էջ 277]
սուրբ հայրերին, որտեղ էլ գտնվում է պարոն Թեվենոն։ Նա փարիզեցի ազնվական է, որն արդեն երեք ամիս է, ինչ գտնվում է այստեղ և մեզ հետ միասին անցնելու է Հնդկաստան) որի համար ես անչափ ուրախ եմ, քանի որ նա կաթոլիկ է, միաժամանակ՝ իմ բարեկամը։ Հիսուսյան (ճիզվիտ) սուրբ հայրերը քաղաքից հեռացել ու գնացել են բնակություն հաստատելու Ջուլֆայում, որտեղ, ինչպես ասացի, գտնվում են մեր ֆրանկները, թվով յոթ հոգի՝ երկու ժամագործ, մեկ ոսկերիչ և երեք ամուսնացած զինագործ։ Այստեղ է նաև պարոն լ'Էթուալը, որը հնագույններից է, իրեն շատ լավ է զգում և ապրում է իշխանական կյանքով։ Նա թագավորի ծառայության մեջ չէ։ Այդ յոթ ֆրանսիացիներից միայն երկուսն են կաթոլիկ։ Բոլորն էլ թագավորին վստահություն ներշնչած մարդիկ են։ Ինչ վերաբերում է քաղաքի նկարագրությանը, դուք դրա մասին մանրամասն կգտնեք պարոն Դելլա Վալլեի մոտ*, որն այն կատարել է բծախնդրորեն։ Աչքի ընկնող այլ շինություններ չկան, բացի մի կամուրջից՝ Շիրազի ճանապարհի վրա, որը նույնքան գեղեցիկ է, որքան Ջուլֆայինը և կառուցված է նույն ձևով։
Թագավորին տեսել եմ մեկ անգամ։ Նա լավ կազմվածք ունի և կլինի մոտավորապես երեսուն տարեկան։ Նա զբոսնելու էր գնում գետափ և հետն ուներ մոտ երկու հարյուր ձիավոր, որոնք անկազմակերպ առաջանում էին։ Նա միանձնյա իշխան է, բայց այն ձևով, ինչ ձևով այստեղ կառավարում են, մեր մոտի հետ համեմատած, կարելի է ասել ավելի շուտ դաժանություն է, քան իշխանություն։ Պարոն Տավերնիեն նրան հայելիներ և զարղեղեն է ծախել 4000 թուման գումարով։ Թումանը արժե տասնհինգ պիաստր, իսկ մեկ պիաստրը՝ երեք ու մեկ քառորդ աբասի։ Նա արժանացել է հազար շնորհակալության, ինչպես նաև մի շատ գեղեցիկ խալաթի։ Դա պարսկական ոճի մի ամբողջ հագուստ է։ Այդ գումարը նրան վճարվել է կանխիկ և դրա հետ մեկտեղ նրան է հանձնվել մի գեղեցիկ անձնագիր, որը նրան ու իր ցանկացած մարդկանց արտոնություն է տալիս ձրի շրջելու ողջ երկրով մեկ։ Իր վաճառականներից ես մեր հաշվի համար ոչինչ չեմ ստացել, որովհետև այնտեղ չեմ եղել։ Իր առևտրական ընկերն է եղել վեղարավոր (Կապուցին) հայր սուրբ Ռաֆայելը, որը նրան ծառայել է որպես թարգմանիչ։ Չնայած նա հեռու է ապրում, բայց դա ինձ չի խանգարում գնալու Ջուլֆա նրան այցելության։ Կարծում եմ, երբ իր գործերն ավարտի, յոթ-ութ օր հետո մենք կգնանք Բանդար դ'Հորմուզ, կամ միգուցե գնանք ուղիղ Սուրաթ կամ Բենգալ, որպեսզի վերջնակա-
_____________________________
* Նկատի ունի XVII դարի 20-ական թվականներին Իրանում Շահ Աբասի մոտ գտնվող իտալացի Պիետրո դելլա Վալլեի՝ Իրանի ու Մերձավոր արևելքի կացությանը վերաբերող բազմահատոր աշխատությունը։
[էջ 278]
նապես վաճառենք մեր ունեցածը, որովհետև ասում են, որ Շէաստաքանը կամ այն իշխանը, ում հետ առևտուր է արել պարոն Տավերնիեն, այնտեղ կառավարիչ է։ Եթե այնտեղ գնալու լինենք, մեր ճանապարհորդությունը կերկարի մոտ մեկ տարով։ Ես այստեղ ապրում եմ ինկոգնիտո (ծպտյալ), վախենալով ծախսերից, հատկապես հագուստեղենի, որը շատ թանկ է։ Պարսկաստանում երբեք այսպես չի եղել, այդ պատճառով էլ ներկայումս ես բավարարվում եմ հասարակ գյուղական մի հագուստով, առանց տոգայի և քազեբիի, որը մի բաճկոնակ է՝ մեջը գառնուկի գեղեցիկ մորթով ծածկված, բայց այս բոլորը թանկ հաճույք է և կարելի է եզրակացնել, որ այստեղ ՚հագուստեղենը ավելի թանկ է, քան Ֆրանսիայում և պատճառն էլ այն է, որ այս կողմերում բոլորն էլ այդ մորթեղեններից են հագնում։ Թավրիզից հետո մենք հանդիպել ենք միայն երկու գեղեցիկ քաղաքների, որոնք բավական մեծ են՝ Ղումը (Gom), որը հաճելի դիրք ունի, եթե չհաշվենք շոգը։ Այստեղ, Պարսկաստանում, կարելի է կլոր տարի առատորեն ճաշակել նուռ ու սեխ։ Այս քաղաքը նշանավոր է նաև նրանով, որ այստեղ է գտնվում Մուրթուզալիի կնոջ աղջկա՝ Ֆաթիմայի գերեզմանը։ (Երկրորդը) Քաշանը ավելի մեծ քաղաք է։ Այստեղ հիմնականում զբաղվում են մետաքսի առևտրով, որն ամենաորակովն է երկրում։ Թագավորի սեփականությունն են գեղեցիկ պարտեզները կամ ավելի ճիշտ, դրանք անտառներ են, որտեղ աճում են սոսի (չինար) կոչվող երկարաձիգ ծառերը։ Այդ ծառերի տերևները ձեռքի մեծություն ունեն, կտրտված են սխտորաձև և ձմռանը թափվում են։ Դաշտերում երբեք ծառերի չես հանդիպի։ Դրանք քաղաքներում ու գյուղերում են։ Բայց այդ բացը լրացվում է բազմազան ծաղիկներով, որոնք աճեցվում են ցանկապատերով շրջապատված տների պարտեզներում։ Հեռվից նայելիս այդ ցանկապատերը քաղաքին տալիս են խոշոր անտառների տպավորություն։ Քանի որ երկիրը խիստ չորային է և հազվադեպ է անձրև գալիս, նրանք ջրերը հավաքում են և ջրանցքների օգնությամբ տանում-հասցնում են հեռուները։ Այս երկրի բոլոր, շինությունները պատրաստված են արևի տակ չորացրած աղյուսներով։ Կան նաև մի քանի շինություններ, ինչպես, օրինակ, թագավորի պալատը և քարվանսարաները, որոնք կառուցված են թրծած աղյուսներից։ Եվ դա է պատճառը, որ ձմռանը, որն այստեղ չափազանց խիստ է, երբ շատ անձրևներ ու ձյուն է գալիս, և տանիքները ձյունից չեն մաքրվում, պատերը փչվում են։ Բոլոր սենյակները կամարաձև են, և այս գործում պարսիկները վարպետ են, քանի որ նրանք ոչ մի տեսակի գործիք չեն օգտագործում, ինչպես քրիստոնյաներիս մոտ է արվում։ Եթե տները արտաքինից գեղեցիկ տեսք չունեն, ներսից, սակայն, հակառակն է։
[էջ 279]
Դրանք, զարդարված են ոսկեզօծումներով և ճենապակիներով, սքանչելի, գորգերով, որոնց վրա նստում են ծալապատիկ, իսկ կռնակը հենում գեղեցիկ բարձերին։ Հարկավոր է, սակայն, կոշիկները հանել դռան առջև։ Սենյակները փոքր են, և բոլոր կողմերից դռներ կան, իսկ վերևի կողմից կան բազմաթիվ լուսամուտներ, որոնք ցանց հիշեցնող գեղեցիկ քանդակներ են։ Կան տներ, որոնց ցանցի տեսք ունեցող լուսամուտները գիպսից են՝ այստեղ քառակուսի անցքերին տեղադրում են գույնզգույն ապակիներ։ Այսպիսով, նրանց բոլոր սենյակները շատ լուսավոր են և լավ դասավորություն ունեն։ Թագավորի պալատի ներսը հնարավոր չէ տեսնել։ Ես այնտեղ նկատեցի միայն մի խոշոր բազմոց, հրաշալիորեն զարդարված երկրի սովորույթների համաձայն, նա այնտեղից էր դիտում ձիերի վարժանքները։ Ինչպես Թւրքիայում, բոլոր շինությունները հարթ տանիք ունեն։ Չի կարելի ասել որ մզկիթներն ամենագեղեցիկներից են։ Դրանք նման են Թուրքիայի մզկիթներին։ Նրանց գմբեթները ծածկված են գույնզգույն ճենապակիով և մեկ կամ երկհարկանի կլոր աշտարակներով, որոնք բավական– բարձր են և չափազանց փոքր։ Վերջապես, հայր Դելլա Վալլեն մանրամասնորեն գրել է այս երկրի մասին և շահ Աբբասի թագավորության օրոք, ինչպես այստեղ իմացա, բավականին մոտիկ է եղել նրան։ Մաանիի (Դելլա Վալլեի կինը) մասին, որի քույրը Շիրազում է բավական մեծ թվով պատմվածքներ ունի գրած։ Այն, ինչ նա գրել է պարսիկների քաղաքակրթության մասին, դա այնքան էլ ճիշտ չէ, քանի որ նրանք այդպիսին են հատկապես այն ժամանակ, երբ իրենց շահերն այդպես են պահանջում, որովհետև նրանց կրոնը լինելով ավելի սնոտիապաշտ, քան օսմանլուներինը, նրանց հրամայում է մեզ նայել որրպես պղծվածների, և դա է պատճառը, որ նրանք չեն ցանկանում, որ որևէ քրիստոնյա իրենց դիպչի այնպես որ, եթե նրանք մեզ հետ որևէ գործ չեն ունենում, կարելի է պատկերացնել նրանց վերաբերմունքը մեր նկատմամբ։ Այս քաղաքը բավական մեծ է իր պարտեզների շնորհիվ։ Այստեղ, մեյդանի շուրջը գեղեցիկ բազարներ կան և թագավորի կողմից կառուցված երկու երկհարկանի քարվանսարաներ։ Այս շինությունները համարյա նման են վանքի և այնտեղ կարող են բնակվել ավելի քան երկու հարյուր հոգի։ Գինին առատ է և համով։ Հացը նման է մեր կարկանդակներին, բայց շատ սպիտակ է։ Խաղողն ու սեխը կարելի է կլոր տարի ուտել։ Լավ տանձ ու խնձոր չկա, բայց կա հիանալի սերկևիլ։ –Քաղաքում որպես քրիստոնյաներ միայն կրոնավորներն են։ Ջուլֆայում մահմեդական գոյություն չունի։ Բոլորն էլ հայեր են և նրանք մեծ թիվ են կազմում ու նրանցից ոմանք հետևում են հռոմեական ծիսակատարությանը, որովհետև լուսավորվում են կրո-
[էջ 280]
նավորների կողմից։ Եթե աստված տա և ես վերադառնամ, մնացածի մասին Ձեզ կպատմեմ։ Այնուամենայնիվ, դուք կարող եք կարդալ Պիետրո դելլա Վալլեին, որից շատ գոհ կմնաք։ Անկասկած, Դուք մեծ հաճույքով եք ստանում իմ նամակները, բայց ինչպիսի գոհունակությամբ կկարդայի Ձեր նամակները, եթե դրանք ստանալու բախտավորությունն ունենայի։ Բայց, քանի որ շուտով մեկնելու ենք, ես, այնուամենայնիվ, պետք է համբերող լինեմ, որովհետև գոնե մի տարի հույս չունեմ նամակ ստանալու և բացի այդ նման հարմարություններ Հնդկաստանում չկան։ Աղոթեք և աստված թող նույնպես աղոթի ինձ համար։ Բարևներ եղբորս՝ Անտուանին, եղբորս՝ Դյուպարկին, քրոջս, զարմուհուս և մեր բոլոր ազգականներին։ Ես կցանկանայի նաև արժանանալ պարոն քահանայի աղոթքներին, ինչպես նաև պարոն Գյուարի, պարոն Էպիկարի և պարոն Մարդինի, ինչպես նաև մեր ամբողջ հարևանության, չմոռանալով հանդերձ պարոն դե Գրանլեի ընտանիքը, պարոն դե Բլանշֆոնտենին և պարոն Դյուգեին և պարոն Բյուսսոնին։ Մնաք բարով, ես կմնամ միշտ ձերը։
Դելանդ
Ավագ հինգշաբթի օրը մենք դարձյալ կանչված էինք թագավորի մոտ, որտեղ նույն թամաշան արեցինք ինչ որ առաջ։ Հ. Գ. Այս գրությունից հետո, Տեառնընդառաջի հաջորդ առավոտյան, թագավորի խելքին փչեց իր մոտ կանչել պարոն Տավերնիեին, նրա հետ նաև մի այլ հոլանդացի առևտրականի և երկու այլ երիտասարդ դարձյալ հոլանդացիներ, ինչպես նաև մեր զինագործի և մի ոսկերչի երկուսն էլ ֆրանսիացիներ, և վեղարավոր (Կապուցին) հայր Ռաֆայելին, որը թարգմանչի դեր էր կատարում։ Այս բոլորի պատճառը նրա հետ գինի, խմելու թագավորի փափագն էր։ Խնջույքը շատ ուրախ է անցել, և թագավորն այնքան լավ. տրամադրության, մեջ էր, որ ամբողջ օրն իրեն (թագավորին) գինի մատուցելու համար զինագործին տվեց կանխիկ 50 թումանի քսակ, որը մոտ 2000 ֆրանկ է։ Խնջույքն սկսվել էր առավոտյան ժամը իննին և քանի որ թագավորը նվագել տվեց մոսկովիտներից ստացած ինքնուրույնաբար նվազող երգեհոնները (օրգանը), պարոն Տավերնիեն, հայր Ռաֆայելի միջոցով, թագավորին հասկացնում է, որ ես կարող եմ փոքր կլավեսին (épinette) նվազել, և քանի որ այստեղ այդ գործիքից էլ մի հատ կար, թագավորը հրամայում է, որ ինձ անմիջապես բերեն իր մոտ։ Մի սոֆի եկավ իմ ետևից ու ձիու գավակին ինձ նստեցրած տարավ (նրա մոտ)։ .Թագավորի դռանը սպասել եմ մինչև ուշ գիշեր, իսկ դա ինձ համար հաճելի էր, քանի որ ես ազատ էի մնում բաժակներով գինի խմելուց, մի բան, որ
[էջ 281]
մնացածները պարտավոր էին անել։ Բացի այդ, այս խնջույքին թագավորը բերել էր տվել գործիքներով նվագող խումբը, ինչպես նաև տասնհինգ-տասնվեց աղջիկ, որոնք ժամանակ առ ժամանակ պարում էին համաձայն իրենց սովորության՝ դափի հնչյունների տակ։ Այստեղ էր նաև մի փոքրիկ վրացի (Gurgien), որը հիանալի նվագում էր տավիղի վրա։ Վերջապես ինձ հրավիրեցին ներս, ուր ինձ առաջնորդեց թագավորի ինտենդանտ (հավատարմատար) Նազերը։ Խորին խոնարհությամբ թագավորին ողջունելուց հետո, գնացի նստեցի պարոն Տավերնիեի մոտ՝ թագավորից երեք քայլ հեռավորության վրա, որից հետո, սկսեցին ձեռք տալ ինձ համար բերված փոքր կլավեսինին (épinette)։ Եվ քանի որ նրանք վատ էին տիրապետում այդ գործիքին, ես ավելի վստահորեն էի նվագում, իսկ թագավորը կարծում էր, որ դա հիանալի է։ Եվ վերջապես, տեսնելով, որ թագավորը մեզ լիակատար ազատություն է տալիս, սկսեցի երգել այդ խնջույքի համար մի երգ, որը հետևյալն է.
Ավագ հինգշաբթի օրվա զավակներ,
Ահա լավ հարբեցողների խնջույքը։
Երգում էի ես այս երգը և դա այնքան էր դուր դալիս թագավորին, որ երկու-երեք ժամ տևողությամբ ես անընդհատ երգեցի, մեկ առանձին, մեկ պարոն Տավերնիեի և ոսկերչի ընկերակցությամբ։ Իսկ այս վերջինս այնքան կապիկություններ էր անում, որ թագավորը ծիծաղից պայթում էր։ Այնուհանդերձ, ոսկե տասանոցը իր գործն անում էր. մենք երկու-երեք անգամ խմեցինք թագավորի սափորով։ Մեզ հանգստացնելու համար աղջիկները պարում էին, որոնց հետ մեկտեղ պարում էր նաև ոսկերիչը։ Այնուհետև, գործիքներով նվագողներն սկսեցին շատ հաճելի երաժշտություն նվագել։ Եվ վերջապես, հազար ու մի այլ կապիկություններ անելուց հետո, և որովհետև այստեղ ավելի երկար մնալը միտք չուներ՝ քանի որ պետք է շարունակեինք խմել, ուստի խնդրեցինք մեզ ազատ արձակել, և թագավորը դա թույլ տվեց։ Եվ այսպես, մոտ կեսգիշերին մենք այնտեղից հեռացանք։ Ահա թե ինչպես եղավ, որ ես տեսա թագավորին։
Հասցեն հետևյալն է. Պարոն Դոլիե
Արքունական արևմտյան ընկերության քարտուղար,
հարգող՝ Մ. Պարոն
Ռյուվինյի
P. Raphaël du Mans. Op. cit., pp. 292—297.
[էջ 282]
IV
ԴԵ ԼԱԼԵՆԻ ԵՎ ԴԵ ԼԱ ԲՈԻԼԵ ԼԵ ԳՈԻԶԻ ՆԱՄԱԿՆԵՐԸ ՖՐԱՆՍԻԱԿԱՆ ԹԱԳԱՎՈՐԻՆ
Երևան, 20 մայիսի 1665 թ.
Տեր իմ,
Երևանում մեծ հաճույքով մենք հանդիպեցինք մի քարավանի, որը գնում էր Զմյուռնիա, և ուրախ ենք, որ մեզ հանկարծակի առիթ ներկայացավ Ձերդ պայծառափայլությանը տեղեկացնելու, որ մենք մտել ենք պարսից թագավորի տիրույթների մեջ։ Էրզրումով անցումը քիչ դժվարություններ չպատճառեց մեզ, քանի որ փաշան (Bassa) բավական կասկածներ ունեցավ հինգ ֆրանսիացիների Պարսկաստան անցնելու առթիվ՝ հատկապես այնպիսի մի ժամանակ, երբ հայտնի են Մեծ Պարոնի (Սուլթանի) և քրիստոնյաների փոխհարաբերությունների վիճակը և այդ պատճառով էլ իր մարդիկ և մաքսատան աշխատողները բավական շատ հարցուփորձ արեցին պարզելու համար, թե մենք իրականում ովքեր ենք։ Եվ վերջապես ամեն ինչ բարեհաջող ավարտվեց այն ժամանակ, երբ մաքսատան աշխատողը, որը մեծ հեղինակություն է վայելում երկրում, նրան (փաշային) հավաստիացրեց, որ նա քարավանբաշուց և կարևոր առևտրականներից իմացել էր, որ մեր նպատակը միայն ու միայն հետաքրքրասիրությունն է. նա համոզվել էր հատկապես այն ժամանակ, երբ ինքը նրա (փաշայի) մոտ էր տարել Կոստանդնուպոլսում մերոնցից մեկի ձեռք բերած այն անձնագիրը, որով նա ու իր ցանկացած մարդիկ, անկախ նրանց քանակից, իրավունք ունեն ազատ շրջելու Մեծ Պարոնի ամբողջ տերության մեջ։ Եվ այսպես, այս գլխացավանքը տևեց երկու օր, և Ֆրանսիայից մեզ հետ բերած որոշ ուշագրավ իրեր բավական եղան փաշայի գլխավոր սպաների ու մաքսատան աշխատողի սրտերը շահելու՝ երբ նրանք խուզարկում էին մեր ճամպրուկները, ինչպես նաև բոլոր նրանց, ովքեր հարցաքննվում էին մեր մասին տեղեկություններ ստանալու համար։ Նրանք, ավելի քան Սեն-Ժերմենի տոնավաճառում (է լինում), շտապում էին գալ ու տեսնել օպտիկական մի ապակի, մի կիզիչ հայելի, մի գլան և այլ չնչին բաներ, որոնցից անպայման նրանց հարկավոր էր տալ մի քանի հատ, որովհետև բացի ամեն ինչ վերցնելու իրենց ունեցած սովորությունից, նրանց համար այդ առարկաների նորություն լինելն ավելի մեծ տպավորություն էր թողնում։ Բայց մեզ մոտ եղածները տեսնելուց չէ, որ նրանք ավելի շատ էին զարմացած մնացել։
[էջ 283]
Նրանք մեր ճամպրուկների մեջ գտել էին Ձերդ Մեծության համար Նանտիոյում պատրաստված վերջին էստամպները և նկատելով Ձեր վեհ կեցվածքն ու դեմքի վսեմ արտահայտությունը, նրանք այնքան հաճելի տպավորություն էին ստացել, որ մի ակնթարթ մոռացել էին նկարներին նայելու Ալղորանի արգելքը։ Նրանց մեջ գտնվեցին նաև մարդիկ, որոնք եկել էին մյուսների հետ և կարծես լավ մարդիկ էին երևում։ Նրանք ցանկանում էին բոլոր (էստամպները) վերցնել և նույնիսկ ուզում էին մեկն էլ տանել տալ փաշային։ Էրզրումում մեր մնաու հինգ օրվա ընթացքում բավական մեծ թվով այցելուներ ունեցանք և բարեհաջող կարողացանք նրանց ձեռքից ազատվել։ Նույնիսկ մաքսատան աշխատողը պատրաստակամ ություն հայտնեց վճարելու իր վերցրած առարկաների դիմաց, որին մենք պատասխանեցինք ասելով, որ Ֆրանսիայում այդպիսի սովորություն չկա, և նույնիսկ Նազիրը, որը փաշայից իր հասանելիքն է վերցնում, այսինքն՝ տեղափոխվող դրամի հազարից ութը, չուզեց որևէ բան վերցնել մեր հայտնած բոլոր իրերից, ոչ էլ նույնիսկ այն վեց պիաստրը, որը վերցվում է յուրաքանչյուր ապրանքատար ձիու դիմաց։ Նույն հաջողությամբ մենք կարողացանք անցկացնել մեզ մոտ եղած զենքերը՝ դրանք հայերին բաժանելով, որովհետև եթե մուտքի և ելքի բոլոր կետերում դրանք մեր ձեռքին տեսնեին, կասկածանքի առիթ կտայինք՝ մանավանդ որ այդ զենքերը բավական գեղեցիկ էին։ Եվ, ի վերջո, կցանկանայինք ասել Ձերդ մեծությանը, որ այդ սահման կոչեցյալից ավելի վատ բան չկա։ Էրզրումը, որը միակ տեղն է պարսիկներին դիմադրելու համար, գտնվում է մի դաշտավայրի արևելյան մասում, շրջապատված է լեռներով, որոնք նրան ձվաձև տեսք են տալիս և որոնք տարածվում են արևմուտքից արևելք։ Այդ ձվաձև դաշտավայրը շատ մոտ է լեռներին և հյուսիսից անցնող Եփրատից մոտավորապես կես մղոն հեռավորության վրա է, իսկ որպես ամրություն նա ունի հին ձևով շինված կրկնակի պարիսպ, տեղ-տեղ՝ աշտարակներ, որոնք, սակայն, շատ փոքր են և անկարող այնտեղ պահեստավորելու այն ամենը, ինչ հարկավոր է դրանք պաշտ¬պանելու համար։ Դրանց վրա մենք տեսանք տաս-տասներկու թնդա¬նոթ, որոնցից ամենամեծը ութ լիվրից ավելի չէր։ Դրանից ավելի մենք ուրիշ որևէ բան չտեսանք, չնայած մեզ համոզելու համար ասված այն խոսքերին, թե այնտեղ ավելի քան հարյուր ծանր հրանոթ կա՝ մի բան, որին մենք ամենևին չենք հավատում։ Քաղաքի մեջ, մի փոքր բար¬ձունքի վրա, կա նույն ձևով ամրացված մի բերդ, բայց դա այնքան անկարևոր բան է, որ փաշան դրա մեջ չի ապրում։ Նա ապրում է մի այնպիսի տան մեջ, որը (բերդից) բավական հեռու է գտնվում և միշտ էլ բնակեցվել է նույն պաշտոնում իրեն նախորդած մարդկանց կողմից։
[էջ 284]
Կայազորը բաղկացած է մոտավորապես հազար մարդուց, բացի այն չորս կամ հինգ հարյուրից, որոնք ցրված են մոտակա գյուղերում։
Էրզրումից մոտ մեկ օրվա հեռավորության վրա է գտնվում Հասան-Ղալան, որը մի փոքրիկ քաղաք է իր բերդով և գտնվում է նույնպիսի բարձունքի վրա և պաշտպանված է երեք հարյուր հոգուց բաղկացած կայազորով։ Բայց այստեղից այն կողմ, մինչև պարսկական հողերը, որոնք քարավանով գնալու դեպքում յոթ օրվա ճանապարհի վրա են, կարելի է հանդիպել միմիայն անապատների և մի փոքր ավելի մեծ մի քաղաքի, որը բնակեցված է հայերով։ Դա Կաղզվանն (Casüan) է, ուր կա ամբողջովին փլատակ դարձած մի բերդ, որն ավելի շատ ոչ թե պաշտպանվում է, այլ բնակեցված է հարյուր հիսուն թուրքերի կողմից։ Այս երկիրն ամբողջովին ավերված է Շահ Աբասի կողմից, որը այրել ու անմարդաբնակ է դարձրել բոլոր գյուղերը՝ բնակիչներին իր երկիրը տեղափոխելու նպատակով, իսկ մնացած սակավաթիվ մարդիկ, ինչպես նաև բոլոր գաղթեցվածները քրիստոնյաներ են։ Մենք այդ թշվառների երկրից դուրս եկանք և նույն ամսվա 13-ին մտանք Պարսկաստան։ Ամսի 14-ին Արաքսն անցանք ծանծաղ տեղով, և դա մեզանից շատ ջանքեր ու ժամանակ խլեց ոչ այնքան նրա լայնության պատճառով, այն մոտավորապես Լուարի լայնությունն ունի, որքան նրա արագընթաց հոսանքի և ջրի առատության պատճառով։ Ամսի 15-ին մուտք գործեցինք լավ մշակված դաշտերը և գնացինք գիշերելու Ուչքիլիսայում, որը հայերի պատրիարքի բնակավայրն է, իսկ ամսի 16-ին հասանք Երևան, որը մի մեծ և վատ կառուցված գյուղաքաղաք է։ Այստեղ պարիսպներ չկան, Բայց հաճելի են նրանց լեփլեցուն այգիներն ու պարտեզները։ Քաղաքի արևմտյան մասում կա մեծ տարածություն զբաղեցնող մի բերդ, որը քաղաքին է միանում երկարաձիգ մի պողոտայով, որի երկու կողմերում դասավորված են խանութներ ու ծառեր։ Այդ բերդը կառուցված է բավական բարձր մի տարածքի վրա, որի տակով անցնում է մի փոքր գետակ, որը նրա համար ծառայում է որպես խանդակ, իսկ այդ գետակի մյուս ափին գտնվում է մի փոքրիկ բարձունք։ Բայց քանի որ այն (բարձունքը) բավական հեռու է և նրա հակադիր կողմում գտնվող պատերը գտնվում են բավական թեք մի ժայռաբեկորի վրա, որը և գետակի համար ծառայում է որպես գետափ, ուստի և այդ մասում դղյակին վտանգ սպառնալ չի կարող։ Մնացած բոլոր կողմերից այն շրջափակված է երեք-չորս ոտք հաստություն ունեցող կրկնակի պարսպով, բազմաթիվ բավական մեծ աշտարակներով, բայց դրանց վրա ոչ մի տեսակի ավելորդ աշխատանք չի կատարված, որպեսզի կարողանայինք քիչ թե շատ նմանեցնել մեր ժամանակակից ամրություններին։ Ահա սա է վիճակը
[էջ 285]
այն ամենակարևոր և, նույնիսկ, կարելի է ասել այն միակ տեղի, որ Պարսկաստանի թագավորն ունի իր սահմանների մոտ։ Նրա հրամանատարն է Աբասկուլի խանը, որի հայրը ժամանակին եղել է նրա կառավարիչը, իսկ հոր մահից հետո այն տրվել է նրա ավագ որդուն, իսկ այս վերջինս՝ վերջին պատերազմների ժամանակ, սրանից երեսուն տարի առաջ, երկչոտաբար վերադարձրել է Սուլթան Ամուրադին*։ Ընդամենը երկու տարի է, ինչ Աբասկուլի խանը նստած է այստեղ, և նրանից գոհ են և իր տերը, և ժողովուրդը։ Պատերազմի ժամանակ այստեղ լինում է տասներկու հազար մարդ, իսկ խաղաղ ժամանակ ընդամենը երեք հազար։ Բայց այն այնքան ամրացված է, որ կարիք չկա այդքան մեծ թվով մարդ պահելու։ Մարդկանցից շատերն ապրում են դաշտերում, վրանների տակ՝ համարյա կլոր տարի և ապրում են իրենց ստացած աշխատավարձով կամ էլ մանր գործերից ստացած եկամուտով, և նրանք ոչ գյուղերում, և ոչ էլ ճանապարհների վրա թեկուզ և մեկ սոլ արժողությամբ որևէ բան չեն կարող ձեռք բերել առանց դրա դիմաց վճարելու, և մի գուցե դա է պատճառը, որ ամենուրեք կարելի է գնալ առանց որևէ վտանգի ենթարկվելու։ Ինչպես բերդում, նույնպես և քաղաքում մեծ քանակությամբ հայեր կան, որոնք, ինչպես Թուրքիայում, տնքում են օսմանյան հրեշավոր լծի տակ, ամեն օր սպասելով Ձերդ Մեծության հաղթական զենքին, որը կարող է վերջ դնել իրենց թշվառություններին։ Նրանք քաջ տեղյակ են Ձերդ Մեծության հզորությանը, և հատուկ պաշտամունք ունեն Ձեր առաքինությունների ու արժանիքների հանդեպ, քանի որ ժողովրդի մեջ տարածված է Ձեր հռչակի լուրը, և նրանք մտածում են, որ արդեն մոտեցել է իրենց մարգարեությունների կատարման ժամանակը, նրանք դրանում այնքան համոզված են, որ Ձեր մասին խոսում են որպես ազատությունը վերականգնողի և իրենց եկեղեցիների ու հավատի պաշտպանի։ Մշտապես մաղթանքներ են հղում, որպեսզի իրենց. հույսերը իրականանան և չկա մի այլ հեռավոր երկիր, որտեղ չկարողանա հասնել Ձերդ Մեծության բանակների ուժը, ինչպես նաև Ձեր փառավոր անունը։ Մենք նույնպես ամենայն սիրով Ձեզ ենք հղում մեր լավա–
* Խոսքը վերաբերում է Մուրադ IV-ին (1623—1640 թթ.)։
[էջ 286]
գույն մաղթանքները և կշարունակենք նույնն անել մեր ողջ կյանքի ընթացքում, և պատիվ ունենք լինելու,
Տեր իմ,
Ձերդ մեծության
Ամենախոնարհ, ամենահնազանդ և ամենահավատարիմ հպատակները։
Դե Լալեն, Դե Լա Բուլե Լե Գուզ:
P. Raphael du Mans. Op. cit., pp. 299—302.
V
ԴԵ ԼԱԼԵՆԻ ԵՎ ԴԵ ԲՈՒԼԵ ԳՈԻԶԻ ՆԱՄԱԿԸ ԴԵ ԼԻՈՆԻՆ
Երևան, 20 մայիսի 1665 թ.
Ձերդ պայծառափայլություն,
Պատիվ ունենք թագավորին տեղեկացնելու մեր Պարսկաստան ժամանելու և այն փոքրիկ անհանգստության մասին, որ ունեցանք Էրզրումում՝ Մեծ Պարոնի հողերից դուրս գալու ժամանակ։ Ձեզ տեղյակ ենք պահում նաև այն մասին, թե ինչ վիճակում են երկու կայսրությունների սահմանները և, միաժամանակ, հայերի այն հույսի մասին, որ նրանք ունեն իրենց մարգարեությունների ի կատար ածվելու համար։ Մենք այս բոլորի մասին մի քիչ ավելի մանրամասն ենք գրում, զանց առնելով, անշուշտ, շատ ուրիշ բաներ, որոնք համարում ենք պակաս կարևոր, մտածելով, որ մեր նամակը կամ շատ երկար կստացվի կամ էլ չափից դուրս կարճ։ Այս հանգամանքը մեզ ստիպում է ամենայն խոնարհությամբ Ձեզ աղաչելու, որ մեր գրածներն անդուր չլինեն Ձերդ Մեծությանը, ու մեզ պատիվ անեք Ձեր պաշտպանությամբ և մեզ ազատություն ընձեռեք հավերժորեն հարգանք տածելու Ձեր նկատմամբ,
Ձերդ Մեծության
Ամենախոնարհ և ամենահնազանդ ծառաները,
Դե Լալեն, Դե Լա Բուլե Լե Գուզ։
P. Raphael du Mans. Op. cit., pp. 302—303.
[էջ 287]
VI
ԴԵ ԼԱ ԲՈԻԼԵ ԼԱ ԳՈՒԶԻ ԴԵ ԼԱԼԵՆԻ ՆԱՄԱԿԸ ՖՐԱՆՍԻԱԿԱՆ ԹԱԳԱՎՈՐԻՆ
Թավրիզ, Մեդիայի մայրաքաղաք,
18 հունիսի 1665 թ.
Տեր իմ,
Երևանից, որը հանդիսանում է Պարսկաստանի սահմանը, մեկնեցինք մայիսի 28-ին և հասանք Թավրիզ, նախկին թագավորանիստ քաղաքը, ընթացիկ ամսվա 8-ին։ Այս երեկո մեկնում ենք՝ մեզ հետ ունենալով Խանից կամ փոխարքայից ստացած անձնագիրը և հույս ունենք քսանհինգ օր հետո լինել Սպահանում, ուր Մողոլից ժամանել է մի դեսպան, որը և շուտով մեկնելու է այնտեղից։ Մենք կարող ենք օգտվել այդ հարմար առիթից և ընկերակցել նրան, որպեսզի մեզ համար հեշտ լինի կատարել Ձերդ Մեծության հրամանները որպես
Շատ խոնարհ, շատ հավատարիմ ու շատ հնազանդ հպատակներ՝
Դե Լա Բուլե Գուզ, Դե Լալեն:
P. Raphael du Mans. Op. cit., p. 304.
VII
ԴԵ ԼԱ ԲՈԻԼԵ ԼԵ ԳՈԻԶԻ ԵՎ ԴԵ ԼԱԼԵՆԻ ՆԱՄԱԿԸ ՖՐԱՆՍԻԱԿԱՆ ԹԱԳԱՎՈՐԻՆ
Սպահան, 8 հոկտեմբերի 1665 թ.
Տեր իմ,
Հուլիսի տասնմեկին հասանք Սպահան՝ Պարսկաստանի մայրաքաղաքը։ Քանի որ արքունիքը բացակայում էր այստեղից, մեր ժամանելու մասին տեղեկացրինք գլխավոր մինիստրներին։ Մեզ առաջարկեցին սպասել թագավորի վերադարձին և սեպտեմբերի 26-ին մեզ կանչեցին մեջլիս (megelis) կամ, այսպես ասած՝ տոնակատարությունների վայրը։ Թագավորը պարզ ձևով զգեստավորված նստած էր գահին, իսկ երկրի մեծամեծները նստած էին ավելի ցածր, ըստ կարգի։ Նրան հանձնեցին Ձերդ մեծության նամակները։ Նա տարբեր ժամանակներում հինգ անգամ մեզ իր մոտ կանչեց և իր խորին գոհունակությունը հայտնեց երկու թագերի միջև եղած միահամուռ համաձայնության ու միության համար։ Նա մեզանից մանրամասն տեղեկություններ ստացավ Ձեր ընտանիքի վերաբերյալ և ասաց, որ անմիջապես, երբ մեր նա-
[էջ 288]
վերը կժամանեն Բանդար Աբասի, ինքը Ֆրանսիա կուղարկի իր գլխավոր սպաներից մեկին։ Այս հանդիպմանը հաջորդեց մի շատ գեղեցիկ հրավառություն և ճաշկերույթ՝ երաժշտության ընկերակցությամբ, և մենք թագավորի մոտ նստած մնացինք ինը-տաս ժամ։ Հաջորդ օրը թագավորի հրամանով ճաշկերույթ կազմակերպեց մեծ վեզիրը, իսկ երկու օր հետո՝ Նազիրը կամ Ֆավորիտը։ Հույս ունենք վաղը ճպնապարհ ընկնել՝ մեր խալաթներն ու բաճկոնները ստանալուց հետո, որ մեզ պետք է հանձնվեն թագավորի հրամանով։ Ասում են, որ մեր խալաթները ոսկուց են, իսկ պատվիրակներինը՝ արծաթից։ Ձերդ Մեծությանը տեղյակ պահելուց հետո մենք կմեկնենք Ձեր շատ հավատարիմ, շատ խոնարհ և շատ հնազանդ հպատակները՝
Դե Լա Բուլե Լե Գուզ, Դե Լալեն:
P. Raphael du Mans. Op. cit., pp. 304—305.
VIII
ՊԱՐՈՆ ԴՅՈԻ ՊՈՆԻ ՄԻ ՆԱՄԱԿԻ ՊԱՏՃԵՆԸ՝ ՈՒՂԱՐԿՎԱԾ ՊԱՐՍԿԱՍՏԱՆ ԵՎ ՀՆԴԿԱՍՏԱՆ ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ ԸՆԿԵՐՈՒԹՅԱՆ ԿՈՂՄԻՑ
16 նոյեմբերի 1665, Սպահան
Սույն նամ ակով, ինչպես նաև Զմյուռնիայի ճանապարհով Ձեզ ուղարկված նամակով Ձեզ հայտնվում է, որ ժամանակի պակասություն ենք զգում։ Մեկ կամ երկու ժամից ձի ենք նստելու՝ գնալու համար Բանդար Աբասի։
Մենք այստեղ ենք ժամանել հուլիսի 13-ին՝ ամենաշոգ օրերին։ Չորս-հինգ օր առաջ թագավորը մեկնել էր լեռները, որտեղ ավելի զով էր։ Նա վերադարձավ միմիայն սեպտեմբերի 12-ին և մի քանի օր հետո ընդունեց մեզ։ Նա մեզ շատ լավ ընդունեց, և երբ պարոն Լալենը նրան հանձնեց մեր անպարտելի արքայի նամակը, նա այնպիսի արտակարգ գոհունակություն ցույց տվեց, որ ի նշանավորումն դրան կազմակերպվեց մեծ հրավառություն, որը խորը տպավորություն թողեց իր գեղեցկությամբ և արտակարգ ճոխությամբ։ Երեկոյան ժամը տասի մոտերը, նորին Մեծությանը, ինչպես նաև մեզ ուտելու բան հրամցրին, իսկ կեսգիշերից հետո, մոտ ժամը 3-ին թագավորը մեզ ազատ արձակեց։ Նրանց գործիքներից ու երաժշտությունից մենք այնքան էինք շշմել, որ նույնիսկ երեք-չորս օր հետո, կարծես թե դրանք դեռևս մեր գլխի մեջն էին։ Նազերը, որը տերության երկրորդ անձնավորությունն է, մեզ իր
[էջ 289]
մոտ կանչեց ու ասաց, որ ինքը նշանակված է թագավորի կողմից մեզ լսելու, և միաժամանակ իրեն հրամայված է մեզ հյուրասիրել։ Որոշ ժամանակ մեր գործերի մասին խոսելուց հետո, մնացած ժամանակը լավ զվարճացանք, քանի որ արդեն գրավոր նրան հանձնել էինք մեր խնդրանքները։ Նա խոստացավ, որ այդ գրությունները կհանձնվեն թագավորին, և ինքը, հնարավորության սահմաններում, այդ հարցում մեզ կօգնի։ Մեր կանչվելուց մեկ օր հետո թագավորը մեկնեց Մազանդարան, որը տաս օրվա ճանապարհ է։ Երբ ինքը իր քաղաքամերձ վայրերից մեկում էր գտնվում, որը այստեղից երեք օրվա հեռավորության վրա է գտնվում, իր սպաներից մեկին հրամայել էր մեզ տանել իր մոտ։ Նա մեզ անմիջապես արքունիք տարավ, տեղավորեց մեր սենյակներում, որից հետո մեզ մոտ եկավ թագավորի կողմից ուղարկված ծիսակատարությունների տնօրինողը, որը բարի գալուստ մաղթելով հանդերձ, մեզ հրամցրեց տարբեր տեսակի մրգերով լեցուն երկու խոշոր ափսեներ, ինչպես նաև Շիրազի հիանալի գինու բազմաթիվ սրվակներ։ Մեր այստեղ գտնվելու ամբողջ ժամանակամիջոցում մենք սնվում էինք թագավորի սեղանից։ Իսկ վերջին գիշերը ծիսակատարությունների այդ նույն տնօրինողը մեզ բերեց մեր կոնցեսիաների նամակները և տվեց պարոններ Բեբերին, Մարիաժին ու ինձ, անձնագրերի հետ միասին, ինչպես նաև թույլտվություն՝ մի քանի ձիեր Հնդկաստան անցկացնելու համար։ Որից հետո թագավորը յուրաքանչյուրիս համար ուղարկեց մի խալաթ, որը պարսկական ոճով պատրաստված զգեստ է։ Այս նվերը ցույց է տալիս հարգանքի այն չափը, որ ցուցաբերվում է մարդկանց նկատմամբ։ Հաջորդ օրը, առավոտյան այդ նույն հագուստներով, հրաժեշտ տալու համար ներկայացանք թագավորին, և նա պարոն դե Լալենին տվեց մի նամակ՝ մեր թագավորին հանձնելու համար։
Մեզ չհաջողվեց կարդալ կոնցեսիաներին վերաբերող մեր նամակը՝ իմանալու համար, թե արդյոք բավարարվո՞ւմ էին մեր բոլոր խնդրանքները։ Մեր այստեղ վերադարձից և դրանց մասին բացատրություն ստանալուց հետո պարզվեց, որ այնտեղ պակասում էր ինչ-որ հոդված։ Հավաքվեցինք որոշելու համար, թե ինչպե՞ս պետք է վարվեինք այդ հարցին լուծում տալու համար։ Որոշեցինք, որ պարոն դե Լալենը, նրա հետ միասին նաև պարոն Մարիաժը, որոնք արդեն պետք է մնային Պարսկաստանում, անհրաժեշտ խնդրանքները կատարելու համար կգնան արքունիք, իսկ պարոններ Լա Բուլեյը, դե Բեբերը և ես պետք է գնայինք Հնդկաստան։ Ժամանակի սղության պատճառով ես չեմ կարող Քեզ տեղեկացնել մեր գործերի շուրջ կատարված որոշ մեքենայությունների մասին։
[էջ 290]
Ժամանելով այստեղ, մեզանից յուրաքանչյուրին մնում էր մոտ հարյուր պիաստր։ Շատ էինք ուրախացել այստեղ գտնելով պարոն դե Լեթուալին, որը մեզ ապահովեց անհրաժեշտ բաներով։ Ստիպված էինք ծախսեր կատարել հագուստեղենի համար, որովհետև այստեղ այն արքունիքն է, որտեղ, աշխարհի բոլոր արքունիքների հետ համեմատած, ամենից շատ ծախսեր են արվում։ Այստեղ կարելի է հանդիպել միմիայն ասեղնագործությունների, ոսկե ու արծաթե դիպակների և յոթ-ութ ֆրանսիացիների, որոնք աշխատում են որպես ժամագործներ, զինագործներ, հղկողներ և որոնք քայլում են ամբողջովին ոսկով ու արծաթով ծածկված բաճկոններով ու հագուստներով, նրանք նույնիսկ կրում են փետուրներ և այդ ձևով էլ ամեն օր աշխատանքի գնում։
P. Raphael du Mans. Op. cit., pp. 305— 307.
IX
ԼԵԹՈԻԱԼԻ ՆԱՄԱԿԸ՝ ՖՐԱՆՍԻԱԿԱՆ ԱՐՔՈՒՆԻՔԻ ԱՆԴԱՄՆԵՐԻՑ ՄԵԿԻՆ
Սպահան, 18 դեկտեմբերի, 1665 թ.
Պարոն,
Սույնով գալիս եմ Ձեզ հայտնելու իմ խորին շնորհակալություններն այն հաջողության համար, որ ինձ ընձեռեցիք Նորին Մեծության մոտ և այն նեղության համար, որ դուք հանձն առաք նրա կողմից ինձ ասելու, որ հնարավորության սահմաններում ես իմ օգնությունը բերեմ այս երկրում հիմնադրելու համար այդ նշանավոր ընկերությունը, որի համար նա բարեհաճում է հանդես բերել իր հովանավորությունը։ Ես չեմ խնայում այն փոքր վստահությունը և իշխանությունը, որ ես ունեմ այդ մեծ գործը հաջողացնելու համար, և շատ շոյված կզգայի ինձ, եթե կարողանայի օգնել իմ հայրենիքին և իմ անձնական խորը զգացմունքը ցուցաբերել իմ տիրոջ՝ թագավորի նկատմամբ։ Ուրախ եմ, որ կարողացա իմ կարողացածն անել Ձեր ուղարկած պարոնայք պատվիրակներին օգնելու համար այն հարցերում, որոնցով նրանք հետաքրքրվում էին այս արքունիքում, միաժամանակ՝ ես պատրաստ եմ շարունակելու իմ օգնությունը ցույց տալ ընկերության գործերի հարցում։ Ես նրանց ներկայացրի իմ ավագ որդուն, որին, շնորհիվ Նորին Մեծության և պարոնայք դիրեկտորների բարեհաճության, ընդունեցին որպես թարգմանչի։ Եթե ես վստահ չլինեի, որ նա իրեն կարդարացնի այդ
[էջ 291]
պաշտոնում, երբեք նրա թեկնածությունը չէի առաջարկի։ Ես գիտեմ, որ նա քաջ ծանոթ է վաճառականությանը վերաբերող հարցերին հիանալի խոսում է ֆրանսերեն, պարսկերեն, թուրքերեն, ինչպես նաև հայերեն ու հնդկերեն։ Իմ երեխաներին ես դաստիարակել եմ իսկական ֆրանսիացու հոգեբանությամբ և ինձ համար հաճելի է նրանց տեսնել սերտ կապված Ֆրանսիային՝ որպես լավ հպատակների։
Ինչ վերաբերում է բանակցությունների մեջ այդ պարոնների հաջողությանը, պետք է ասեմ, որ ընդհանուր առմամբ նրանք ստացան այն, ինչ որ ուզում էին, բացառությամբ մի քանի հոգու նկատմամբ որոշ արտոնությունների սահմանափակումից։ Թագավորը նրանց շատ լավ ընդունեց և անչափ ուրախացավ իր տերության մեջ ֆրանսիացիների հայտնվելու համար, մի բան, որ ինքն ու իր նախորդները մշտապես ցանկացել էին։ Ես այդ պարոնների իրավունքները ոտնահարած կլինեի, եթե մանրամասն գրեի ողջ տեղի ունեցածի մասին։ Եվ ես քաջ գիտեմ, որ իրենք դա ինձանից ավելի լավ կանեն։
Եվ քանի որ այստեղ դեսպանների էին սպասում, հարց հարուցվեց նվերի մասին, և հանուն Ֆրանսիայի պատվի, ինչպես նաև հաշվի առնելով, որ ես լավ գիտեմ այս երկիրը, ինձ պարտավորված եմ զգում Ձեզ տեղեկացնել, որ այստեղ եթե որևէ բան արտակարգ տպավորություն չի թողնում, ապա նրանց կողմից գնահատանքի չի արժանանում։ Անցյալ տարի Մոսկովիայի դեսպանը եկել է շատ հարուստ նվերներով և 200 հոգով, ինչպես նաև Մոգոլի դեսպանը՝ մի հնդիկ, որը ներկայումս այստեղ է, իր հետ բերել է 400 մարդ և շատ հարուստ նվերներ, որոնց արժեքը, ինչպես ասում են, կազմում է մոտավորապես 15000 էկյու։ Բացի այդ, այստեղ հարկավոր է լավ հագնվել՝ լավագույն ձեվով, ինչպես պահանջվում է այս արքունիքում։ Ոսկե և արծաթե կտորներն ընդունված բան են մեծերի մոտ, իսկ այստեղ ժամանած պատվիրակները, որոնք նախապատրաստված չէին վերոհիշյալ ձևով, ստիպված էին հնարավորին չափ լավ հագնվել ֆրանսիական ոճով։ Ֆրանսիայում, արքունիքի լավագույն մարդիկ չեն կարող հագնվել այնպես, ինչպես արեցին պատվիրակները, բայց դրա անելն անհրաժեշտություն էր, քանի որ հատուկ կարծիք և հարգանք են տածում ֆրանսիական ազգի նկատմամբ։ Հուսով եմ, որ նման բարեհաջող սկիզբը կունենա ավելի բարեհաջող շարունակություն, և շուտով ականատես կլինենք ֆրանսիացիների անվան ու մեծության ծաղկմանը Ասիայում։ Սա իմ խոր սրտով արտահայտած մաղթանքն է և, խնդրելով Ձեզ, Պարոն, վստահեցնելու Նորին Մեծությանը, որ հանձին ինձ ու իմ զավակների
[էջ 292]
նա ունի հավատարիմ հպատակներ, ես կցանկանայի առավելագույն ջերմությամբ Ձեզ ասեի որ ես Ձեր,
Պարոն,
Շատ խոնարհ և շատ հնազանդ ծառան եմ.
Լեթուալ։
P. Raphael du Mans: Op. cit, pp. 308—309.
X
ԴԵ ԼԱ ԲՈԻԼԵ ԼԵ ԳՈԻԶԻ ՆԱՄԱԿԸ ԴԵ ԼԵՈՆԻՆ
Բանդար Կոնգո, 9 մարտի 1666 .
Պատիվ ունեցա Նորին Մեծությանը գրելու այն մասին, որ Հնդկաստան գնալու համար նստել եմ հայկական նավ, որի կապիտանը դանիացի է, իսկ պատվիրակներից մեկը Շիրազի մոտ մահացավ՝ ճանապարհի հոգնեցուցիչ և դժվարին լինելու պատճառով։ Բայց կարելի է ամեն ինչ հաղթահարել, եթե սիրով ես կատարում քո պարտականությունը։ Այստեղ լուրեր են հասնում, թե այս ափերին մեր նավերի մոտենալը մեծ տագնապ է առաջացրել Հնդկաստանում։ Մեր ազգի թշնամիները լուր են տարածել, որ իբր Լամբերտ Հյուգոն, ֆրանսիացի ծովահենների ծովակալ Լամբերտ Հյուգոն գալիս, է այստեղ ամեն ինչ արյան և կրակի մեջ խեղդելու, որի պատճառով էլ հանդգնություն ունեցա օգտվելու այս փոքր նավից՝ շտապելու համար այնտեղ, որպեսզի հանգստացնեմ այդ ժողովուրդներին և արտոնություն ստանամ մեր նավերի ազատ մուտքի համար։ Ավելի մանրամասն կգրեմ Սուրաթից, եթե Աստծո օգնությամբ բարեհաջող տեղ հասնեմ։ Հավիտյանս ես կմնամ,
Ձերդ պայծառափայլության
Շատ խոնարհ և շատ հնազանդ ծառան՝
Դե Լա Բուլե Լե Գուզ ճանապարհորդ
P. Raphael du Mans. Op. cit., pp. 309-310.
[էջ 335]
ԱՂԲՅՈԻՐՆԵՐԻ ԵՎ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԱՌՈՏ ՑՈՒՑԱԿ*
Albéry E. Relagioni degli ambasciatori Veneti al Senato T. I —III, Firenze, 1859-1863.
Alonso Carlos S. A. Misioneros Agustinos en Georgia (Siglo XVII), Ed. Estudio Agustiniano, Valladolid, 1978.
L'ambassade de D. Garcias de Silva Figueroa en Perse, contenant la politique de ce grand empire, les moeurs du Schah Abbas et une relation exacte de tous les lieux de Perse et des Indes, on cet ambassadeur a esté l'espace de huit années qu'il y a demeuré. Traduite de l'Espagnol par monsieur de Wicqueford. Paris, 1667.
Ambassade en Turquie de Jean de Goutant Biron, baron de Salignac 1605 à 1610. T. I-II. Paris, 1888-1889.
Andersen Svend Orhammer. Den persianske rejse. Kobenhavn, 1976, 176 pp.
Andreas W. Eine unbekannte venezianische Relazion über die Türkei (1567). Heidelberg, 1914, 13 S.
A new and large discourse of the travels of sir Anthony Shirley by sea and overland to the Persian empire, written by William Parry. London, 1601.
Anville J. L'Empire turc considéré dans son établissement et dans ses accroissemens successifs. Paris, 1772, IV + 138 pp.
Arvieux {Laurent d'). Mémoires du chevalier d'Arvieux, envoyé extraordinaire du Roy à la Porte, consul d'Alep, d'Alger et de Tripoli et autres échelles du Levant, contenant ses voyages à Constantinople, dans l'Asie, la Syrie, la Palestine, l'Egypte et la Barbarie, recueillis de ses mémoires originaux et mis en ordre, par le R. P. Jean-Baptiste Labat, Paris, 1735, 6 vol.
Aubry de la Mottraye. Voyages du Sr. A de la Mottraye en Europe, Asie et Afrique. La Haye, 1727, 2 vol.
Aussführliche Relation Was der Turckische Vizirpassa und General Obriste, Ossman, mit sienen undergebnen Kriegsvolck auff dem zug von Arzrum nach Tauris wider die Persianer furgenommen und verricht. München, 1586.
Avril R. Philippe. Voyage en divers Etats d'Europe et d'Asie. Paris, 1693, 344 p.
Babinger Fr. Marino Zanuto's Tagebücher als Quellen zur Geschichte der Safawijja, — A volume of Oriental Studies presenten to Edward G. Browne on his 60th birthday. Cambridge, 1922.
Babinger Fr. Iohannes Darius (1414—1494), Schwalter Venedigs im Morgenland und griechischer Umkreis. München, 1961.
* Կազմողներ՝ Մ. Զուլալյան, Մ. Կարապետյան:
[էջ 336]
Barbara von Palombini. Bündris erben abendländischer Mächte um Persien 145 ??—1600. Wiesbaden, 1968 (Freiburger Islamstudien, Bd. I).
Bayani K.. Les relations de l'lran avec l'Europe occidentale à 1'epoque Safavide (Portugal, Espagne, Angleterre, Hollande et France),. Paris, 1937.
Bellan L. L. Chah Abbas. Sa vie, son histoire. Paris, 1932.
Belanger Ch. Voyage aux Indes-Orientales par le Nord de l'Europe, les provinces du Caucase, la Géorgie, l'Arménie et la Perse.., 1825, 1826, 1827, 1828 Paris, 1829.
Bergk J. A.. Natolien, Georgien, Armenien, Kurdistan, Irak und Al-Dsahesira in historischer, geographischer, physikalischer, wissentschaftlicher, artistischer... und politischer Hinsicht. Berlin—Leipzig, 1799.
Bizozeri. Simpliciano Don La Sagra Lega contro la potenza Ottomana successi della armi Imperiali, Polaccle, Venete e Moscovite... Milano, 1690.
Bodenstedt F. Die Völker des Kaukasus und ihre Freiheitsämpfe gegen die Russen. Ein Beitrag zur neuesten Geschichte des Orients von Friedrich Bodenstedt. Frankfurt am Main, 1848
Bournoutian G. A. Eastern Armenia in the Last Decades of Persian Rule 1807— 1828: A Political and Socioeconomic Study of the Khanate of Erevan on the Ene of the Russian Conquest. Undena Publications, Malibu, California, 1982.
Bouvet Fr. La Turquie et les cabinets de l'Europe depuis le XVe siècle ou la question d'Orient. Paris, 1853.
Busbeck O. G. Vier Briefe aus der Türkei von Ogier Chiseln Busbeck. Aus dem Lateinischen übertragen, eingeleitet und mit A nmerkungen versehen von Wolfram von den Steinen. Verlag der philosophischen Akademie Erlangen, 1926.
Busbequis A.-G. Lettres, traduites en franais avec les notes historiques et géographiques par M. L'abbé de Froy. T. I—II, Paris, 1748.
Busbeguius A. G. Busbequii omnia quae extant. Cum privilegeu. Lugituni Batavorum, 1633.
Carayon (Auguste). Relations inédites des missions de la Compagnie de Jésus à Constantinople et dans le Levant au XVlIe s., Paris, 1864.
Cerri (Urbano). Etat présent de l'Eglise romaine dans toutes les parties du monde. Amsterdam, 1716.
Chahu (R. P. Philippe). Lettres des pays étrangères où il y a plusieurs choses curieuses et d'édification. Paris, 1668.
Chardin (Chevalier). Voyages du Chevalier Chardin en Perse et autres lieux de l'Orient. Amsterdam, t.. I—IV, 1735.
Chardin (Jean). Voyages en Perse et autres lieux de l'Orient, t. I—X, Paris, Charrière Ernest. Négociations de la France dans le Levant ou correspondances, mémoires et actes diplomatiques des ambassadeurs de France à Constantinople. Paris, t. I—IV, 1848—1853.
(Chalcondyle). Histoire générale des turcs, contenant l'histoire de Chalcondyle, trad, de Blaise de Vigenaire et continuée jusque en l'an 1612 par Thomas Artus et par le sieur Meseray jusque en l'an 1611. Paris, t. I—II, 1662.
Chenier L. Révolutions de l'empire Ottoman. Paris, 1789.
[էջ 337]
Chesney F. R. The Russo-turkish Campaigns of 1828 and 1829 with a view of the present state of affairs in the East. With an Appendix. London, 1854.
Chesneau J. Le voyage de monsier d'Aramon, ambassadeur pour le roy en Levant. Publ. et annoté par m. Ch. Schéfer. Paris, 1887.
Chklovski V. Le voyage de Marco Polo. Paris, 1948.
Chinon (Gabriel de). Relations nouvelles du Levant ou traité de la religion, du gouvernement et des coutumes des Perses, des Arméniens et des Maures. Lyon, 1671.
A Chronicle of the Carmelites in Persia and the Papal Mission of the XVIIth and XVIIIth Centuries. London, t. I—II, 1939.
Clavijo. Embassy to Tamerlane 1403—1406. Translated from the Spanish by Guy Le Strange, with an Introduction. London, 1928 (The Broadway Travellers. Edited by Sir E. Denison Ross and Eillen Power).
Clavijo Ruy Gonzalez de. Relacion de la Embajada de Henrique III al Gran Tamorlan, adaptation en espagnol moderne par F. Lopez Estrada. Buenos Aires, 1952.
(Clavijo). Embajada a Tamorlán. Estudio y edición de un manuscrito del siglo XV por Francisco López Estrada. Madrid, 1943 (Nueva colección de libros raros o curiosos. Dirigida por Joaquin de Entrambasaguas, vol. I).
Cantémir Dimitri Histoire de l'empire ottoman. Paris, 1743.
Cantemir Demetriu, Geschichte des osmanischen Reiches nach seinem Anwachse und Abnehmen... Aus d. Engl, übers., Hamburg, 1745.
Croix (Petis de la). La Turquie chrétienne sous la puissante protection de Louis le Grand, protecteur unique du christianisme en Orient. Contenant l'état présent des nations et des Eglises grecque, arménienne et maronite dans l'Empire ottoman. Paris, 1695.
Croix (Petis de la). Extraits du journal du Sieur Petis fils, professeur en arabe et secrétaire interprète entretenu en la marine, renfermant tout ce qu'il a vu et fait en Orient durant 10 années qu'il y a demeuré par l'ordre de sa majesté. Publié par M. Langlès, Paris, 1810.
Dannenfeldt Karl. Leonhard Rauwolf. Sixteenth-Century Physician, Botanist, and Traveller. Cambridge, Massachusetts, 1968.
Daulier-Deslandes (André). Les beautés de la Perse, ou la description de ce qu'il y a de plus curieux dans ce royaume. Paris, 1673
Delaville Le Roux J. M. A. La France en Orient au XIVe siècle. Paris, 1885.
Derschwam Hans. Tagebuch einer Reise nach Konstantinopel und Kleinasien (1553—-1555), nach der Urschrift im Fugger-Archiv herausgegeben und erläutert von Franz Babinger. Munich, 1925.
Des Hayes (Baron de Courmenin). Voyage de Levant, fait par le commandement du roy en l'année 1621. Paris, 1624.
Discours of the Turks by Sr. Thomas Sherley. Edited for the Royal Historical. Society by E. Denison Ross. London, 1936.
Don Juan of Persia. A Shi'ah Catholic 1560—1604. Translated and edited with an Introduction by G. Le Strange. London, 1926.
[էջ 338]
Early Voyages and Travels to Russia and Persia by Anthony Jenkinson and other Englishmen. Edited by E. Delwar Morgan and C. H. Coste. London, Vol. I—II, 1886.
Eberhard Elke. Osmanische Polemik gegen die Safawiden im 16. Jahrhundert nach arabischen Handschriften. Freiburg i. Br., 1970.
Eton W. A survey of the Turkish Empire. London, 1798.
Eton W. Tableau historique de l'empire Ottoman. Paris, vol. 1—2, 1799; op. cit., Paris, vol. 1—2, 1801.
Enzyklopaedie des Islam. Geographisches, ethnographisches und biographisches Wörterbuch der muhammedanischen Völker. Leiden—Leipzig, Band I, 1913; Band II, 1927; Band III, 1936; Band IV, 1934.
Febvre (Michel). L'Etat présent de la Turquie. Où il est traité des vies, moeurs et coûtumes des ottomans, et autres peuples de leur empire. Paris, 1675.
Febvre (Michel). Théâtre de la Turquie. Paris, 1682.
Ferrières-Sauveboeuf. Mémoires historiques, politiques et géographibues des voyages du comte de Ferrières-Sauveboeuf, faits en Turquie, en Perse et en Arabie, depuis 1782, jusqu'en 1789. Paris, t. I—II, 1790.
Fischer-Galati St. Ottoman imperalism and German protestantism. 1521—1555. Cambridge, Harvard univers., 1959.
Fisher S. N. The Foreign Relation of Turkey. 1481—1512. Urbana, Univers. of Illinois Press, 1948.
Figueroa (Don Garcia de Silva). L'ambassade de Don Garcia de Silva Figueroa en Perse, contenant la politique de ce grand Empire, les moeurs du roy Schah Abbas et une relation de tous les lieux de la Perse et des Indes. Paris, 1667.
Fonton Felix. La Russie dans l'Asie-Mineure, ou Campagnes du Maréchal Paskevitch en 1828 et 1829; et tableau du Caucase, envisagé sous le point de vue géographique, historique et politique. Paris, 1840.
Fraser James. The History of Nadir Shah, formerly called Thamas Kuli Khan, the present Emperor of Persia..., The 2d. ed., Delhi: Mohan Publ., 1973.
Fleuriau D'Armenonville (R. P.). Estat présent de l'Arménie, tant pour le temporel que pour le spirituel. Avec une description du pays et des moeurs de ceux qui l'habitent. Ensemble un traité de St Nicou, sur la religion des Armenians. Paris, 1695.
Francois de Ste Marie. Histoire générate des Carmes Déchaussés. Paris, 1666.
Gabriel A. Die Erforschung Persiens. Die Entwicklung der abendländischen Kenntnis der Geographie Persiens. Wien, 1952.
Gemelli Careri G.-F. Giro del mondo dottor d. Gio Francesco Gemelli Careri. Venezia, 1728.
Gemelli-Careri (Jean-Francois). Voyage autour du monde. Paris, t. I—IV, 1719.
Gassot (Jacques). Lettre écrite d'Alep en Syrie, par Jacques Gassot, Sieur de Deffens, à Jacques Thiboust, Sieur de Cuantilly, contenant son voyage de Venise à Constantinople, de là à Tauris en Perse, et son retour á Alep. (Slnd.).
[էջ 339]
Gersterberg D, Biographische Skitze des Russisch Kaiserlichen Kollegien Raths. Dr. Jakob Reineggs. St.-Pétersburg u. Hildesheim, 1797.
Gouvea (Antoine de). Relation des grandes guerres et victoires obtenues par le roy de Perse Shah Abbas contre les empereurs de Turquie, Mahomet et Achmet son fils. Par le P. Fr. Anthoine de Gouvea, traduit de l'original portuguais. Rouen, 1646.
Galanus Cl. Consiliatio ecclesiae Armenae cum Romanae. Vol. I—III, Roma, 1650—1654.
Galanus Cl. Historia Armena, ecclesiastica et politica..., Coloniae, 1686.
Goyünc N. Leonhart Rouwolffs Reiseweg im Euphrat-gebiet.-In: XIX Deutscher Orientalistentag. Vom 28 September bis 4. oktober 1975 in Freiburg Im Breisgau. Vorträge herausgegeben von W. Voigt. Wiesbaden, 1977, S. 381—387.
Göllner C. Turcica. Die europäischen Türkendrucke des XVI Jahrhunderts. Bucuresti—Berlin, 1961.
Grelot. Relation nouvelle d'un voyage de Constantinople. Paris, 1681.
Grousset R. Histoire des croisades et du royaume Franc de Jérusalem. Paris. t. I—III, 1936.
Gulbenkian R. L'ambassade en Perse de Luis Pereira de Lacerda et des Pères Portugais de l'Ordre de Saint-Augustin, Belchior dos Anjos et Guilherme de Santo Agostinho. Lisabone, 1972.
Gulbenkian R. Rapports entre Augustiniens et Dominicains portugais avec les Dominicains arméniens au XVII siècle. — In: „Römische Quartalschrift für christliche Altertumskunde und Kirchengeschichte", (Freiburg i. Br.), 1975, № 70, pp. 79—99.
Güldenstädt A. D. J. Reisen durch Rusland und im Caucasischen Gebürge. SPB., Teil I—II, 1787—1791.
Habesci E. Der gegenwärtige Zustand des ottomanischen Reichs.,., Lübeck, Donstius, 1785.
Hammer-Purgstall J. de. Memoir on the diplomatic relations between the courts of Delhi and Constantinople in the XVIth and XVIIth Centuries. London, 1830.
Hans Dernschwam's. Tagebuch einer Reise nach Konstantinopel und Kleinasien (1553/55). Nach der Urschrift im Fugger-Archiv herausgegeben und erläutert von Franz Babinger. München und Leipzig, 1923.
Hanway J. An historical account of the British Trade over the Caspian sea. With a journal of Travels from London through Russia into Persia; and back through Russia, Germany and Holland. London, Vol. I—IV, 1753.
Hanway. Beschreibung seiner Reise von London durch Rusland und Persien. Hamburg, 1754.
Hekmat M. A. Essai sur l'histoire des relations politiques irano-ottomanes de 1722 à 1747. Paris, 1937.
Herbert (Thomas). Relation du voyage de Perse et des Indes orientales. Paris, 1663.
Histoire apologétique d'Abbas, roy de Perse, traduite de l'italien de messire Pierre de la Vallé. Paris, 1631.
[էջ 340]
Histoire de l'état présent de l'empire Ottoman. Traduit de l'anglois de Monsieur Ricavt, écuyer, secretaire de Monsieur le Compte de Winchelsey ambassadeur extraordinaire du Roy de la Grand Bretagne Charles II..., Amsterdam, 1672.
Histoire de Thamas Koulikhan, roi de Perse. Nouvelle édition, Paris, 1748.
Histoire de la dernière révolution de Perse, par le père Y. Krusinski, Paris, t. I—II, 1728.
Histoire des trois derniers empereurs des Turcs, depnis 1623 jusqu'à 1677. Traduite de l'anglais du sieur Ricaut. Paris, t. I—IV, 1683.
Histoire de l'état present de l'empire ottoman, contenant les maximes politiques des turcs, les principaux points de la religion mahométane, ses sectes, ses hérésies et ses divers sectes de religieux, leur discipline militaire avec une supputation exacte de leur force par mer et par terre et du revenu de l'état. Traduit de l'anglais de monsieur Ricaut. Paris, 1670.
Histoire des ottomans ou empereurs des Turcs jusque à Mahomet III. Revue et augmentée depuis ,la premiére impression... Item un bref de la derniére guerre de Perse, par Jacques Esprinchard. Lyon, 1609.
Heyd W. Histoire du commerce du Levant. Paris, t. I —II, 1965.
Histoire du règne de Mahomet II, empereur des Turcs, par le steur Guillet. Paris, t. I—II. 1684.
Histoire de l'empire ottoman depuis son origine jusqu'à la paix de Belgrade en 1740, par M. Mignot. Paris, t. I—IV, 1741.
Hollingberry W. A Journal of Observations Made during the British Embassy to the Court of Persia in the Years 1799, 1800 and 1801. Calcutta, 1814.
Homayoun Gh. Iran in europäischen Bildeugnissen vom Ausgand des Mittelalters..., Köln, 1967.
Hammer-Purgstall J. F. von. Geschichte des Osmanischen Reiches. Grossentheils aus bisher unbenützten Handschriften und Archiven. Pest, Bd. 1 —10, 1827— 1835.
Jaubert A. Voyage en Arménie et en Perse, fait dans les années 1805—1806... Paris, 1821.
Jaubert (A Amedée). Voyage en Arménie et en Perse fait dans les années 1805 et 1806. Repr., 1970.
Jehannot. Voyage de Constantinople pour le rachat captif., Paris, 1732.
Jenkinson A. Early Voyages Travels to Russia and Persia. London, Vol. 1—2, 1886.
Jourdain Am. La Perse ou tableau de l'histoire, du gouvernement, de la religion, de la littérature, etc., de cet empire; des moeurs et coutumes de ses habitans. T. I, Paris, 1814.
Jouvin (Alfred). Le voyage d'Europe, où est le voyage de Turquie, qui comprend la Terre Sainte et l'Egypte. 8 Vol., Paris, 1676.
Junginger Fritz. Leonard Rauwolff. Ein schwäbischer Arzt, Botaniker und Entdeckungsreisender des 16. Jahrhunderts. Heidenheim an der Brenz, 1969.
Kakasch de Zalonkemeny (Etienne). Iter persicum ou description du voyage en Perse entrepris en 1602 par Etienne Kakasch de Zalonkémény. Traduction par Ch. Schéfer. Paris, 1877.
[էջ 341]
Klaproth M. Tableau historique, géographique, ethnographique et politique du Caucase et des provinces limitrophes entre la Russie et la Perse. Paris— Leipzig, 1827.
Kinneir John MacDonald. Voyage dans l'Asie Mineure, l'Arménie et le Kourdistan, dans les années 1813 et 1814; suivi de remarques sur les Marches d'Alexandre, et la Retraite des Dix-Mille. Paris, 1818.
Kinneir J. M. Journey through Asia Minor, Armenia and Koordistan in the Years 1813 and 1814. London, 1818.
Ker Porter Robert. Reisen in Georgien. Persien, Armenien, dem alten Babylonien u. s. w. im Laufe der Jahre 1817—1820, von Sir Robert Ker Porter. Aus dem Englischen. Erster Theil. Weimar, 1823.
Ker Porter Robert. Travels in Georgia, Persia, Armenia, Ancient Babelonia, etc., During the Years 1817, 1818, 1819 and 1820. By Sir Robert Ker Porter. London, Vol. 3—2, 1822.
Kotzebue Moritz von. Narative of a Journey into Persia, in the suite of the Imperial Russian Embassy, in the Year 1817. London, 1819.
Kozebu Moritz von. Reise nach Persien mit der russisch Kaiserliche Gesandtschaft im Jahre 1817. Weimar, 1819.
La Boullaye Le Gouz. Les voyages et observations du Sieur de la Boullaye le Gouz. Paris, 1653.
La copie des lettres envoyées de Constantinople qui contiennent la grande deffaicte que nouvellement Sophy roy de Perse a faict contre le grand Turc. Traduit de language italien en francois. Paris, 1547.
La Croix. Geschichte des Osmanischen Reichs..., Frankfurt und Leipzig, t. I—III, 1769.
La Croix de. Mémoires du sieur cy devant secrétaire de l'ambassade de Constantinople. Paris. Vol 1—2, 1684.
La Forest de Bourgon. Relation de Perse, où l'on voit l'état de la religion dans la plus grande partie de l'Orient. Les diverses branches du christianisme, Quelques sectes particuliéres. Des traits de politique et plusieurs faits fort remarquables. Angers, 1710.
Langlois V. Voyage dans la Cilicie. Paris, 1861.
Lehmann-Haupt C. F. Armenien Einst und Jetzt. Berlin, Bd. I, 1910; Bd. II, H. 1—2, 1931.
Launay (Baudoin de). Le voyage d'Italie et du Levant de MM. Fermanel, Fauvel, Baudouin de Launay et de Stochove. Sieur de Ste Cathérine, contenant la description des royaumes, provinces, gouvernements, villes, bourgs, villages, églises, palais, mosquées, édifices anciens et modernes. vies, moeurs, action, tant des Italiens que des Turcs, Juifs, Grecs, Arabes, Arméniens, Rouen, 1664.
Le voyage de Monsieur d'Aramon, ambassadeur pour le roy en Levant, escrit par le bonhomme Jean Chesneau, l'un des secrétaires dudict seigneur ambassadeur. Publié annoté par M. Ch. Schéfer. Paris, 1887.
Le voyage d'outremer de Bertrandon de la Broquiére, publié et annoté par Charles Schéfer. Paris, 1892.
[էջ 342]
Leunclavius J. Historiae Musulmanae Turcorum, de monumentis ipsorum exscriptae, libri 18. Francofurti. 1591.
Leunclavius J. Neuwe Chronica türckischer Nation, von Türcken selbs beschrieben: volgendts gemehrt und in 4 Bücher abgetheilt... Franckfurt am Mayn, 1590.
Lockhart L. Nadir Shah. A. Critical Study Based Mainly upon Contemporary Sources. London, 1938.
Louis de Ste Thérèse. Annales des Carmes Déchaussez de France. Paris, 1665.
Lucas (Paul). Voyage du Sieur Paul Lucas au Levant. Paris, Vol. 1—2, 1714.
Lucas P. Voyage du Sieur Paul Lucas, fait par ordre du Roy, dans la Grèce, l'Asie Mineure, la Macédoine et l'Afrique, Paris, 1712.
Lucas P. Troisième voyage du Sieur Paul Lucas fait en 1714, dans la Turquie, l'Asie, la Syrie, la Palestine, la Haute et Basse Egypte, etc. Rouen, vol. 1— 3, 1719.
Ludeke Ch. W. Beschreibung des Türkischen Reiches. Leipzig, t. 1—2, 1778.
Lettres édifiantes et curieuses, écrites des missions étrangères. Mémoires du Levant. Nouvelle édition, Paris, t. III, IV, 1780.
Leandro di Santa Cecilia Carmelitano Scalzo. Persia overro secondo viaggio. Roma, 1757.
Lyall R. Travels in Russia, the Krimea, the Caucasus and Georgia, London, Vol. 1—2, 1825.
Markham Cl. Narrative of the Embassyy... Clavijo to the court of Timour. London, 1859 (Hakluyt series, t. XXVI).
Malcolm John. The history of Persia from the most early Period to the Present Time, containing an Account of the Religion, Government, Usages and Character of the Inhabitants of that Kingdom. London, 1815.
Mantran R. Histoire de la Turquie. Paris, 1952.
Maurer M. C. Türkische Chronica oder Historische Beschreibung von der Türcken Ursprung und Akunfft, Nürnberg, 1663.
Marsigli de. L'état militaire de l'empire Ottoman. T. I—II, La Haye, Amsterdam, 1732.
Matouŝek J. Turecká válka v evropské politice v letech 1592—1594. Praze, 1935.
Mazzaoui M. M. The Origins of the Safawids. Si'ism, Süfism, and the Gulat. Wiesbaden, 1972 (Freiburger Islamstudien, Band III).
Meredith C. The Qajar Response to Russia's Military Challenge, 1804—1828. Ph. D. dissert., Princeton University, 1973.
Mignot V. Histoire de l'Empire Ottoman. Paris, t. I—IV, 1771.
Mignot V. Geschichte des Ottomanischen Reichs. Mitau, t. I—III, 1774.
Mignot J. X. Historya turecka..., Warszawie, t. I—V, 1779—1780.
Minadoi da Rovigo. Historia della guerra fra Turchi et Persiani. Roma, 1587.
Mirot (Léon). Lettres écrites de Perse et de Syrie par le Révérend Père Bernard de Sainte-Thérèse. Evêque de Babylone. Clamecy, 1933.
Monier (R. P.). Nouveaux mémoires des missions de la Campagnie de Jésus dans le Levant. Paris, 9 Vol., 1723.
Moranvillé H. Mémoire sur Tamerlan et sa Cour par un Dominicain. Paris, 1894.
Mordtmann A, Eine deutsche Botschaft in Konstantinopel anno 1573—1578. Bern, Haller, 1895.
[էջ 343]
Morier James. A Journey through Persia, Armenia and Asia Minor to Constantinople, in the Years 1808 and 1809..., London, 1812.
Morier James. A Second Journey through Persia, Armenia and Asia Minor to Constantinople, between the Years 1810 and 1816. London, 1818.
Morier J. J. Die Abenteuer Hadschi Baba's aus Ispahan. Aus d. Engl, von G. N. Bärmann. Braunschweig, T. 1—3, 1837 (Morier. Sämmtliche Werke. Bd. 7—12).
Monteith W. Notes sur la position des plusieurs anciennes villes situées dans les plaines d'Ararat et de Nakhitschévan et sur les bords de l'Araxe. Trad. sur le manuscrit par Vivien de Saint-Martin avec un appendice.— „Nouvelles annales des Voyages", t. XXXII, Paris, 1852.
Motamen-ol Molk. Recueil des traités de l'empire Persan avec les pays étrangers. Téhéran, 1908.
Pacifique de Provins (R. P.). Relation du voyage de Perse fait par le R. P. ... prédicateur capucin. Où vous verrez les remarques particulières de la Terre Sainte et des lieux où se sont opéré plusieurs miracles. Aussi le commandement du Grand Seigneur Sultan Murat pour établir des couvents de capucins par tous les lieux de son Empire. Ensemble le bon traitement que le roi de Perse fit au RP. P. Assisi, 1939.
Paganél C. Histoire de Scanderberg, ou Turks et chrétiens au XVe siècle. Paris, 1855.
Palombini B. von. Bündriswerben abendländischer Mächte um Persien 1453— 1600. Wiesbaden, Steiner, 1968.
Philippe de la Très Sainte Trinité (R. P.). Voyage d'Orient. Paris, 1669.
Philippe R. P. Itinerarium orientale, in quo varii itineraris successus, plures orientis regiones. earum montes, maria et flumina, series principumqui in eis dominati sunt, incolae tam christiani quam infideles, populi, animalia, arbores, plantae et fructus, religiosorum in Oriente mrssiones ae varii celebres aventus describuntur. Lyon, 1649.
Picquet {François). La vie de Messire François Picquet consul de France et de Hollande à Alep. Ensuite évéque de Césaropole, puis de Babylone, Vicaire apostolique en Perse. Avec titre d'ambassadeur du Roy auprès du Roy de Perse. Paris, 1732.
Porter J. Observations sur la religion, les loix, le gouvernement et les moeurs des Turcs. Trad, de l'angl., Londres, 1769.
Poser Heinrich von. Leben und Tagesgeschichte, vorinen das Tagebuch seiner Reise von Constantinopel, aus durch Bulgarien, Armenien, Persien und Indien. Jena, 1675.
Poullet. Nouvelles relations du Levant qui contiennent diverses remarques fort curieuses non encore observées touchant la religion, les moeurs et la politique de plusieurs peuples. Avec une exacte description de l'Asie Mineure ou Natolie, des deux Arménies, du Courdistan, du Diarbek et autres Provinces méditerranéennes de l'Asie, du Royaume de Perse, etc. Paris, 1668.
Poujoulat B. Histoire de Constantinople, T, 1—2, Paris, 1853.
Promontorio J. de. Die Aifzeichnungen des Genuesen Jacopo de Promontotio de campis über den Osmanenstaat um 1475. München, 1957.
[էջ 344]
Ramusio Battista Giovanni. Navigazioni e viaggi. A cura di Marica Milanesi. Vol. II, Torino, Giulio Einaudi editore, 1979.
(Rauwolff L.). Leonharti Rauwolfen, der Artzney Doctorn, Aigentliche Beschreibung der Raiss so er vor diser Zeit gegen Aufgang inn die Morgenländer fürnemlich Syriam, Iudaeam, Arabiam..., Laugingen, Leonhart Reinmichel in verl. Georgen Willers, 1583.
(Rauwolff (L.). Dr. Leonhart Rauwolff's Itinerary into the Eastern countries, as Syria, Palestine... Armenia... etc.. Trans, from the High Dutch by Nicolas Stephorst. The 2-d ed., London, 1705.
Recueil des historiens des croisades. T. 1. Documents arméniens. T. II, Documents latins et français relatifs à l'Arménie. T. III, Recueil des historiens des croisades. Historiens occidentaux. Paris, 1916.
Rubruquis Guillaume de. ambassadeur de Saint Louis en Orient. Récit de son voyage, traduit de l'origine latin et annoté par Louis Backer. Paris, 1877.
Relation d'une mission faite nouvellement par Monseigneur l'archevêque d'Ancyre à Ispahan en Perse pour la réunion des Arméniens à l'Église catholique, Paris, 1702.
Relation du voyage de Perse fait par le R. P. Pacifique. Paris, 1631.
Relationes de Pedro Texeira descendemia y succession de los reyes de Persia y de Hormuz y de un viaje hecho por el mismo autor don de la India Oriental hasta Italia por terra. Amberes 1610.
Les remarques de l'illustre pèlerin très curieuses et très importantes à la géographie et à l'histoire sacrée et profane, faites sur les divers voyages de Syrie, Mésopotamie, Babylone, Assyrie, Susiene, Parthie, Perse, Caramanie, Bactriane, Hircanie, Médie, Arménie, Atropatie, mer Caspienne, Tartarie et Moscovie. Lyon, 1673.
Rhodes (Alexandre de). Voyages et missions du père Alexandre de Rhodes en la Chine et autres royaumes de l'Orient, avec son retour par la Perse et l'Arménie, Paris, 1884.
Rhodes (Alexandre de). Relation de la mission des Pères de la Compagnie de Jésus, establie dans le royaume de Perse. Paris, 1659.
Ricaut (Paul). L'état présent de l'Empire ottoman où sont compris les moeurs, les maximes et la politique des Turcs; leurs manières de gouverner, leur discipline militaire, leur mariages, leurs forces par mer et par terre, et comment le Grand-Seigneur se maintient dans l'éclat et la gloire et se fait craindre. Rouen, 1677.
Ricaut (Paul). Histoire de l'état présent de l'Eglise grecque et de l'Eglise arménienne. Paris, 1692.
Rycaut Sir Paul. Histoire de l'empire ottoman, Trad, de l'anglois..., T. 1—6, La Haye, 1709.
Radt-Collenberg W. H. The Rupenides, Hethumids and Lusignans. Paris, 1965.
Sagredo Giovanni. Des Venetianischen Cavaliers, Senatoren und Procuratoren zu S. Marco, Giovanni Sagredo: Ausführliche Beschreibung des Ottomanischen Kayserthums, und was zich unter jedes, von dessen Gross-Sultanen, geführtem Regiment, in anderen Königraichen und Ländern, durch Asiam, Europam, Africam..,, Augsburg, 1694.
[էջ 345]
Sagredo G. Memorie istoriche de monarchi ottomani. Bologna, 1674.
Sagredo G. Histoire de l'Empire ottoman. Trad. de l'Ital. T. 1—7, Paris, 1730—1732.
Sanson {R. P.). Etat présent du Royaume ce Perse. Paris, 1694.
Sanson d'Abbéville. L'Asie (Turquie d'Asie, Arménie, Géorgie), et plusieurs cartes nouvelles et exactes et en divers traités de géographie et d'histoire Paris, 1652.
Sanson d'Abbéville. Tables de la géographie ancienne et nouvelle ou Méthode pour... connaitre les empires... les peuples, tant anciens que nouveaux ce toutes les parties du monde. Paris, 1667.
Sansovino Francesco. Informatione della militia turchesca et de gli habiti de soldati turchi. In: DU CHOUL. Guillaume, Discorso .. sopra la castrametatione et bagni antichi de i Greci et Romani... Padova, 1558.
Semavi Eyice. J. von Hammer-Purgstall ve Seyahatnâmeleri. Hammer' in taril i coǧrafya, topoǧrafya ve sanat tarähine hizmeti. — Belleten Türk Tarih Kurumu, 1983, cilt: XLVI, s. 535-550.
Schefer Ch. Mémoires sur l'ambassade de France en Turquie, 1525 — 1770, par François Emmanuel Guignard. 1735—1821, comte de Saint-Priert ambassadeur de France en Constantinople, suivis du mémoire sur le commerce des Français dans le Levant. Publiés avec un avant-propos critique et a ec appendices contenant le texte des traductions originales des capitulations, 1525—1740, et des traités conclus avec la Sublime Porte Ottomane. Amsterdam, Philo Presse. 1974 (1 ed.— 1877) (École des langues orientales, Paris, Publications, 1re série, tome VI).
Schillinger G. Persianische und Ost-Indianische Reise. Nürnberg, 1716.
Shirley Anthony. His Relations of his Travels into Persia, London, 1613.
Stöver I. H. Historisch-Statistische Beschreibung des Osmanischen Reichs, Hamburg. 1784.
Strotschen E. Türkischen Botschaft Ebrahim Strotschen. Franckfurt, 1562.
Sylvestre de Sacy. Mémoire sur une correspondance inédite entre Tamerlan et le Roi de France Charles VI Paris, 1812.
Sévérac Jourdain Catalani de. Les Merveilles de l'Asie. Paris, 1925.
Sestini D. Viaggio de Constantinopoli a Bassora, fatto dall'Domenico Sestini.
Yverdun, 1786.
Tabrizi P. R. Iran unter Karim Han (1752—1779). Disser., (Góttingen), (1970).
Tachmas, prince de Perse Nouvelle historique, arrivée sous le Sophy Séliman, aujourd'hui régnant. Paris, 1676.
Tafern Paul. Keiserliche Botschaft an die ottomanische Pforte. Breslau, 1680.
Tavernier (Jean-Baptiste). Les six voyages de J. B. Tavernier, chevalier Baron d'Aubonne, qu'il a faits en Turquie, en Perse et aux Indes..., Paris, 3 vol., 1682.
Thévenot (Jean). Suite du voyage de Mr. de Thévenot au Levant, dans lequel, après plus eurs ren arques très siugulières sur des particularités de l'Egypte, de la Syrie, de la Mésopotamie de l'Euphrate et du Tigre, il est traité de la Perse, et autres Etats sujets au roi de Perse..., Amsterdam, 5 vol., 1727.
[էջ 346]
Tournebize F. Histoire politique et religieuse de l'Arménie. Paris, 1900.
Tournebize F. Les Frères-Uniteurs ou dominicains arméniens (1300—1794),— Revue de l'Orient chrétien. T. XXII (troisième série), Paris, 1920—1921.
Tournefort (Joseph Pitton de.) Relation d'un voyage du Levant, fait par ordre du roy. Paris, 2 vol., 1717.
Valle (Pietro della). Suite des fameux voyages de Piétro della Vallé, gentilhomme romain, surnommé l'illustre voyageur. Paris, 3 vol., 1664.
Vaughan D. M. Europe and the Turk. A pattern of alliances 1350—1700. Liverpool, 1954.
Vaumas G. de. L'éveil missionnaire de la France au XVIIe siècle. Bruxelles, 19?9.
Viaggi fatti da Venetia alle Tana in Persia, India et in Constantinopli con la descritione di Citta, luoghi, siti, costumi et della Porto del Gran Turco. Venetia, 1545.
Viaggio di Messer Ambrosio Contarini, ambasciadore di Venezia ad Uzun Cassan Re di Persia per Annibale Fosco. Venezia, 1487.
Vignau Du. L'état présent de la puissance ottomane.,., Paris, 1687.
Vida y Hasanas de Grand Tamerlan... escrita por Ruy Gonzalez de Clavijo.. con un itinerario de la succedito en la embajada. Sevilla, 1582.
Villote (P. Jacques). Voyages d'un missionnaire de la Compagnie de Jésus en Turquie, en Perse, en Arménie, en Arabie et en Barbarie. Paris, 1730.
Voyages de Texeira ou l'histoire des rois de Perse, traduite d'Espagnol en français, 2 vol., Paris, 1681.
Voyages faits principalement en Asie dans les XII, XIII, XIV siècles par Benjamen Tudel, Jean de Plan-Carpin, N. Ascelin, Guillaume de Rubruquis, Marc Paul venitien, Haiton, Jean de Mandeville et Ambroise Contarini par Pierre Bergeron. Paris, 1735.
Wagner J. Ch. Delineatio provinciarum pannoniae et imperii Turcici in oriente. Augspurg, 1685.
Wagner M. Travels in Persia, Georgia and Koordistan; with Sketches of the Cossacks and the Caucassus. From the German. 3 vol., 1856, repr., 1970.
Wilbraham R. Travels in the Trans-Caucasian Provinces of Russia, and along the southern Shore of the Lakes of Van and Urumiah in the Autumn and Winter of 1837. London, 1839.
Willebrand d'Oldenbomrg. Itinéraire. Hambourg, 1959.
Առաքելյան Հ. Հայերի հարաբերությունները արևմուտքի հետ միջին դարերում և հե¬տո.—«Մուրճ», 1902, 10, էջ.15—25։
Բարօն Օգոստոս Ֆօն Հակստհաուզենայ Ճանապարհորդութիւն յայսկոյս Կովկասու այն է ի Հայս եւ ի Վիրս։ Դիտողութիւնք ի վերայ առտնին եւ ընկերական կենաց, բա¬րուց եւ սովորութեանց ազգաց, բնակելոց ընդ մէջ Սեաւ ծովու եւ Կասպից։ Թարգ¬մանութիւն Արիստակէս վրդպ. Սեդրակեան Խալֆալուեցւոյ միաբանի ս. Էջմիածնի։ Վաղարշապատ, 1872։
[էջ 347]
ՀԲեթիս Տելլա Քրոզե. Պատմութիւն մեծին Ճէնկիզխանի, առաջին կայսեր նախնի Մղուլաց և Թաթարաց։ Թարգմ. ի հայ բարբառ յԱղա Մարգարա Շեհրիմանեան։ Թրիեստ, 1788։
Գատեյրաս. Եւրոպացի ճանապարհորդները Հայաստանում ԺԲ դարուց մինչև Ժէ,— «Փորձ», 1880, 10, էջ 74 — 90։
Զարբհանալեան Գ. Վ. Ուսումնասիրութիւններ հայ լեզվի և մատենագիտութեան ի Արևմուտս. Վենետիկ, 1895։
Թուռընֆոռ Գաղիացւոյն դէպի Մասիս ըրած ճանապարհորդութիւնը, — «Մասյաց աղավնի», 1864, հունվար, 1, էշ 26—28։ Թաշառ Յիսուսեան. ճամբորդութիւն դէպ ի Արեւելեան Հնդստան։ Վենետիկ, 1815։ Կոստանեան Կ. Հայագիտութիւնն Արևմտեան Եվրոպայում. Թիֆլիս, 1910։ Հայոց գերեվարութիւնը դէպի Պարսկաստան Շահ Աբասի հրամանով 1605 —1610 թ.։
Թարգմանութիւն հայր Ֆ. Անտուան դէ Գուվեայի գրքից, — «Լումա», Տփխիս, 1899, գիրք Ա, էջ. 204 — 219։
Հանուէ. Պատմագրութիւն վարուցն և գործոց Նադըր Շահ թագաւորին Պարսից։ Հանեալ ի գրոցն պատմութ. ազգին պարսից։ Արարեալ յումեմն անգլ. մստր Հանուէ կոչեցելոյ և թարգմ. ի հայ բարբառ ի Միրզաեան Պօղոս Ամիթեցւոյ. Մադրաս, 1780։
Հակոբյան Հ. Ուղեգրություններ, հ. Ա, Զ, Երևան, 1932, 1936։
Հովհաննիսյան Ա. Հայը և Հայաստանը օտարների աչքում, — «Փորձ» 1881, 1, էջ 1—20; 2, էջ 33—56։
Սուրէնեանց Վ. Հանս Շիլդբերգէրի կեանքի եւ ճանապարհորդութեան մասին, — «Հանդէս գրականական եւ պատմական», Մոսկուա, գիրք երրորդ, 1890, էջ 148 —165։
Քյուրտյան Հ. Թովմաս Հէրպէրթ և իր ուղեգրութիւնը (1627—1629). ծանօթութիւն պարսկահայոց մասին, — «Բազմավեպ», 1938, 4 — 5, էջ 103 —107։
Քյուրտյան Հ. Մարքո Բոլո Հայաստանի մէջ և իր վկայութիւնները հայոց մասին (1300 թվակ.),– «Բազմավեպ», 1930, № 7—8, էջ 315—317։
Քյուրտյան Հ. Ա. Տը Լա Մօթռէի ուղեգրութենէն Հայոց մասին (առանձնատիպ)։
Քյուրտյան Հ. Ճան Էլդընի եւ Մընկօ Կրահէմի ուղեւորութիւնը Պարսկաստան 1739-ին (առանձնատիպ)։
Քյուրտյան Հ. Bell-ի ուղեգրութիւնը 1715-էն,–«Բազմավեպ», 1931, 5, էջ 205—207։
Ֆոկոլեան Հ. Ա. Յովհաննէս Շիլթպերկէրի ուղեւորութիւնը ի Հայաստան, — «Բազմավեպ», 1959, № 11 — 12, էջ 239 — 247։
[էջ 348]
ԱՆՁՆԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ
Աբաղա 71, 80
Աբազա փաշա 160, 163 173
Աբաս 1-ին շահ 32—38, 58, 132 — 136,142 — 143, 150—151, 154 — 155, 157, 160, 164, 184, 264, 267, 277, 284, 295, 298, 307
Աբաս 2-րդ շահ 40, 46, 50, 213
Աբասկուլի խան 285
Աբդալ խան 176
Աբդուլ Համիդ 1-ին 235, 244
Աբդուլլահ էֆենդի (մուֆթի) 197
Աբնադուլաթ (Ալիդոլի) տես Ալլաուդդեվլե
Աբրահամ Երևանցի 201, 203
Աբրահամ Կրետացի 216 — 217
Աբու Սայիդ 94
Ադիլգիրայ 124—125
Ազարիա 322
Ազարիս 311
Ազատ խան 229 — 230, 236, 328, 334
Աթա Սիմեոն Ռաբան 70
Ալադոլադ (Կարամանի իշխանի 262
Ալադոլադ (Սուդանի իշխան) 261
Ալաեդդին (Բաղեշի խան) 224
Ալաէդդին 83, 85
Ալամուր 101
Ալաուդդեվլե 105—108, 111
Ալբերի Ե. Ա. 27
Ալեքսանդր (Կախեթի իշխան) 142
Ալեքսանդր (վրաց թագավոր) 151
Ալեքսանդր Մակեդոնացի 263
դ'Ալեսանդրի Վինչենցո 29, 103, 121, 125
Ալեքսանդր 1-ին ցար 247
Ալեքսանդր խան (Լևանի որդի) 133
Ալեքսանդր Ջուղայեցի 182, 191
Ալի 103
Ալիբեկ 224
Ալիկուլի 126
Ալի Կուլի խան 245 — 246
Ալի Մերդան խան 226, 236, 323, 324
Ալի Մուրադ խան 62, 239 — 242, 245
Ալիշան Ղ. 83, 92 — 93, 100, 123
Ալի Ջանփոլադ 152
Ալի փաշա 137, 164
Ալի փաշա (Հեքիմ օղլի Կորներո, Երևանի սերասկեր) 212 — 213, 223
Ալլահկուլի բեկ կաջար 143
Ալլահվերդի խան 32, 143, 144, 151—152, 271
Ալխան Միրզա 116—117
Ալփ-Արսլան 77
Ալվանդ 100, 103, 256—258
Ալֆոնսս Պաեսա դե Սանկտա Մարիա 19
Ակակրոն (տարբերակ՝ Ակաբոն) 74
Ակինյան Ն. 149
Ահմեդ 1-ին սուլթան 141, 144 — 145, 158
Ահմեդ 3-րդ սուլթան 58, 178, 195, 207, 210
Ահմեդ փաշա (Բաղդադի վալի) 221
Ահմեդ փաշա (մեծ վեզիր) 173
Աղա Մուհամմեդ խան 62
Աղա-Մուհամմեդ խան 242, 245, 246
Ամիրգունա խան 155, 157 — 158, 167
Այբեգ 71
Անանուն վաճառական 24
Անասյան Հ. 8
Աննա Իվանովնա 213, 219
Անգելոս Պալեոլոգ 15
Անջիոլելլո Ջիովաննի Մարիա 21, 23—24, 97 — 99, 101, 106
Անտոնիո դե Գոուվեա 34 — 35, 137—149, 151—152, 155, 264, 266
Անտուան 280
[էջ 349]
Անտուան (կաթոլիկ հայր) 311
Անտուան դե Հերերա 266
Աշրաֆ 56, 206—207, 209
Առաքել Դավրիժեցի 134, 143 — 144, 149 — 150, 171, 175
Ասցելին Ն. 17, 69, 71
Ավգերյան Մ. 17
Ավգուստինոս Բաջեցի 149
Ավետիք պատրիարք 181 —182
Ավրիլ Ֆիլիպ 164
դ'Արամոն 28, 116—120
Արթուս Թովմաս 26
Արիֆի Ահմեդ փաշա 199—200, 205
Արմենուս 266
Արչիլ վրաց թագավոր 189
Արղուն խան 78, 80
Արսլան խան 229
Աւշարօղլի 223
Աւսման փաշա տե՛ս Ուզդեմիր Օսման փաշա
Բաբայան Լ. 17
Բաբա-Ֆաթհ-Ալի խան 242
Բաթու խան 68
Բակուր (Վախթանգ 6-րդի որդի) 198
Բաղդասար քահանա գրիչ 224
Բայազետ 1-ին սուլթան 19, 104 — 105
Բայազետ 2-րդ սուլթան 105 —106
Բայազետ Յըլդըրըմ 19, 85, 90
Բայազետ 2-րդ Օթոման 254, 256, 262
Բայբուրդյան Վ. 8
Բայջու-նոյոն 70, 71, 73
Բանիստր Թոմաս 31
Բարբարո Յոսաֆաթ (Ջոզեֆո)8, 22 — 23, 29, 99
Բարսեղ Վարագեցին 123
Բարտոլդ Վ. Վ. 7
Բեբե Սուլեյման 177
Բեբեր 289
Բեդրեդդեն Սիմավի 108
Բեյբարս (եգիպտական սուլթան) 79
Բենեդիկտոս 12-րդ պապ 17
Բենիամին դե Տյուդել 17
Բեշիր փաշա 160
Բերժերոն Պիեռ 17, 77
Բերտրանդոն դե լա Բրակիեր 18, 83 —84
Բերրոու 29
Բլանշֆոնտեն դե 280
Բյուսսոն 280
Բոդուեն Ժ. 37
Բոննակ բարոն դե 57 — 58
Բոննեվալ բարոն դե 61
Բրուգեման Օտտո 40
Բրուն Լ. Ֆ. 18
Բուդակ 106
Բուլգակով Դ. 238
Բուլդեֆել Վիլհելմ 17
Բուռնազյան Ս. Վ. 12
Բուսբեկ վան Օժիե Դիսլեն 28
Գալանոս Կղեմես 52
Գալլան Անտուան 43
Գալոյան Գ. Ա. 238
Գարսիա դե Սիլվա ֆիգուերա 35, 146, 153
Գեորգի 142
Գիյե դե բարոն 25
Գյոլներ Կարլ 26—27
Գյուար 280
Գոլովին 191
Գոլովկին 195
Գոմես դե Սալասար 19
Գորգին տե՛ս Յուսուֆ փաշա
Գրանլե դե 280
Գրենվիլ Հենրի 60
Գրիգոր Դարանաղցի 171 — 172
Գրիգոր երեց 165
Գրիգոր Լուսավորիչ 265, 267, 302
Գրիգոր վարդապետ Եղվարդցի 224
Գրուսսե Ռ. 12
Գույուկ խան 68, 71
Գուրգին խան 189 — 190
Գևորգ 88
Գևորգ գրիչ 86
Դադիան 331
Դալլամ Թոմաս 30
Դամադ Իբրահիմ փաշա 195, 210
Դավիթ (Տրապիզոնի կայսր) 93
Դավիթ (վրաց արքայազն) 69
Դավիթ-Բեկ 200—201, 205, 206
Դավիթ Նարին 69
Դարդել Հովհան 13
[էջ 350]
Դարեհ 263
Դե Գրուզենակ 211
Դե Լալեն 50, 282, 286 — 289, 300
Դելակրուա 53, 60
Դելակրուա Պետի Ֆրանսուա 42
Դե Լեոն 292
Դե Սոմերի 208 — 209
Դեսպինա 21, 93
Դյուգե 280
Դյուլորիե էդ. 12
Դյու Լուար 43 — 44
Դյու Ման Ռաֆայել 25, 41, 46, 49 — 50, 294, 305
Դյուպարկ 280
Դյուպրե Ա. 64, 246
Դյու Վինյոյ 44
Դոլիե Դելանդ 276, 280 — 281
Դոմինիկ 322
Դոփյան Աղբուղա 70
Դոփյան Գրիգոր 70
Դոփյաններ 97
Դրուվիլ Գասպար 64 — 65
Եաղուպ աղա 225
Եգեն Մեհմեդ փաշա 221—222
Ելիզաբեթ 30
Եկատերինա 2-րդ 232, 239, 241, 246
Եղիա (կաթոլիկ հայր) 316
Եսայի մարգարե 264
Զարբհանալյան Գ, Վ. 7 — 9
Զարդար Ալի փաշա 173
Զաքարիա 75
Զազարյան Ավագ 70
Զաքարյան Շահնշահ 70, 73, 75
Զաքեոս 87
Զուլալյան Մ. 8, 115, 119 — 120, 135, 154, 160, 162, 224, 237, 335
Զուլֆիգար խան 136
Էդվարդս Արթուր 29, 31
Էլհաջ Ահմեդ փաշա 221—222
Էմիր-Արսլան խան 328
Էմիր խան 123
Էմիր Շարաֆ 29
Էմմանուել (Պորտուգալիայի թագավոր) 261
Էպիկար 280
Էսպրինշար Ժակ 38
Էտյեն Կարնո 37
Էօստաժ դե Բարի 317
Թադեոս գրիչ 105
Թահերթեն 86 — 87, 89
Թահմազկուլի խան 57—59 (տե՛ս նաև Նադիր շահ)
Թահմասպ շահ 196—197, 199—200, 202, 205, 208—209, 211—213
Թահմասպ 1-ին շահ 28, 30, 112 — 117, 119 — 122, 125
Թաջիրյան Է. Խ. 250
Թավիլ Ահմեդ Սաչլը 154
Թեյմուրազ 157, 159
Թեյմուրազ 221, 226 — 227, 229, 323, 324, 328, 329
Թեքելու փաշա 158
Թեքտանդեր Գևորգ ֆոնդեր Յաբել տես Տեկտանդեր
Թոգուտար խան (Ահմեդ խան) 80
Թոխթամիշ 88, 90
Թովմա Մեծոփեցի 86 — 87
Թորլակ Հուքեմալին 108
Թոքմաք խան 122—123, 128 — 129
Ժան Բոտերո 266
Ժակ դե Ժանտ 44
Ժան դե Մանդևիլ 16—17
Ժերոմ դե Պոնշարտրեն 53
Ժյուեն Ժոզեֆ դե Նեվեր 308
Ժոբեր Ամեդեն 64, 247
Ժոզեժ Մարի դե Բուրժ 305, 308
Ժոնշեր 309, 311
Ժուրդեն դե Սեվերակ 76
Իբն Բիբի 11
Իբրահիմ (Կարամանիայի իշխան) 95
Իբրահիմ խան 128
Իբրահիմ սուլթան 174
Իբրահիմ փաշա (Էրզրումի վալի) 194, 197—199
Իբրահիմ փաշա (մեծ վեզիր) 113—114
Իդրիս մոլլա 111—112
Իմամ Ռիզա մութավելի 327
Իմանկուլի խան 123, 128, 131, 157
[էջ 351]
Իննոկենտիոս 4-րդ պապ 14, 68, 69
Իսահակ բեկ 95
Իսմայիլ իշխան 226
Իսմայիլ Միրզա 119
Իսմայիլ շահ 24, 25, 40, 50, 56, 101—112, 231—261, 329
Իսրայել գրիչ 124
Իսրայել Օրի 56, 187, 190
Լա Բուլլեյ լա Գուզ 44 — 45, 50, 282, 286 — 289, 292
Լա Գարդան 194
Լակրոզ 53
Լա Մաց 185
Լամբերտ Հյուգո 292
Լանգլուա Վ. 12, 67
Լենկ-Թեմուր (Թամերլան, Թիմուր) 18—19, 85—89, 92, 94
Լե Շատոնեֆ 220
Լեո 8, 52
Լեոպոլդ կայսր 188
Լեթուալ 277, 290, 292
Լիգորն իշխան 233
Լյուդովիկոս Բոլոնացի 93
Լյուդովիկոս 9-րդ 15, 72
Լյուդովիկոս 14-րդ 36, 43, 44, 50, 180—181
Լյուդովիկոս 16-րդ 62, 311, 314, 320
Լոյս Հելիան 262
Լոնժյումելի 13
Լոնժյումեն Անդրե դե 69
Լորենս Անանիացի 266
Լուսինյաններ 82
Լևոն 2-րդ 10—11
Լևոն 6-րդ 13
Լևոն Մեծագործ 67
Խալիլ փաշա 159
Խալկոկոնդիլ (Խալկոնդիլ) Լառնիկոս 26, 85, 89 — 90, 111
Խաղբակյանք 82
Խաչիկյան Լ. 86
Խարբանդա (Խուդաբանդա, տես Օլջեյթու խան) 82
Խոսրով փաշա 122, 162, 164
Խուբիլա 17
Խուդաբանդա Մեհմեդ շահ 127, 128, 130 — 132, 141, 267
Խունիատա Յանուշ 20
Կազեմբեկ 252 — 253
Կազի-Բուրհանեդդին 86
Կաթըրջի օղլի 174 — 175
Կալենդար օղլի 154
Կալիքստոս պապ 93
Կալոյոաննես 21
Կակաչ դե Զալոնկեմենի Էտիեն 33
Կանեցսոն Յանս տես Ստրույս
Կանտեմիր Դ. 57, 165
Կատերինո Զենո 21, 93, 101
Կարախան 112
Կարապետյան Մ. Մ, 335, 250
Կարա Մուստաֆա փաշա 43, 123, 125, 127—128
Կարա-Յուլուկ 86
Կարա-Յուսուֆ 92
Կարլ 5-րդ 112
Կարլոս 2-րդ 42, 46
Կարչխա խան 144, 158, 159
Կէնճալի Կէնճ Օսման Կէմալմազ 223
Կընալը 154
Կիննեյր Ջ. Մ. 64, 65, 248
Կիրա Կատերինա 93
Կիրակոս Գանձակեցի 14, 70
Կլավիխո Ռույ Գոնսալես դի 8, 18, 85, 87 — 91
Կլեմենտ պապ 182
Կղեմես 11-րդ պապ 78, 189
Կոլբեր 36, 50, 180, 294, 305
Կոմիտաս վարդապետ 182
Կոնտարինի Ամբրոզիո 8, 22—23, 29
Կոջա Յուսուֆ փաշա 242, 244
Կոստանդին 151
Կոստանդին 3-րդ թագավոր 198
Կոստանյանց Կ. 7
Կուրողենցի 36
Կորնելիզ լե Բրույն (Լե Բրեն) 54
Կոցեբյու Մ. դե 64 — 65
Կրուշինսկի Յուդե 55 — 56, 184 — 185, 187—190, 192 — 194, 199
Կուտա 202
Հալի 251, 267, 275
[էջ 352]
Հակոբ Դիվրիկեցի 224, 235
Հակոբյան Հովհ. 7, 16, 20, 24, 29, 31—32, 72—73, 75—77
Համզաբեկ 94
Համզա Միրզա 125
Համմեր Յ. 83, 85 — 89, 94 — 95, 129, 155, 174, 182, 214, 222, 232, 234
Հայդար շեյխ 100—102
Հայդար օղլի 174
Հաճի Չելեբի 332 — 333
Հանվեյ Ջ. 61, 187, 323
Հաջի Դավուդ 194 — 195
Հասան-Ջալալ 70
Հասան Ջալալյան Եսայի 56, 186 — 187, 192
Հասան փաշա 126, 135
Հաֆիզ փաշա 160
Հեթում 15, 17—18, 71, 73, 77—81, 83
Հեթում 2-րդ 80
Հեթումյաններ 82
Հեյ դե 35
Հեյդ Վ. 10-12
Հեյտար 227
Հենրիխ 2-րդ 28, 117, 120
Հերակլ (վրաց թագավոր) 198, 221, 224 — 231, 236, 238, 240—241, 322, 324—334
Հըզըր փաշա 132
Հիսուս Քրիստոս — 67, 78, 86, 183, 303, 305—306, 308, 320—322
Հիւսեյին 175
Հյուսեին Ալի Բեկ 32 — 33
Հյուսեին շահ 50, 56, 184 — 185, 188—190, 193, 196
Հյուսեյն Ալի խան 239
Հյուսեյն խան 144
Հոսեյն խան Զիյադօղլու կաջար 142
Հովհաննես Արճիշեցի 114
Հովհաննես երեց 13
Հովհաննես Սեբաստացի 222 — 223
Հովհաննիսյան Ա. Գ, 8, 11, 17, 48, 70, 74 — 75, 82, 93, 133 — 134, 186—187, 191
Հովսեփ 269
Հովսեփ Թացուեցի 165
Հովսեփ Վարտիկ 228, 326
Հովսեփյան Գ. 82
Հուլավու խան 70—71, 79
Հուսեյն Ջանփոլադ 152
Ղազան խան 80—82
Ղազար Ջահկեցի 186
Ղազի բեկ 136
Ղուկաս կաթողիկոս 239
Ղուկաս Ստեփանոսյան 200
Մաանի 279
Մագդելեն դե լա 44
Մաթյո 293
Մալխաս Չելեբի 176
Մալկհոլմ Ջ. 2 217
Մահմուդ 1-ին սուլթան 58, 210, 211
Մահմուդ (Բայազետի փաշա) 64
Մամիյ-Կլերակ 55—56, 196, 203
Մանանդյան Հ. 97
Մանգու խան 15, 72, 78
Մանսուր 236
Մանվել 89
Մանուչար 123, 128, 129
Մատթեոս Ավանիացի 48
Մատթեոս (Մատթեյ) Պարիսենսիս 70
Մարդինի 280
Մարիաժ 289
Մարիանի 125 — 126
Մարկո Պոլո 8, 15—16, 76 — 77, 266
Մարս 301
Մարսիլյի 61
Մարտիրոս գրիչ 105, 111, 173
Մարութա գրիչ 165
Մաքիավելի Նիկոլոզ 43
Մաքսիմիլիան կայսր 262
Մաքսուդ խան 127
Մեզերեյ դե 26
Մեթոդիոս 74
Մելիք Մուսի 205
Մելիք Փաշա 176
Մելիք Ֆրանգյուլ 203
Մեհմեդ 2-րդ սուլթան 20, 25, 26, 95, 263
Մեհմեդ 3-րդ սուլթան 38, 141, 145
Մեհմեդ 4-րդ սուլթան 42
[էջ 353]
Մեհմեդ կուլի խան (Վրաստանի վալի) 197—199
Մեհմեդ Սոկոլլի 126
Մեհմեդ Քյոփրյուլլու 177
Մեհմեդ Ֆաթիհ սուլթան 94—97, 99—100, 108
Մերխոշ փաշա 162
Մերկուրի 301
Մինյո Էտյեն 60, 207, 211
Միշել 190
Միրաք 21, .93
Միր-Վեիզ 189—190
Միրխոնդ 36
Միր Մահմուդ շահ 193, 194, 206
Միրնի Ս. Մ. 77
Միքայելյան Գ. 11, 77
Մյունիխ (ֆելդմարշալ) 220
Մոհամմեդ կուլիխան 198
Մովսես 25, 254
Մոտրե Օբրի դե լա 57, 178
Մուկե խան 72
Մուհամմեդ 251, 255, 262, 275
Մուհամմեդ Խուդաբանդա 33
Մուհամմեդ Կազիմ 200, 217
Մուհամմեդ փաշա 173
Մույախարտին տե՛ս Թահերթեն
Մուստաֆա 95
Մուստաֆա սուլթան 158, 178
Մուստաֆա տե՛ս Մանուչար
Մուրադ 100, 103
Մուրադ 1-ին սուլթան 85
Մուրադ 2-րդ սուլթան 20
Մուրադ 3-րդ սուլթան 30, 121, 125, 127—128, 131, 140
Մուրադ 4-րդ սուլթան 35—36, 163,166, 169—170, 172, 285
Մուրադ խան 258, 260
Մուրատ (վաճառական) տե ս Միրաք
Մուրադ փաշա Կույուջի 155
Մուրթուզալի 278
Յադիգյար բեգ 114
Յակոբ 119
Յաղուբ բեկ 253—254, 257
Յաղուբ սուլթան 99, 100, 103, 108
Յամպոլսկի Զ. Ի. 7, 8
Յասոն 266
Յուլիան 68
Յուսուֆ փաշա 128, 244
Նադիր շահ (Նադիրկուլի) 58—60, 82, 208—209, 213—215, 217—219, 221—222, 225, 236, 323—324
Նազար (խոջա) 35
Նաիմա 156
Նասուհ փաշա 155
Նեբի Գյուրջի 175
Նեպլյուև Ի. 195, 325
Ներսես Վարագեցի 118
Նիկոլա Պոլո 16
Նիշլի Մեհմեդ աղա 195
Նյուբերի Ջոն 31, 127
Նոյման Կ. Ֆ. 18
Նուրադդին 20, 91
Նուրե Սոֆի 83
Նուանտել դե (մարքիզ) 43
Շահ-Ռուխ 322—323, 326—327, 329
Շահկուլի խան 144
Շահրիմանյաններ 226, 324
Շասեպո դե 44
Շարաֆ խան Բիթլիսի 103, 113—114
Շարդեն Ժ. 45—47, 56, 110, 136, 150
Շարիեր Է. 27
Շեզնո Ժան 28
Շերիֆ փաշա 139—140, 142
Շեֆեր Շառլ 28, 33, 43, 50
Շէաստաքան 278
Շիլդբերգեր Հանս 18, 85, 88–—89, 91
Շինոն Գաբրիել 41, 49—50, 308
Շիո 313
Շիրլեյ Անտոնի 32—33, 134
Շիրլեյ Ռոբերտ 32, 134
Շկլովսկի Վ. 16
Չաղաթայներ 79
Չամչյան Մ. 86, 87, 90, 119, 175, 177, 181—183, 225—227, 236
Չարմաղան 70
Չափման Լորենս 29, 31
Չինգիզ խան 13
Չոմար 175—176
Չորլուլու Ալի փաշա 182
[էջ 354]
Չուգասզյան Բ. Լ. 223
Պալլաս 301
Պասիֆիկ 35
Պավել 1-ին 246
Պատրոնա Խալիլ 56, 58, 210, 211
Պաուլո 322
Պելիո Պ. 71
Պեյսոնել Մ. դե 60, 225—230
Պետիկ Պետրոս 45, 48
Պետրոս 1-ին 187, 198—192, 194 — 195, 234, 240
Պետրոս (աստվածաշնչ.) 303, 319
Պիետրո Դելլա Վալլե 36—38, 146, 149, 153—154, 156—159, 272, 279 — 280
Պիոս 2-րդ պապ 94
Պիրոմալլի (Փիրոմալլի) Պ. 52
Պիրքել 253
Պլանո Կարպինի 13—14, 17, 68, 69
Պոլիևկտով Մ. Ա. 7, 23
Պողոս վարդապետ 87
Պողոս Կաղզվանցի 244
Պռոշ իշխան 70
Պռոշյան Ամիր Հասան 71
Պռոշյանք 82, 97
Պոտյոմկին Գ. Ա. 239
Պորտեր Ջեյմս 60, 237
Ջանփոլադ 154
Ջաֆեր խան 245
Ջաֆեր փաշա 126
Ջեմելի Կարլո Կարերի 52
Ջեմշիդ 154
Ջենկինսոն Անտոնի 8, 29, 31
Ջիովի Պաոլո 26, 109—110
Ջհանշահ 92 — 94
Ջհանշահ Միրզա 91
Ջղալեզադե (Ջղալեի որդի) տե´ս Սինան փաշա
Ջոնսոն 29
Ջուջիներ 79
Ռաֆայել (Ժակ Դյուտերտր) 50, 277, 280
Ռիշելիե 35—36
Ռիկո (Ռայկոտ) 42, 160—164,, 166—167, 169, 171 — 172
Ռոդոլֆ Բրեսցին 330
Ռովինյի Մ. 276, 281
Ռոտա 24, 25, 50, 101 — 102, 104, 251
Ռուբրուկ Վիլհելմ 8, 17, 72 — 76
Ռուբրուք 13 —15
Ռուդոլֆ (գերմ. կայսր) 32—33
Ռուդտ-Կոլլենբերգ Վ. Հ. 12
Ռուստամ բեգ 99 — 101
Ռուստամ խան 165
Ռուստամ փաշա (մեծ վեզիր) 118—119
Սագրեդո դե 60, 204
Սալինյակ Բարոն դե 39, 135, 152, 154
Սախելի զադե Ֆեյզուլլահ փաշա 224
Սամվել Անեցի 9
Սայաթ-Նովա 246
Սանսոն Ն. 45, 49
Սանուտո Մ. 82
Սառա 94
Սարգիս 71
Սարը Մուստաֆա փաշա 202
Սելիմ 3-րդ սուլթան 64
Սելիմ Յավուզ 108 — 112
Սեն Պրիեստ 60
Սերսո Ժան Անթուան դյու 55
Սեֆի Կուլի խան 210, 212
Սեֆի շահ 40, 165, 169—170, 295
Սիգիզմունդ (հունգ. թագավոր) 19
Սիմոն 142
Սիմոն բեկ 125—126
Սիմոն Լուարսաբ 126, 128
Սիմոն խան 129
Սինան փաշա 127—128, 145—146, 148, 151—152, 154, 270—271
Սիտտի Մաանի 37
Սիւլեյման բեկ 175—176
Սկիպանո Մարիո 37
Սմբատ Գունդստապլ 77
Սմբատ սպարապետ 71—72
Սոլոմոն (Իմերեթիայի թագավոր) 232
Սոֆի 26, 27, 31
Սպարք Ջոն 31
Ստրեյս Յա. 8
Ստրույս Ժան 45, 48 — 49
Սուլեյման 3-րդ սուլթան 46
[էջ 355]
Սուլմեյման Կանունի 28, 30, 112—117, 120
Սուլմեյման փաշա (Չըլդըրի կառավարիչ) 242—243
Սուլմեյման 225
Սուվորով Ա. Մ. 244
Սուրխայ 194
Վախթանգ 6-րդ 60, 192, 197—198
Վահրամ Գագի 70
Վանդալ Ալբեր 43, 180—181, 184, 219, 220
Վասըֆ 233—234
Վարդան Բաղիշեցի 176
Վարդան Օձնեցի 245
Վելի Սուլթան 131
Վերժեն 61, 241
Վիժեներ Կա Բլեզ դե 26
Վիլլեբրանդ Օլդենբուրգցի 13
Վիլլոտ Հ. 51
Վիլնյով մարքիզ դե 57—59, 184, 214, 219, 220
Վիշնյակով 219
Վիոլետա 21
Վոլնեյ Ֆ. 62—63
Տաշեան Ն. Յ. 115
Տավերնիե Գ. 40
Տավերնիե Ժ. Բ. 39—42, 46, 49—50, 56, 167, 170, 276—278, 280—281
Տեխեյրա 36
Տեկտանդեր Գևորգ 33, 136, 139, 142
Տեվենո Ժ. 45, 276
Տեր-Ավետիսյան Ս. 141
Տոտտ Ֆրանսուա դե 61
Տուրնեբիզ Ֆ. 13
Տուրնեֆոր Պիտտոն դե 53—54
Ուգեդեյ խան 68
Ուզդեմիր Օսման փաշա 124, 130—131, 139, 145
Ուզուն Հասան 21—24, 26, 92, 97, 99, 100, 104, 252, 253
Ուզունչարշլ Ի. Հ. 195
Ուլամե 113—114
Ունչխան 13
Ուռհայեցի Մ. 9, 67
Ուստաջլու խան 24, 109
Ուրբանոս 8-րդ պապ 37, 52
Փափազյան Հ. 200
Փեչեվի Ի. 120, 126
Փիր-Բուղազ 84
Փիրղալեմյան Ղ. 164—165, 169
Քանդըլոր 263
Քասում-խան 324
Քեմալ փաշա զադե (մուֆթի) 127
Քենան փաշա 171 — 172
Քերիմ խան 236—237, 239
Քյոմուրճյան Երեմիա 168, 175, 182
Քյոռ Ահմեդ փաշա 325
Քյոռ Հասան 161
Քյոփրյուլու զադե Աբդուլլահ փաշա 197, 199, 210, 212, 214—216, 221
Օդերիկ Ուդինացի 16
Օդորիկոս Պորդենոնցի 19, 78
Օլեարիուս Ադամ 8, 39—40, 56, 102, 169—170
Օլիվիե Գ. Ա. 62—63
Օլջեյթու խան 82
Օնորե դ'Օքսեռ 294, 305
Օռլովսկայա Ն. Կ. 7, 8
Օսման (մեծ վեզիր) 211, 214
Օսման 2-րդ սուլթան 158, 160
դ'Օսսոն Մուրաջեա Իգնատիոս 61—62
Օտտեր Մ. 59, 204, 218—219, 223
Օրբելյան Ստեփաննոս 70
Օրբելյան Տարսայիճ 70
Օրմանյան Մ. 182—183
Ֆաթիմա 278
Ֆաթհ-Ալի սուլթան 200
Ֆաթհ-Ալի շահ 64, 247
Ֆարրուխ Յասար 100, 102
Ֆեբուր Միշել 44
Ֆեյզուլշահ (մուֆթի) 181
Ֆերդինանդ 2-րդ 28
Ֆերիոլ 182
Ֆերհադ փաշա 129—132, 139 — 140, 145
Ֆերրիեր-Սովբեֆ 62, 240—243, 248
Ֆիդել 330
Ֆիլիպ 2-րդ 33—34, 133
[էջ 356]
Ֆիլիպ 4-րդ 80
Ֆիլիպ դե Բուրգոնյը 253
Ֆիլիպ 38
Ֆիլիպ Կրուզե 40
Ֆիլիպ (Ռավեստենի կոմս) 263
Ֆլեորիո Թոմա Շառլ 50
Ֆրանսուա Լե Կոնտ 37
Ֆրանսուա (Կեսարուպոլսի եպիսկոպոս) 314—315
Ֆրիդրիխ 3-րդ 40
[էջ 357]
ՏԵՂԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ
Աբխազիա 93
Ագուլիս 138, 148, 205, 228, 268, 306, 327
Ադանա 10, 18, 59, 113, 154, 325
Ադիլջևազ 121
Ադրբեջան 45, 112, 117, 118, 120, 122, 132, 151, 155, 196—197, 199, 204, 213—214, 222, 225, 229, 240, 267, 307, 323, 324, 328
Ադրիանապոլիս 181
Ազով 178
Ալաշկերտ 19, 90, 121, 146
Ալբանիա 256
Ալբիստան 106—107
Ալեքսանդրեթ 11
Ալեքսանդրեթի ծոց 84
Ալժիր 313
Ախալցիխե 197, 230, 232, 332
Ախալքալաք 123, 128
Ակշեհիր 174
Ակչեկալե 120, 129
Աղթամար 101
Աղձնիք 112
Աղուանք 56, 186
Ամասիա 28, 45, 54, 64, 111, 116, 120 — 121, 125, 129, 131, 156, 172
Ամատուն 164
Ամերիկա (Հյուսիսային) 238, 243
Ամիդ 183
Ամստերդամ 45
Ամուկ 119
Ամփիրիե 314
Այաս 11, 16, 113
Այդըն 154
Այրարատ 123
Անատոլիա 101, 104, 106, 182
Անգլիա 29, 31 — 32, 36, 46, 61, 178, 195, 218, 219, 232, 234, 238, 240, 242, 316, 317
Անդրկովկաս 15, 38, 40, 49, 53—54, 60, 62, 60—70, 85, 121, 132, 134, 152,0156, 160, 178, 192, 195—196, 199, 217—218, 238, 240, 242, 245—247
Անի 10, 20
Անկարա (Անկիւրիա) 19, 90, 183, 319
Անտիոք 15, 79
Ապարաներ 320, 322
Ասորեստան 164, 267
Աստրաբադ 196, 207, 213, 240
Աստրախան 23, 29, 30, 48, 195, 325
Ավնիկ 114
Ավստրիա 134, 142, 154, 232, 244
Ատտալիա 11, 99
Արաբիա 17, 51, 193, 247
Արարատ (լեռ) 53, 201
Արարատյան դաշտավայր 54, 117, 141, 143—144, 146, 149
Արարատյան նահանգ (երկիր) 88, 91, 169, 171, 245, 247
Արաքս (գետ) 85, 109, 132, 146, 149, 156, 201, 211, 214—215, 231, 246, 270, 284, 334
Արծկե 29, 87, 112, 114, 116, 118, 143—144, 146, 178
Արծն 10
Արճեշ 24, 29, 112, 118, 131, 143, 144, 146, 151, 165, 178
Ատրպատական 90, 134, 140
Արդահան 122, 123
Արդեբիլ (Արտաւել) 37, 49, 100-102, 136, 252, 254, 255, 306
Արեշ 125
[էջ 358]
Արզինգա տե´ս Երզնկա
Արզինջան տե՛ս Երզնկա
Արզնի—Մադեն 64
Արզնի 59
Արցախ 97
Բաբելոն 153, 164, 172, 213, 218
Բաբեր 122
Բաբերդ (Բայբուրդ) 92, 122, 146
Բալխ 312
Բալկաններ 19, 26, 178, 220, 247
Բալսորա 298, 299
Բակալթու տե՛ս Բարդող
Բահրեյն կղզի 298
Բաղդադ 35—37, 46, 70, 78, 94, 114—115, 124, 132, 160, 164, 171, 172, 213, 214
Բաղեշ 149, 165, 176, 178, 224, 236
Բայազետ 19, 62, 64, 177, 248
Բանդար Աբասի 48, 288, 298, 313
Բանդար Կոնգո 276, 292
Բանդար դ'Հորմուզ 277
Բասեն 143
Բասենի դաշտ 125
Բաստիլի բանտ 182
Բասրա 36—37, 163, 222, 237—238, 241, 327
Բատավիա 297
Բարբարիա 51
Բարգուշատ 200, 203
Բարդող լեռ 86
Բարձր Հայք 116
Բարյութ (Բեյրութ) 263
Բաքու 240, 246
Բելգրադ 220
Բեհավենդ տե´ս Եղվարդ
Բենբեքի տե´ս Դիարբեքիր
Բենգալ 277
Բեռլին 12, 26
Բերիա 183
Բերկրի 29, 144, 146, 165, 178
Բիթլիս 24, 28—29, 59, 103, 113—114, 118, է20–121, 224, 306
Բիր 12
Բիրաջիկ 96
Բյուզանդիա 10, 67, 267
Բոմբեյ 298
Բոսնիա 135, 178, 256
Բոսֆոր 154
Բորչալու 239, 329, 332
Բուխարա 312
Բուխարեստ 26
Բուրսա 154, 306
Գալատա տե՛ս Ղալաթիա
Գայլգետ 92
Գանձակ տե՛ս Գյանջա
Գանձասար 192
Գյանջա (Գանճայ) 129, 142, 198, 200, 213, 215—216, 218, 225, 227, 229—230, 231, 246, 306, 325, 328-330, 332, 334
Գառնի 245
Գեորգիևսկ 238
Գեստ 316
Գերմանիա 22, 23, 134, 241
Գիլան 101, 102, 153, 196, 213, 240, 253, 306, 327, 334
Գյոկ-Կյումբեթ (Գեղանիստ) 167
Գյոկսու 111
Գյուրջիստան տե՛ս Վրաստան
Գորի 99, 128, 332
Գոա 34
Գրանժե 276
Գուրզոլա 15
Դաղստան 130, 155—156, 194—196, 213—214, 230, 242, 332, 334
Դամասկոս 37
Դամուր ղապի տե՛ս Դերբենդ
Դանուբ 19
Դատվան 24
Դարդանել 48
Դելիկլիտաշ 132
Դեվրիկ 235
Դերբենդ 15, 22—23, 30, 40, 48, 70, 88, 124, 156, 240, 242, 246
Դերջան 22, 24, 26, 92, 96, 98, 116, 146
Դիարբեքիր 24, 28, 59, 64, 106, 121, 152, 169, 171, 197, 201, 218, 301, 306
Դիզակ 125
Դմանիս 126, 128
[էջ 359]
Եգիպտոս 63, 72, 79, 80, 105, 106, 160
Եղվարդ 216—217, 221—222
Ենիկալե 234
Երզնկա 15, 19, 64, 75—76, 86—87, 89—90, 92, 95, 98, 106, 146
Երուսաղեմ 9, 37, 74, 105, 133, 161, 263
Երևան 33, 41, 45, 48, 50, 52, 53, 62, 65, 110, 119, 122, 126, 127, 129, 135, 137—145, 148, 150, 152, 155, 167, 169—172, 177, 200—201, 203, 210, 211—213, 215—217, 222, 224, 226, 228, 231, 239, 245—247, 267—268, 270—271, 282, 284, 286—287, 306, 322, 323, 327, 334
Եվդոկիա 183
Եվրոպա (Արևմտյան) 8, 9, 11—13, 38—39, 41, 65, 66, 77, 80, 82, 85, 93, 95, 97, 112, 122, 131, 134—135, 165, 180, 212, 237, 262, 295
Եփրատ 22, 96, 98 218, 247, 283
Զանգու 212
Զենջան 307
Զմյուռնիա 42, 54, 62, 225, 236, 282, 288, 306, 325
Էգլիս 306
Էկբատան 307
Էմրիտ 120
Էջմիածին 33, 45, 53, 65, 110, 191, 212, 267, 284
Էրզրում 19, 28, 41, 45, 52, 62, 64, 73, 86, 94, 114, 116, 119, 120, 124, 129—130, 131, 143, 146, 150, 155, 158, 162—163, 166—167, 171—173, 183, 194, 197, 201, 202, 215, 217—218, 221, 224, 235, 247, 262, 267, 270, 282, 283, 286, 306, 327
Էրմենեկ 83
Էվրեոս կղզի 96
Թաթարստան 253, 254
Թավրիզ 15 — 16, 19, 21—22, 24, 31—33, 35, 45, 47, 49, 54, 59, 64—65, 69, 74, 76, 80, 90, 92—93, 99—100, 102—103, 105, 110, 112, 114 — 117, 127, 130—132, 136—137, 140, 144, 145, 150, 155, 158, 159, 169, 175, 185, 204, 210, 212—214, 225—227, 229, 256—261, 268, 271—272, 275—276, 287, 301, 306—307, 325, 327—329
Թավրիստան 214
Թեհրան 20, 246
Թեոդապօլիս տե՛ս Էրզրում
Թերեք գետ 88, 156
Թիֆլիս (Թբիլիսի) 15, 23, 53, 62, 71, 99, 123, 126—129, 198, 213, 216, 230, 246, 328—334
Թմուկ (Թումեք) 123
Թորթոմ 120
Թոխատ 28, 32, 41, 54, 64, 95, 113, 236, 306
Թուրին 330
Թուրքեստան 214
Թուրքիա 6, 27—29, 32—34, 38—39, 41—44, 51, 53—54, 57—58, 63, 76, 94, 98, 104, 105, 132 — 133, 136, 144, 152, 156—157, 160, 178, 1\94, 207, 214, 218, 219—220, 231—235, 237—244, 256, 262, 267, 279, 285, 295, 297, 302, 334
Թուրքոմանիա 18, 84, 266
Ւբերիա տե´ս Վրաստան
Իգդիր 19, 90
Իզմիր տե՛ս Զմյուռնիա
Իկոնիայի սուլթանություն 66—67, 70—71, 75, 83, 95, 162
Իմերեթիա 232, 240
Իսպահան տե´ս Սպահան
Իսպանիա 133, 275, 319
Իսրայել 25, 254
Իտալիա 134
Իտիլ (Վոլգա) 15
Իրան 6, 22—24, 28—29, 31, 35 — 38, 40–41\, 44—47, 49 — 50, 54 — 55, 59 — 60, 62, 65, 69 — 70, 92, 94, 100—101, 103—104, 106, 110, 113—114, 119—122, 132, 146, 153, 155—157, 160—162, 170, 172, 184 — 187, 189, 196, 206 — 209, 211,
[էջ 360]
213—214, 218, 222, 225—226, 236—242, 245—246
Իրաք 94, 100, 103, 197, 204
Լահիջան 102
Լայպցիգ 40
Լանցեն 33
Լարենդա 83, 84
Լեզիան 253—254
Լեհաստան 22—23, 312, 319
Լենքորան 33
Լեսկա 161
Լիոն 14, 38, 45, 121, 301
Լիսաբոն 34
Լոնդոն 12, 46, 47, 187, 306
Լուար 284
Լուրիստան 323
Խալդեա 164
Խաչեն 70, 125
Խարբերդ 59, 106
Խիզան 121
Խլաթ 87, 114, 118, 119
Խնուս 143
Խոյ 19, 65, 90, 91, 109, 114, 118, 130, 146, 151, 1)55, 199
Խորասան 70, 192, 204, 213—214, 260, 323
Խուզիստան 192
Խօշապ 119, 175
Ծառ 129
Ծար 70
Կադիս 19
Կախեթ 142, 221, 329, 334
Կաղզուան 217, 284
Կահիրե 13, 37, 263, 301
Կամախ 87, 92, 111
Կանդահար 189, 190, 193, 204, 214, 323
Կանդիա 43, 48, 212
Կաստիլիա 19
Կասպից ծով 48, 63, 253, 254
Կասր-ե Շիրին 172, 222
Կարակորում 15, 68, 70, 72, 78 — 79
Կարահիսար 197
Կարամանիա 22, 93, 95 — 96, 105 — 106 108, 111, 113, 154, 163, 262
Կարա-Սաիդ 154
Կարբի 201
Կարին 15, 183 (տե՛ս նաև Էրզրում)
Կարլովից 177—178, 188, 234
Կարս 10, 20, 53, 54, 62, 71, 85, 110, 114, 116, 119, 120—121, 125—130, 144 — 146, 148, 167, 173, 197, 216, 217, 221, 224, 225, 271
Կաֆա (Թեոդոսիա) 21
Կեղի 92
Կեսարիա 106, 162
Կեսարուպոլիս 312, 314
Կերբելե 222
Կերմիան 204
Կերչ 234
Կիլբուրուն 234
Կիլիկիա 9—13, 16, 18, 22, 48, 59, 66, 67, 71 — 72, 77, 79—80, 82—85, 95—96, 99, 105—108, 1,11, 113
Կիպրոս 15, 22, 29, 37, 95, 99, 301
Կողբ 86
Կոնիա 116, 162
Կոճակ 92
Կոսովո 20
Կովկաս 15, 52, 88, 178, 192, 194, 232, 238, 244
Կրեբե 43
Կուբան գետ 244
Կուշեն 296
Կոստանդնուպոլիս 15, 19, 21, 26 — 27, 35, 37, 39, 41, 43, 45, 53, 56—57, 59, 62, 64, 74, 89, 93 — 94, 96, 105, 110, 116, 132, 134 — 135, 140—141, 145, 160, 162, 167, 182 — 184, 188, 196—197, 204, 206—210, 214, 219 — 220, 232, 235, 243, 262, 282, 306, 316
Կուր (Քուռ) գետ 123, 132, 214
Կուրճիստան տե՛ս Վրաստան
Հաագա 58
Հազեն 316
Հալեպ 37, 101, 131, 263, 301, 306
Հալիձոր 206
Հալիջան 122
Համ 70
[էջ 361]
Համադան 144, 164, 192, 204, 206—207, 213, 319
Հայկական լեռնաշխարհ 24, 92
Հասան-կալա (ղալա) 45, 54, 284
Հեյուկլու 113
Հեր 260
Հիսնքեյֆ 106
Հնդկական օվկիանոս 294, 297
Հնդկաստան 21, 31, 34, 37, 41, 45, 54, 221, 277, 280, 289, 292, 294, 296—298, 300—302, 308
Հոլանդիա 36, 46, 316—317
Հոլշտայն 40
Հոռոմ 70, 158
Հորմուզ 21, 36, 298
Հռոդոս 263
Հռոմ 33, 48, 52, 55, 70, 93, 134, 187—188, 273, 275
Հրազդան գետ 245
Հունաստան 182, 256
Հունգարիա 105, 113, 135, 262
Ղազախ 329
Ղազվին 30, 35, 49, 125, 307, 316, 327
Ղալաթիա 21, 183, 211
Ղայղուլի 217
Ղարաբաղ 90, 101, 119, 124, 125, 142, 143, 191 — 192, 198 — 200, 203, 229, 239—240, 245—246, 328
Ղարաղաջ 125
Ղարս տե՛ս Կարս
Ղափան 188, 199, 203—204, 206
Ղրիմ 21—23, 124, 207, 214—215, 220, 225, 234, 238, 240, 243
Ղում 278, 307
Ղփչաղ 90
Ճապաղջուր 112
Մադրաս 298
Մադրեսպատան 301
Մադրիդ 12, 19, 35
Մազանդարան 153, 196, 204, 207—209, 213, 240, 289
Մաթըլեն կղզի 263
Մալաթիա 111 — 112, 178
Մալակա 296
Մալթա 12
Մակու 20, 37, 91, 146
Մահմըտունք 165
Մահմուդաղար (ամրոց) 102
Մամեստա 10
Ման 50
Մանզակերտ 64
Մաշհադ 34, 323
Մասկատ 297—298
Մատրիգա 15
Մարաղա 115
Մարանդ 33, 130, 137
Մարաշ 80, 106—107, 163
Մարզենկան տե՛ ս Երզնկա
Մարզուան 222
Մարսել 54, 182, 301
Մեդիա 251, 260, 267, 271, 305 (տե՛ս նաև Ադրբեջան)
Մելաբուռ 297
Մեկկա 161
Մերդին 24, 64, 106, 121, 306
Միլան 12
Մինգրելիա 47, 331
Միջագետք 11, 69, 161, 164, 171, 261
Միջերկրական ծով 11, 95, 220
Մծբին 64
Մոդոն 256
Մոլդավիա 233, 244
Մոկս 221
Մոնտուար 276
Մոնղոլիա 15 —17
Մոսկովիա 291, 315
Մոսկվա (Մօսկով) 22, 40, 191, 244
Մոսուլ 161, 221
Մորեա 256
Մսր 70
Մուղանի դաշտ 15, 76, 94, 215
Մուշ 28, 87, 118, 120, 146, 224
Մուրաթ 46
Յանցզի 16
Յասի 244, 264
Նախիջևան 15, 21, 23, 33, 51 —52, 62, 65, 73, 76, 103, Ո9, 123, 129, 137-139, 148, 150, 156, 164—165, 170, 205—206, 213, 215, 226—228, 230, 245, 268, 293—294, 306, 311—312, 314—315, 320, 322 — 323, 326
[էջ 362]
Նախուա տե՛ս Նախիջևան
Նարիման 217
Նեապոլ 12
Նեջեֆ 222
Ներքին Հայք 261
Նիկոզիա 301
Նիկոպոլիս 19
Նոր Ջուղա (Զուլֆա) 35, 48—49, 54—55, 64 — 65, 193—194, 271, 276, 277, 279, 295, 306, 316—317
Շահապան 86
Շահաստան ի Թաւրէզ տե՛ս Թավրիզ
Շամ 70
Շամախի 15, 22—23, 30, 40, 48—49, 54, 62, 100, 102, 124, 186, 188—189, 191, 196, 204, 213, 215, 229, 306, 316, 328
Շամիրամայ ամուրն տե՛ս Վանա բերդ
Շարազուլ 164
Շարուր 103, 148, 268
Շեհրիզոր 177
Շեյնան 296
Շեռեան 92
Շերուան 267
Շիրազ 37, 204, 241, 275, 277, 279, 289, 292
Շրրակ 146
Շիրվան 88, 116, 123, 124, 126, 127, 130, 142, 146, 151—152, 155, 170, 197, 213, 228, 267, 327, 334
Շորագյալ 119, 144
Շվեդիա 61, 316
Շուշի 187, 245—246
Ոսկե Հորդա 88
Ոստան 24, 29, 121
Չալդըրան 109, 112, 130, 155
Չերնոգորիա 178
Չլդըր 122—123, 128, 130, 217, 242—243
Չորս 306
Պալան 298
Պարխարի լեռներ 76
Պարսից ծոց 35, 261
Պարսկաստան 23, 25, 27, 41, 46, 48, 50 — 51, 56, 58, 60, 90, 101, 106—107, 115, 118, 122, 125, 131, 133, 142 — 143, 145, 147, 152, 156, 166, 170—171, 188 — 190, 201, 208—210, 218, 226—227, 241, 251, 258—259, 263—268, 271—272, 275, 278, 282, 284—287, 289, 293 — 295, 297, 299, 301—302, 305—306, 309 — 312, 315, 317, 319—322, 330
Պետերբուրգ 195, 199, 241
Պերա 21, 89, 211
Պերսեպոլիս 37, 46, 48
Պորտուգալիա 261, 276, 297, 298
Պրուտ գետ 179
Ջահուկ 228, 326
Ջավախեթ 217
Ջենովա 10, 12, 15—16, 21, 66, 67, 82, 89
Ջիհան գետ 106
Ջուղա (Ջուլֆա) 31, 137—139, 150, 212, 215, 268, 271
Ռավեստեն 263
Ռենեկա 301
Ռեշտ 207
Ռիալտո 16
Ռիմնիկ գետ 244
Ռուան 45
Ռուբրուկ 15
Ռում 11
Ռումելի 94, 104, 165, 244, 256
Ռուսաստան 23, 48, 54, 62, 68, 134, 156, 178—179, 187, 188, 194, 207, 218-220, 231—235, 237-244, 247
Սալմաստ 91, 114, 136, 146, 155
Սամարղանդ 20
Սառուցյալ օվկիանոս 16
Սատաղ 92
Սարուխան 154
Սավրիա 83
Սեբաստիա 28, 54, 59, 64, 71, 76, 86, 89 — 90, 95, 116, 119, 127, 173, 222, 224, 236
Սելևկիա 83
[էջ 363]
Սեն-Ժերմեն 282
Սերայ 41
Սերավ 160
Սերբիա 256
Սերլիգա 120
Սիամ 312
Սիմիաք 254, 255
Սինոպ 19, 94
Սիոն 331, 333
Սիս 59, 84, 113
Սիսիան 199
Սիսուան 83
Սիտվորոտոկ 154
Սիրաս 258, 260
Սիրիա 18, 63, 69, 79, 154, 261, 263, 301
Սկյուտար 175
Սյունիք 59, 97, 203
Սոլդայա (Սուտակ) 15
Սոֆիան 130, 137, 152
Սպահան 22, 35, 37, 45—50, 54 — 56, 62, 136, 141, 144, 186, 188—190, 192, 204, 226, 236, 239, 271, 276, 287, 288, 290, 295, 301, 305—307, 312, 315, 317, 324, 327
Սպարտա 174
Սպեր 20, 146
Սվազ 197
Ստամբուլ 116, 164, 166, 203
Սուդան 261
Սուլթանիե 19—20, 22, 115, 307
Սուրաթ 277, 292, 296, 300, 301
Սուրբ Թոմաս 297
Սուրմալի 86, 88
Սևան 143
Սև ծով 11, 37, 53, 60, 63, 116, 212, 220, 243
Վալախիա 233, 244
Վաղարշապատ 134
Վայոց ձոր 70
Վան 24, 28, 29, 64, 87, 114, 117—118, 120—122, 131, 144, 146, 151, 152, 164, 165—166, 169, 171, 175—176, 178, 197, 199, 222, 267
Վանա բերդ 115
Վառնա 20
Վասպուրական 87, 122, 131, 158, 175, 178
Վարագա վանք 176
Վարանդա 125
Վատիկան 12
Վենետիկ 10, 12, 15—17, 21—23, 31—32, 45, 48, 66—67, 82 — 83, 93, 95, 99, 156, 201, 253, 261, 263, 306—307
Վերսեյ 262
Վիեննա 113, 115, 188
«Վիլայեթ-ի Գյուրջիստան» 120
Վրաստան 8, 14, 22, 28, 52, 60, 69—70, 87—88, 93, 99, 110, 116, 120, 123, 125, 127—129, 133, 142, 152, 155, 156, 170, 178, 190, 192, 195, 199, 204, 214, 216, 218, 221—222, 226, 230 — 231, 234, 238—247, 322, 323, 330—331
Տաճկաստան 9
Տանա (Ազով) 22
Տանայիս 15
Տարոն 156
Տարսոն 10, 59, 106, 113
Տիգրիս 164
Տիզակ տե՛ս Դիզակ
Տրանսիլվանիա 233
Տրապիզոն 10, 19 — 21, 53, 64, 73, 93, 94, 106, 197, 247, 263
Տրավա 260
Տրիալի 128
Տրիպոլի 15
Տուրին 12
Տուրնե 294
Ցեյլան 296
Ուչքիլիսա տե՛ս Էջմիածին
Ուսկիւտար տե´ս Սկյուտար
Ուրմիա (Ուրումի) 146, 227, 229, 325, 327, 328, 334
Ուրմիա լիճ 111
Ուրֆա 106, 121, 178, 306
Փազես 329
Փամմերոն 298
[էջ 364]
Փարիզ 12, 26, 27, 40, 43, 45—47, 51, 53, 58, 60, 63, 187, 301, 304
Փերսիա տե´ս Պարսկաստան
Փոքր Ասիա 10 — 11, 41, 45, 53—54, 70, 76—77, 82, 85, 90, 98, 104, 108, 127, 154, 161, 163, 175, 177, 207, 222, 235, 244, 247, 323
Փոքր Հայք 16
«Փուչ-ի շիկեստե» 159
Քալաթ 323
Քաղդիք 301
Քաշան 278, 307
Քառափոս 166
Քառքու 164
Քարթլի 192, 213
Քերքուկ 214
Քիլիս 48
Քյոսա-դաղ 67, 70, 71
Քյուչյուկ Կայնարջի 234, 235, 238, 240, 244
Քրդստան 58—59, 64, 94, 103, 111—112, 115, 117, 177, 222, 247, 306
Օդուար տե´ս Օրդուբադ
Օշակով 234
Օսմանյան կայսրություն 23, 27, 36, 39, 42—44, 57, 61—63, 93, 104, 112, 117, 120—121, 125, 135, 145, 154, 164—165, 177, 179, 194, 196, 220—221, 234, 238, 247
Օրդուար 324, 329
Օրդուբադ 138, 206, 227
Օրոգանի դաշտավայր տե՛ս Մուղանի դաշտ
Ֆարս 52
Ֆարրահաբադ 37, 153, 170
Ֆլանդրիա 15, 321
Ֆոկշան 244
Ֆրանսիա 15, 25, 35—36, 39, 43, 50, 53, 57—58, 61, 64, 84, 117, 178, 181, 195, 196, 214, 218—220, 225, 232, 234, 238, 240—243, 276, 278, 282—283
[էջ 366]
ՄԱՆՎԵԼ ԿԱՐԱՊԵՏԻ ԶՈԻԼԱԼՅԱՆ
ՀԱՅ ԺՈՂՈՎՐԴԻ XIII-XVIII ԴԱՐԵՐԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ՀԱՐՑԵՐԸ
ԸՍՏ ԵՎՐՈՊԱՑԻ ՀԵՂԻՆԱԿՆԵՐԻ
Գիրք Ա
Քաղաքական պատմություն
Հրատ. խմբագիր Փ. Լ. Մադանյան
Կազմը Հ. Ն. Գործակալյանի
Տեխ. խմբագիր Զ. Հ. Սարգսյան
Սրբագրիչ Ն. Հ. Մկրտչյան
[էջ 367]
ИБ № 1600
Հանձնված է շարվածքի 2. 02. 1990 թ.։ Ստորագրված է տպագրության 12. 09. 1990 թ.։
Չափը 60x90 1/16։ Թուղթ № 1։ Տառատեսակ «գրքի սովորական» բարձր տպագրություն, տպագր. 23 մամուլ։ Հրատ.-հաշվարկ. 23,0 մամուլ։ Տպաքանակ 6150։
Հրատ. № 7795։ Պատվեր № 34։ Գինը 4 ռ. 40 կ.։
Հայաստանի ԳԱ հրատարակչություն, 375019, Երևան, Մարշալ Բաղրամյան պող. 24 գ.։
Издательство АН Армении. 375019, Ереван, пр. Маршала Баграмяна, 24 г.
Հայաստանի ԳԱ հրատարակչության տպարան, 375019, Երևան,
Մարշալ Բաղրամյան պող. 24։
Типография Издательства АН Армении, 375019, Ереван,
пр. Маршала Баграмяна, 24.
| Տես նաև |
- Սարգիս Սարգսյան. Հայ ռազմարվեստի պատմությունից
- Հովհան Մամիկոնյան. Տարոնի պատմություն
- Արմեն Այվազյան. Հայաստանի պատմության լուսաբանումը ամերիկյան պատմագրության մեջ
- Թադևոս Հակոբյան. Պատմական Հայաստանի քաղաքները
|
Տես նաև`