|
[յԱռաջաբան]
Թախանձեալք ÿի բազմաց յառտնին եւ յօտարազգի բանասիրաց՝ չարայարել տպագրութեամբ զկարգ պատմագրաց մերոց, անտես առնելով առ վայր մի զընտրությամբ ոճոյ եւ բանակարգութեան հայերէն խօսիցն, ուշ ունել ծանօթութեան անցից եւ դիպաց, մանաւանդ միջին անուանեալ դարուց ժամանակաց, յոր առաւել իմն սերտիւ պնդութեամբ դեգերին այժմուս պատմաբանք եւ հնախօսք, ձեռն արկաք նախ յÿառ ÿի բազմաց ըղձացեալն եւ ÿի չեւ եւս տպագրեալ, ÿի Վարդան պատմիչ, որոյ համբաւ մեծ հռչակի յազգիս, որպէս գերազանցելոյ առ ժամանակակցօքն եւ անհաւասար մնացելոյ առ ÿի յետնոցն։ Յոր սակս, միանգամայն եւ յորոշումն յայլոց համանուանցն մերձաւորաց ժամանակաւ, Մեծ կոչի Վարդանս այս վարդապետ, եւ ամենապատիւ մակադրական անուամբք մեծարի յամենայն յիշատակագրաց որպէս, Ամենագով, արդիւնական, պանծապայծառ, հոգիապայծառ, մեծիմաստ, իմաստախոհ, եռամեծ, գիտնական, տրամաբան, աստուածաբան, մեծ սոփեստոս, աշխարհալուր, աշխարհաքարոզ, տիեզերալոյս, սուրբ, եւ այլն։ Բայց այս ամենայն կոչմունք պատուականք չեղեն բաւական առ անխառն պահել զգործս եւ զգրուածս նորին ընդ այլոցն. եւ յոլովից յարանուանց վաստակք պիտանի եւ անպէտ՝ միոյս այսմ վերընծայեցան։ Եւ ոչ միայն յիրս եւ ՝ի գիրս, այլ ինձ թուի եւ ÿի հայրենեացն կոչումն սխալեալ, որոց Բարձրբերդցի զսա ասեն. քանզի ոչ ոք ÿի նախնեաց անտի կոչէ զնա այսպէս, այլ մանաւանդ բանք նոցին ցուցանեն յարեւելից Մեծաց Հայոց լինել զնա, եւ ամս ինչ պանդխտութեամբ կեցեալ ÿի Հռոմկլայ եւ ոչ ÿի Բարձրբերդ. զայլ ոմն Վարդան Բարձրբերդցի ցուցանելով ժամանակակից նորին կրսեր, որպէս յիշէ մատենագիծ ոմն յամի 1286, որ է իբր վեշտասան ամաւ յետոյ քան զմահ մեծիս այսորիկ Վարդանայ։ Իսկ զմիւսն զայն զկրսեր՝ Երկրորդ Վարդան կոչէ Ղազար Ջահկեցի կաթուղիկոս, եւ նմա ընծայէ զՀամառօտ մեկնութիւն չորից աւետարանաց, զԱռակսն, զՀամառօտ աշխարհագրութիւնն, զՄեկնութիւն քերականի. որոց յետինքդ կարծին երրորդի ուրումն կրսերագունի Վարդանայ գործք։
Արդ մերս այս պատմագիր թուի հայրենեօք յարեւելեայ Հայոց ÿի սահմանակցութենէ Աղուանից տան, ուր եւ աշակերտեցաւն Վանականայ վարդապետի, եւ նախապատիւ ծանուցաւ քան ղերեսին եւս աշակերտակիցս իւր ձեռասունս հռչակելոյ վարժապետին, (յորոց մի պատմիչն Կիրակոս, եւ միւս՝ Յովսէփ արքեպիսկոպոս առաջնորդ Թադէի վանաց), եւ առ կենդանեաւ իսկ նորուն համբաւեցաւ զգօնութեամբն եւ հմտութեամբ. որպէս զի յերթն յԵրուսաղէմ ուխտագնացութեան աղագաւ հանդիպելով ÿի Կիւլիկիա, բազում մեծարանօք ոչ միայն ընկալեալ եղեւ ÿի Հեթմոյ թագաւորէ եւ ÿի Կոստանդեայ կաթուղիկոսէ, այլ եւ զամս հինգ եւ աւելի բռնադատեալ ասպնջականեցաւ ÿի յետնոյս, յօժանդակութիւն կարեւոր գործոց հայրապետանոցին. որպէս եւ խոստովանի գովութեամբ կաթուղիկոսն ÿի շրջաբերականի թղթին՝ զոր առաքեացն առ արեւելեայս ÿի ձեռն նորին ինքեան Վարդանայ. «Առաքեցի առ ձեզ զարդիւնական վարդապետն զՎարդան՝ փոխանակ անձին իմոյ, զոր ետ նախախնամութիւնն Աստուծոյ ձգելով առ իս ÿի կողմանց ձերոց, ÿի հինգ ամաց հետէ. զոր իբրեւ տեսի՝ ճանաչելով ըստ կարի՝ կապեցի զդա միջնորդութեամբ Աստուծոյ ընդ անձին իմոյ կենօք եւ մահուամբ, մեծաւ հարկիւ եւ սիրով բեւեռեալ ընդ իս յաւիտեան… որ ունի զիմ սիրտ եւ զբան յամենայն իրսե։ Ընդ թղթոյն տարաւ յարեւելս եւ զկանոնս ժողովոյն Սսոյ՝ գումարելոյ յամի 1243, յորում բազմէր եւ ինքն ընդ եպիսկոպոսունս եւ ընդ վանահարս Կիւլիկիոյ. եւ թուի ÿի նշանակեալ թուականէդ յետս երթալով հասանել ÿի սկիզբն հնգամեայ բնակութեանն յարեւմտեան Հայս, ÿի թագաւորութեան Հեթմոյ. յորոյ խնդրոյ արար մենութիւնս եւ լուծմունս, որպէս եւ գրէն առ նա ինքն. «Յիշեա զոր ÿիե ձեռն Թորոսի հրամայեցիք, վասն Եղաբերիցն կանանցնե գրել ձեզ, եւ ÿի խորհուրդ պատարագին. եւ ապա երեսօքե յանդուլն հրամայեցիք, որ գրէաք ձեզ ժղլանք ÿի մեկնութենէն քերականին. եւ ես այլ աւելի սիրով՝ գրելե ձեզ ձեռամբ լուծմունս յաւետարանէն եւ յարարածոցնե. այսպիսի պարզ եւ ռամկական ոճով գրեալ են լուծմունքդ եւ ժղլանքդ (զրոյցք) իբր վաթսուն եւ վեց թուով. եւ մեծավ համարձակութեամբ իբրեւ ընտանի առ ընտանի, կամ դաստիարակ առ արքայ մանուկ, որում ասէ, «Աստու–եծով տղայահասակ եւ մտօք եւ աչօք զօրաւոր էքե, առ ÿի կարող լինել ընթեռնուլ զիւր իսկագիր անսեթեւեթ գրածն. զոր եւ աղերսէ մնալ առ դշխոյին Զապելայ յիւր յիշատակ. «Թող թագուհի պահէ, եւ ÿի պիտոյ ժամս առնոյք ÿի նմանէե։
Զգիր կաթուղիկոսին եւ զկանոնս ժողովոյն բերեալ յարեւելս յամի 1246, եւ ընկալեալ զձեռնագիր հաւանութեան առաջնորդաց տեղւոյն՝ դարձաւ եբեր առ հոգեւոր տէրն, եւ այլ եւս ժամանակս ինչ յամեալ առ նմա, յայսմ նուագի յամի 1248 թարգմանեաց կամ յերիւրեաց ÿի հայ զփոխեալն յասորւոյն զընդհանուր Պատմութիւն Միխայէլի պատրիարքի, ÿի ձեռն Իշոխայ ուրումն երիցուի Ասորւոյ։ Յետ երկրորդ անգամ դարձին ÿի Կիւլիկիոյ՝ եկեալ յարեւելս դադարեաց յԱնդրէի վանս ÿի Ձորն Կայենոյ. եւ անդ, կամ այնուհետեւ յօրինեաց զգլխաւորս ÿի մատենագրութեանցն զոր արդ ÿի ձեռին ունիմք. եւ զի յառաջ քան զայն հռչակեալ էր անուն նորա, հարկ է թէ եւ յառաջագոյն հրատարակեալ էր այլ գիրս եւ ճառս, որք կամ չհասին առ մեզ կամ ոչ անուամբ նորին։ Կարեւոր վաստակք Վարդանայ են մեկնութիւնք սուրբ գրոց, հաւաքեալք յառաջնոց մեկնչաց, յորս ժամանակի երիցութեամբ, թուի Ա. Դանիելի մեկնութիւնն համառօտ, ÿի խնդրոյ եղբարց միաբանից. Բ. Սաղմոսաց մեկնութիւն, համառօտ քան զԼամրրոնացւոյն, ÿի խնդրոյ առաջնորդին Հաղբատայ՝ տեառն Յովհաննու, որ ոմանց նախորդն Համազասպայ կարծի, եւ ինձ յաջորդ նորուն, որ նոյնպէս Յովհաննէս կոչիւր. Գ. Մեկնութիւն Հնգամատենին Մովսիսի, ÿի խնդրոյ տեառն Համազասպայ, աւարտեալ յամի 1261. Դ. Մեկնութիւն Երգոց երգոյն, ÿի խնդրոյ աշակերտակցին իւրոյ Կիրակոսի վարդապետի պատմչի, գրեալ յամի 1265, եօթն ամաւ յառաջ քան զմահ իւրեանց, յորոյ վերջաբանին մտերիմ խանդաղատանօք խօսի ընդ ուսմնակցին եւ ծերակցին. «Իսկ դու մշակդ մորենեաց եւ աղտաղտ անբուսաբեր վայրաց, անոյշ մեզ ճաշակ յարաժամ եւ յոյս յԱստուած, վարդապետ Կիրակոս, որ հարկեցուցիչ հրամանաւ եւ գուժիւն մահու քեզ՝ ասել զմերն մերձակայ, մուծեր զմեզ ÿի տուն գինւոյ եւ իւղոյ, խնձորոյ եւ նռնենեաց, շղթայից արժանաւոր ոտիւք, հայել լսել եւ խօսել, հոտոտել եւ շօշափել զկեանս եւ զանմահութիւնե։ Առ այսոսիկ որք ծանօթք են մեզ եւ բազմաց, յաւելոյր ոմն եւ զմեկնութիւնս Դատաւորաց եւ Յեսուայ. եւ զմարգարէիցն Եսայեայ եւ Երեմիայ, զոր այլուստ չէ մեր լուեալ յանուն Վարդանայ։ Կրկնակի պատուական են մեզ գրուածքդ. մի, զհարց նախնեաց, զորոց զոմանց չունիմք արդ լիովին զգործս, ÿի սմա գտանելով գէթ զհատուկտիրս բանից, յորս սիրելագոյն մեզ Եղիշեայ բանքն ÿի մեկնութեան գրոց Մովսիսի. եւ միւս՝ չափ եւ կուռ համառօտութիւն իմաստից եւ լուծմանց յորում ոչ սակաւ զգօնութիւն եւ ճարտարութիւն երեւի հաւաքողին. եւ յառաջաբանք եւ վերջաբանք գրոցն, որպէս եւ պատմագրութեանն, խոհականք են եւ գորովականք, եւ ախորժագոյնք յընթերցումն. յորոց եւ քաջիկ մարթ է ÿի վերայ կալ հանճարոյ եւ ոճոյ արձակ գրութեան հեղինակին, քան ÿի սեղմ եւ ÿի համառօտ մեկնողական բանիցն, որպիսիք են վերոյիշեալքդ, եւ Մեկնութիւն տէրունական աղօթիցն, Հաւաքածոյ ÿի Հարանց վարուց, եւ այլն։ Իսկ ճառիցն եւ խրատական բանից՝ յորոց մարթ էր լիովին դատել զնա, ընդ երկբայութեամբ է հարազատութիւնն. վասն որոյ եւ զանց առնեմք զնոքօք առ տեղեաւս. բայց ÿի Ներբողէ Լուսաւորչին, զոր գրեալ է ÿի խնդրոյ նախանշանակեալ տեառն Համազասպայ, որ եւ չափաւոր ճաշակօքն ÿի գովութիւն կրթի նորա։ Զնոյն առաւելութեամբ հաստատեն եւ շարականք նորին, Որ նախիմացն. Ի յանսահմանն առաքելոցն, Թարգմանչացն եւ Ս. Սարգսին. չորեքին եւս յառաջին կողմանէ ձայնի (ԱԿ), դանդաղագնացք յերգ եւ յÿեղանակ, թերեւս հանդարտ բարուց երգողին ցոյցք. նմա ընծայեն ոմանք եւ զԱնթառամ ծաղիկ երեք տուն շարական պերճաբան, իսկ այլք զմեկնութիւն նորին։ Վասն սոցին Առաքէլ Սիւնեցի ÿի չափաբանեալ անուանակարգութեան յօրինողաց շարականի՝ կոչէ,
Սուրբըն Վարդան յուսոյ տեղին։
Այսոքիկ հաւաստի երկասիրութիւնք Վարդանայ. իսկ գործք եւ անցք կենաց նորին յետ դարձին ÿի Կիւլիկիոյ, չեն նշանակեալք ըստ բաւականին. յիշատակի գովութեամբ յամի 1255 մեծ վարդապետ եւ աստուածազգեաց այրն Վարդան, նախ ÿի Վիրապին վանս նստեալ ուսուցչապետ, ապա ÿի Սաղմոսավանս եւ ÿի Թեղենիս, այլ ոչ ունիմք հաստատատել՝ թէ սոյն իսկ մերս իցէ։ Նոյնպէս եւ Վարդանն վարդապետ որ ընդ տեառն Գրիգորիսի Դադիվանից առաջնորդի գնաց ՚ի հերքումն եւ ÿի յանդիմանութիւն Դաւթի դիւապատիր մոլորեցուցչի, ոչ է մերս այս, որպէս համարի նոր պատմահայրս Չամչեան, զի Կիրակոս պատմիչ իրացն՝ զՎարդանդ զայդ եւ զԳրիգորիս զոյդ Յօժարորդիս ասէ մականուանեալ։ Քաջանշան եւ սխրալի դէպք կենացն այն է՝ զոր ինքնին պատմէ մերձ յաւարտ գրոցն, որ եւ վկայ է մեծի համբաւոյ նորա առ իւրսն եւ առ օտարս, մինչեւ ÿի դուռն աշխարհակալին արեւմտից Ասիոյ՝ Հուլաղու ղանի, յորմէ եւ կոչեցաւ ընդ թագաւորս եւ ընդ աւագ իշխանս. եւ համարձակագոյն քան զամենայն ոք, ըստ շնորհաց իմաստութեանն եւ ալեւոր հասակին՝ խօսեցաւ ընդ ահեղին այնմիկ, լուաւ զգաղտնիս նորա եւ թելադիր եղեւ խորհրդակցութեամբ։ Բազում ինչ կարեւոր եւ հետաքննելի իրք են յայս դէպս, որ եւ քան զամենայն մասունս պատմութեանն հաճոյագոյն գտանի դեգերելոցն ÿի քննութիւն արեւելեան անցից այնր ժամանակի։ Ի դարձի անդ իւրում ÿի դրանէ ղանին՝ թուի հանդիպել աւազակաց Հարամեաց, եւ անկանել գրենոյն ÿի ձեռս նոցա եւ յաջողութեամբ թափել զնոսին։ Զյետին ամս կենացն՝ հաւանօրէն՝ եկեաց ÿի Հաղբատ, ուր եւ գրեացն ÿի խնդրոյ Կիրակոսի զմեկնութիւն Երգոցերգոյն, յամի մահուան Հուլաղուի. յետ երկուց ամաց վախճան արար պատմագրութեանն, եւ յետ չորից ամաց, այն է յամի Տեառն 1271, յորում ամի եւ ամոլակիցն իւր Կիւրակոս, վախճանեալ թաղեցաւ ÿի Հաղբատ. եւ զգերեզման սորա համարիմ իբրեւ ուխտատեղի կամ պատուելի յիշել Թոմայի Վանանդեցւոյ ընդ այլոց հոյակապ արանց անդ թաղելոց,
Վարդան մեկնիչըն քաջաբան.
քանզի անդէն թաղեալ է եւ այլ ոմն Վարդան վարդապետ նշանաւոր՝ երիցագոյն ժամանակաւ, այն՝ յորոյ խնդրոյ Ներսէս Շնորհալի գրեաց զմեկնութիւն բարձրացուցեաց ճառի։
Պատմագրութիւնս այս Վարդանայ, յետին գրաւոր վաստակ նորա, եւ գլուխ գործոց հեղինակին համարեալ ÿի յոլովից, թերեւս ÿի նախահռչակ համբաւոյն ստացեալ է զայդ վարկ, քան յիւր ուրոյն արժանեաց. զի ոչ գեղեցկաբան ինչ շարամանութեամբ լեզուին եւ ոչ մանրապատում ծանօթութեամբք կամ նկարագրութեամբք ախորժական ընծայի. զի թէպէտ եւ ÿի հասարակի չափաւոր, այլ եւ ուրեք ռամկօրէն վարի ոճով, որպէս ÿի պատմութեան անդ տեսաւորութեան ընդ Հուլաղուի, թերեւս ÿի հասկացումն ծանօթից իւրոց աշխարհիկ իշխանաց գրեալ։ Դարձեալ եւ ըստ քանակի գրոցն, զվեցհազար ամաց պատմութիւն ամփոփել կամելով յերկվեցեակ թերթս, հարկաւորէր իմն կարգել ցամաք բանս եւ ուրեք լոկ շարս անուանց եւ թուոց. եւ զի այս ոճ պահանջէ աչալուրջ քննութիւն եւ ճշդութիւն ժամանակագիր թուոցն եւ կարգաց յաջորդութեան աթոռոց եւ գաւազանաց, ոչ անվրէպ եւ յայսմ գտանի հեղինակս, կամ առ ծերութեան հասակին ոչ բաւեալ մանրախուզել ÿի ստոյգ պատմչաց, կամ առաջնոց ընդօրինակողաց գրոցն զնոյն սխալեալ. որով բազում ուրեք պակասաւորք են կարգք օտար եւ հեռաւոր թագաւորաց եւ սխալ ամք իշխանութեան նոցին. զոր եւ ուրեք ուրեք ազդ առնելով ծանօթութեամբք՝ զտյլովքն զանց արարաք. զի ոչ համարիմք ÿի հեղինակէ աստի ուսանել զայնոցիկ կարգս, մինչդեռ առձեռն պատրաստ գտանին խնդրողաց՝ այժմու ստուգաքնին ժամանակագիրք։ Բայց ստուգագոյն է ÿի յիշատակս ազգայնոց իրաց եւ դրացեաց մերոց, յորս են են արդարեւ եւ ÿի համառօտութեան անդ ոչ սակավ կարեւոր գիտելիք, եւ դէպք աննշանակք առ ÿի յայլոց, արգասիք մեծի մատենայած հմտութեան հեղինակին եւ ծանօթութեան գիտնոց արանց ժամանակին, առ որս ընտանութիւն եւ մուտ եւ ել ունէր. եւ դարանք հռչակեալ դիւանաց Հաղբատայ եւ Սանահնի եւ այլոց վանորէից Ձորոյգետոյ եւ Աղուանից եւ տան կաթուղիկոսարանին՝ օժանդակք աննախանձք կային նմա. եւ ըստ այսմ երախտապարտ գտանիմք Վարդանայ, որ տայ մեզ ծանօթս եւ զոմանց կորուսելոց արդ պատմագրաց մերոց՝ յանուանէ կամ անանուն. յակն արկեալ իւր գրեթէ զամենայն երիցագոյն պատմիչս մեր, զերկուց նախ քան գիւրն դարուց դէպս առնու յոլովակի ÿի Սամուէլէ եւ ÿի Մխիթարայ Անեցեաց, յՈւռհայեցւոյն Մատթէէ, յԱսորւոյն Միխայելէ, եւ ÿի Վրաց պատմութենէ եւ այլուստ. իսկ զիւրոյ՝ զÿ ԺԳ դարու դէպքն՝ ÿի լրոյ եւ ÿի տեսութենէ։ Այդքան բազումս ունելով օրինակագիրս եւ առաջնորդս, մեծարէ յաճախ անխտրապէս եւ զկարծիս նոցին. մանաւանդ ուր ազգին եւ նշանաւոր կամ սրբազան անձանց շքոյ եւ պատւոյ եւ կրօնից վարդապետութեան իրք կայցեն, դիւրահաւան գտանի առ հաճոյն եւ պանծալին եւ առ հրաշանշան երեւոյթս. զնոյն եւ յայլ գիրս նորին է տեսանել. իսկ ÿի պատմագրութեանս յայդպիսեաց սակի են պատմեալքն ինչ զԼուսաւորչէն եւ զդաշնակցութեանց կամ թղթակցութեանց ընդ գերագոյն գահու Հռովմայ, եւ տեսիլք վարդապետաց ոմանց. առ որովք հարկ համարեցաք ազդ ինչ առնել կամ ծանօթաբանել։ Զնոյն յայտ արարաք եւ երբեմն լոկով. նշանակաւս(!), ուր ղժողովոյն կամ զհաւատոց Քաղկեդոնի բանք էին, եւ սպրդեալ ինչ էր անճահ ÿի լուր՝ ոչ միայն մերումս ողջմտութեան, այլ եւ ոչ ինքեան՝ յայլսն ըզգուշաւոր եւ բարեպաշտ հեղինակին, եթէ յետնոցս հառեալ էր ժամանակաց, յորս պարզագույն եւս բացատրի եւ ճանաչի դաւանութիւն սրբոյ ժողովոցն, համաձայն նախագումար երիցն ժողովոց եւ մերոց երիցագոյն Հարց եկեղեցւոյ. եւ եթէ կամեցեալ էր կամ կարող լեալ՝ առաւել անաչառապէս քան կանխակալ մեծարանօք զյառաջ քան զինքն կացեալ վարդապետսն քննել, յորոց ոչ սակաւք նովին թերուղիղ այլ անչար մտօք խաբեալք կամ անհասք նրբութեան խնդրոյն՝ խորշէին ÿի քաղկեդոնտկանաց, քստմնելով ÿի կարծեցեալ նեստորական բաժանմանց՝ որ յանձն եւ ÿի բնութիւնս աստուածայրականին Քրիստոսի։ Բայց եւ զայս արժան է ազդել զբարեսէր հեղինակէս, զի թէպէտ եւ իւր հարազատ բանս համարեսցուք զգրեալսն զքաղկեդոնականաց, տակաւին հեզագոյն եւ հանդարտ գտանի քան զյոլովս յայլախոհիցն, եւ ոչ թերանայ ÿի մեծարելոյ զհարս ժողովոյն եւ զայլս նոցին հետեւողս արժանաւոր անձինս։ Գրելով զայսմ խնդրոյ առ Հեթում արքայ, յառաջաբերեալ զբանս Աթանասի եւ Կիւրղի եւ զԳրիգորի Աստուածաբանի, որք երկուս ասեն բնութիւնս, եւ ընդունելով զնոյնս՝ ասէ. «Ամէն բան տեղի եւ պատճառ ունի. զի որպէս լսողին եւ կարեացն պէտք եղեալ՝ խօսեցեալ են. զի ա՛յլ է կռւոյ բանն, եւ այլ է ճշմարիտ խոստովանութիւնն ÿի խաղաղ ժամու. զի Աթանաս ասացեալ է ընդդէմ Արիոսի երկու բնութիւն… Իսկ Աստուածաբանին՝ որ ասէ ÿի ճառին որ առ Կղաւդոնիոս, Բնութիւնք երկու, քանզի Աստուած եւ մարդ, բայց որդիք ոչ երկու. եւ այս վէճ է ընդդէմ Ապողինարի, որ մի բնութիւն ասէր զՔրիստոս..։ Իսկ Կիւրեղ ընդդէմ Եւտիքի դիւաբերանի, որ առաչօք ասէր եւ կերպարանօք զտեառն երեւումն եւ մի բնութիւն, այսինքն ոչինչ առեալ ÿի մէնջ, ասաց, Երկուք եւ ոչ միե։ Արդ որպէս Կիւրղիդ՝ նոյնպէս եւ ժողովակցացն ÿի Քաղկեդոնի՝ են բանքն, ո¯վ վարդապետ. եւ թէ նոքին իսկ Հարքն որք յառաջ եւ որք յետոյ ժողովոյդ՝ զանազանելով մի կամ երկուս ասեն բնութիւնս, ըստ քո իսկ վկայելոյ՝ «Ամէն բան տեղի եւ պատճառ ունիե. եւ որ կամի ոք քննել՝ իբրեւ զհաւատոյ սրբազան իրս, որպէս եւ էնն իսկ ամենայն իրօք, պարտի քննել, յստակ եւ անկիր մտօք, եւ մի, ընդ եկեղեցւոյ վարդապետութեան խառնել զազգային խտիրս եւ խնդիրս, կամ ընդ Հոգւոյ Աստուծոյ՝ զհոգի մարդոյս, հակառակողի ընդ մարդոյ, որով եւ աստուածամարտ գտանի բազում անգամ։
Զայսոսիկ առ յուշ ինչ արժան համարեցաք ազդել աստանօր, որպէս զի եթէ եւ յետ այսորիկ առ պատմական եւ ուսումնական օգտի հրատարակիցեմք եւ զայլս ÿի պատմչաց կամ ÿի գրչաց, առ որս շատ կամ սակաւ խծբիծք գտանիցին զայսմ աստուածաբանական խնդրոյ, ծանիցեն քաջ հանդիպողք մատենիցն՝ զմերս տեսութիւն. որոց՝ սիրելի է նախնեացս մատենագրութիւն եւ մատենագիրք՝ բարեկամք, այլ բուն սէր եւ բարի՝ ճշմարիտն միայն, որ է ուղիղ վարդապետութիւն. զոր եւ ցանկամք եւ խնդրեմք ուխտիւք նոյնպէս լինել ամենեցուն, եւս առաւել մերոցս համազգեաց, որպէս եւ զիարդ ընկալցին զմեր իղձ։- Եւ զի վերագոյնդ իբր երկբայութեամբ իմն ասէաք թէ արդարեւ հարազատ բանք հեղինակիդ իցեն ասացեալքն, եւ մի իբրու այլայլեալք յիրահամարձակ եւ ÿի կողմնասէր գրչաց, ոչ եթէ իսպառ օտար ÿի կարծեաց նորին համարիմք զայնս, մանաւանդ զի եւ օրինակք գրոցն հնագոյնք են, այլ զի եւ ÿի հինս անդ օրինակս մատենից հեղինակին՝ գոն խարդախեալ բանք։ Օրինակի աղագաւ, յԱրարածոց մեկնութեանն, ուր զՀոգւոյն սրբոյ ելումն եւ բղխումն յիշէ ըստ Եղիշեայ բանից ուղղափառ դաւանութեան, որում եւ ինքն հաւանի յիւրումն պատմութեան, եւ մատենագիր ոմն ÿի յաջորդ դարու սաստիկ նախանձայոյզ հռոմէական՝ բերէ գովութեամբ զնոյն վկայութիւն յըմբերանումն ոմանց հակառակողաց յիւրումն ժամանակի, զնոյն վկայութիւն գտանեմք ակներեւ եւ անհեդեդ այլայլեալ յօրինակս ինչ գրոցն, որք սակաւ ամօք զկնի մահուան հեղինակին են գրեալք։ Զայսր կողմնատար եւ թիւրեալ հոգւոյ առհաւատչեայ ընծայէին ուրեք եւ օրինակք պատմագրութեանս, ըստ իւրաքանչիւր կրից ընդարձակելով կամ սաստկացուցանելով զբանս հեղինակին. զոր արդարեւ ոչ է դիւրին ընտրել եւ ջոկել՝ որոյ այլուստ չիցեն հաւաստի վարք եւ միտք հեղինակացն. եւ յայսմանէ խաբին ոմանք թանձրապէս (ընդ Գալանոսի), մինչեւ մերոյս Վարդանայ վերագրել զանալի եւ զլուտական թուղթ հոմանուանն Սեաւլեռնցոյ, որ եւ յաւէտ Վահրամ կոչի, զգրեալն առ Հեթում, պարսաւանս Լատինաց, իբրեւ ÿի պատասխանի թղթոյ քահանայապետին Հռովմայ, զոր եբեր առ արքայն Հայոց՝ սպանիացի նուիրակն Տիմանջ, յամի 1247։
Արդ այսոքիկ բաւ, թէ շատ եւ թէ սակաւ՝ առ տեղեաւս. դարձցուք անդրէն առ պատմագիր մեր. եւ յաւելցուք ընդ թերութեանցն՝ ÿի գովութիւն, զնոյն ինքն իսկ զհամառօտութիւնն. այսինքն զճարտարութիւն՝ զայնքան հարուստ ամաց եւ զզանազան ազգաց եւ յեղանակաց դէպս գլխաւորս՝ յեռուլ եւ ÿի շար արկանել. որով յիրաւի յայս ոճ վիպասանից մերոց նախամեծար գտանի. զի եւ ոչ մի ոք ÿի սոցանէ յետ Ժ դարու՝ այսքան ճոխ եւ ÿի համառօտութեանն՝ հաւաքեաց զընդհանուր պատմութիւն. եւ քաջ ÿի ճահ գործոյն յարմարի վերնագիրն, զոր ընտիր Բ օրինակս մեր ունէր. Հաւաքումն պատմութեան մեկնողօրէն համառօտ եւ բովանդակ, դիւրահաս ընթերցողաց. յԱդամայ հետէ թուելով ըզժամանակսն. պատմելով զկիրս նոցին որ ÿի նմա. նա եւ զÿի բազմաց տարակոյսն ÿի բազում տեղիս լուծեալ խորահայեաց խորհրդով եւ քննիմաց իմաստութեամբ, որոց պատահիս յանձնիւրսն։ Ոչ է յայտ երբ սկսեալ իցէ հաւաքել զհամառօտս զայս, այլ աւարտեալ է յամի 1265, որպէս եւ ասէն իսկ, յետոյ քան զերթն առ Հուլաղու ղան եւ զառաջնոց քան զայն երեսնից ամաց դէպս (1235եւ1265) համառօտիւ յոյժ նշանակեալ կամ ÿի բաց թողեալ, վասն ոճով գրելոյ զայնս Վանականայ եւ Կիրակոսի յիւրեանց պատմագիրսն. սակայն յետ դարձին ÿի ճամբարէ Թաթարաց, վերստին ձեռն արկեալ է՝ զնշանաւորն զայն տեսութիւն եւ գրուցատրութիւն ընդ աշխարհակալին՝ յերիւրել ÿի կարգս բանիցն առաջնոցն, շաղկապ ընդ երկուսն արկանելով եւ զայլ հանդիպեալսն ÿի միջոց ժամանակին։ Յետ այնորիկ դարձեալ յիշատակէ զմահ ղանին, եւ զհարուածս Կիւլիկիոյ յԵգիպտացւոց, եւ զմահ ասպնջականին իւրոյ մեծարողի՝ զԿոստանդեայ կաթողիկոսի, եւ սրտառուչ ողբովք ÿի նոյն՝ կնքէ զգիրսն. ոչ ժամանեալ նշանակել, թերեւս եւ ոչ իսկ լսել՝ եւ զմահ մտերիմ մեկենասի իւրոյ՝ թագաւորին Հեթմոյ, որ մեռաւ յելս հոկտեմբերի 1270 ամին, իսկ պատմիչս ÿի յետագայ տարւոջ՝ յառաջ քան զհասարակել նորին, որպէս մեզ թուի։
Սուղ ինչ եւ զգրչագիր օրինակաց մատենի պատմագրութեանս ասասցուք, յորոց զտպագիրս ընծայեմք. զանց արարեալ զնորագիծ գաղափարօք՝ յերկուց հնագրաց եւեթ արարաք զընտրութիւն ընթերցուածոցն. յորոց մին՝ Ա. կամ Հ. եւ յոլովակի Հին Օ. (օրինակ) նշանակեալ ÿի ծանօթութիւնս, է արդարեւ հնագիր եւ հնատառ, եւ հնացեալ յստէպ կիրառութենէ, որպէս երեւի, այլոյ նշանաւոր պատմչի, Ստեփանոսի Ուռպելեան, վասն որոյ իսկ գրեալ է, իբր քսան ամօք աւելի կամ պակաս՝ յետ մահուան հեղինակին. որ եւ անթերի եւ բովանդակ ունի զպատմութիւնն. բայց յուղղագրութեանն եւ ÿի հարազատութեան ստորեւ գտանի քան զÿ Բ Օ. այսինքն Բնագիր օրինակն կամ Երկրորդ. զի զսա յաւէտ կալաք մեզ առաջնորդ, վասն ճարտար եւ անսխալ գրչութեան եւ ուղղութեան թւոց, եւ գլխովին իսկ շարաբանութեանն. եւ սա իսկ հին է, գրեալ յամի 1307, որ է երեսուն եւ վեց ամ յետ մահու հեղինակին. եւ զի դադարէ սա, ուր նախ աւարտեալ էր Վարդանայ զպատմութիւնն, թուի թէ յիսկագրէ անտի յօրինողին կամ յայլմէ կանուխ ուրեմն գաղափարելոյ՝ առեալ է հաւասար։ Իսկ ՕՕ. նշանակէ զի երկոքին եւս կամ ամենայն օրինակք այնպէս ունէին զընթերցուածն։
ՎԱՐԴԱՆԱՑ ՎԱՐԴԱՊԵՏԻ ՀԱՒԱՔՈՒՄՆ ՊԱՏՄՈՒԹԵԱՆ
Նախ քան զամենայն խնդիրս Հայցեսցուք եղեալքս զԷն, եւ սկսեալքս զանսկիզբնն, եւ ստորնայինքս զվերնայինն. ոչ զորքանն զամէնն, որ ինքեան միայնոյն է, այլ յանհասական փառացն փայլակն ինչ երեւման՝ որով ուղղեսցուք զբաղձանս մեր, եւ այն միջնորդիւ եւ ոչ անձամբ իշխեցեալ. եւ է նա բարեկամն Աստուծոյ մեծն Մովսէս։ Եւ զի հեզ է քան զամենայն մարդիկ, մի գարշեսցի ÿի մէնջ տալ մեզ զձեռն, եւ զգաւազանն որ Աստուծոյ, յորմէ բուռն հարեալ իմաստնասցուք։ Որպէս նա ÿի հարցանել զանուն Տեառն լուաւ եթէ նա է Որ էնն, յորմէ բացան խորք իմաստից նորա, եւ անտի վստահացեալ կոչեաց զնա Աստուած եւ տէր, արարիչ եւ ստեղծող ամենայնի. զի թէպէտ եւ լուաւ ÿի նմանէ զիւրաքանչիւրն, այլ էիւն հասկացեալ հաւատաց զի Աստուած է նա, որով է՛ է, զի աստ ածող է. եւ անուն նորա տէր է, զի յիւրմէ եղելոցն իշխան եւ դատաւոր է։ Եւ զի միշտ է՛ է, ոչ է եղեալ. քանզի զգոյութիւնն յայտնէ Էն, եւ Աստուածն՝ զարարչութիւնն. որպէս եւ զանուն գրոյն առաջին՝ Արարածք եւ Ծնունդք կոչեաց, զի առինչք են սոքա, որպէս յայտնիչք եւ քարոզք, արարածք՝ արարչին, եւ ծնունդք՝ ծնողին։ Եւ գիտաց թէ մի եւ միակ է Էն, քանզի եղեալքս բազում են, եւ ոչ է բազմութիւն առանց միոյն, բայց մինն է առանց բազմութեան. եւ ոչ թաքեաւ ÿի նմանէ իմաստք Երրորդութեանն, քանզի ծանեաւ եթէ Էն երեք է, որպէս եւ յառնելն զմարդն եւ ÿի բաժանել լեզուացն եւ յայլսն՝ խոստովանի զերեքն։ Եւ այլ եղեալքս կամ ÿի վեր են քան զմինն եւ կամ աւելի են քան զերեքն, զի անկատարք են։ Իսկ Էն երեք է, սկիզբն ունելով եւ միջոց եւ կատարումն. քանզի նա է Աստուած՝ առաջին, միջին, եւ վերջին. եւ թէ այլ ինչ գտանին այսպիսիք՝ նմանութիւնք են, եւ ոչ իւիք հաւաստիք։ Իմացաւ իսկ զԷն սկիզբն ամենայնի. քանզի ամենայն ինչ որ եղեալ է եւ լինի, նախ էութիւնն է սկիզբն եւ յԷէն էանայ։ Այլ եւ գիտաց եթէ պարզ է Էն. որովհետեւ զեղեալքս պատմեաց, թանձր եւ մարմնականս ծանեաւ։ Իսկ եթէ բարի է Էն, եւ անփոփոխ եւ անվախճան, եւ անորակ եւ անքանակ, եւ անորպիսութիւն. քանզի Էն բարի ոչ կամեցաւ միայն ունել զբարին, այլ արար բարի արարածս, վայելել յանծախելի բարիս արարչին։ Զոր սկսանի այսպէս։
|
|
|
|
| |
[Ա]
Ի սկզբանէ արար Աստուած զերկին եւ զերկիր։ Ոչ պատմելով սոցա նիւթ, զի անկարօտ է արուեստաւորն, սակայն արար չորս սկզբունս. ջերմ եւ թեթեւ, զհուր եւ զօդ. ցուրտ եւ ծանր, զջուր եւ զերկիր, ունելով ցամաքութիւն եւ գիջութիւն։ Եւ իսկզբանէ ասաց, զի անժամանակ ցուցցէ զառնելն. քանզի երեք իրօք պատկերացոյց ինքեան զեղեալն, անժամանակութեամբն եւ անբաւութեամբն եւ անտեղութեամբն։ Զի իսկզբանէն ոչ ունի ժամանակ, ոչ տարի եւ ոչ օր եւ ոչ ժամ եւ ոչ մասն հատածի, եւ ոչ ոք է բաւական գիտել զեղեալքս ամենայն. եւ ոչ է ÿի տեղւոջ վերայ. որպէս ինքն Աստուած է։ Իսկ փոփոխմամբ եւ շարժմամբ եւ քանակաւ եւ որակութեամբ եւ եղելութեամբն, զատչին ÿի բնութենէ արարչին։ Արդ իմաստութիւնն Աստուծոյ՝ արուեստ, եւ զօրութիւնն՝ առնօղ, եւ բարութիւնն՝ նիւթ անմարմին, զոր նիւթացոյց եւ տեսակացոյց կամքն առատ եւ հնարաւոր, եւ յոչէից ընչացոյց զձեւ երկնի եւ երկրի յանպատրաստ հիման վերայ եդեալ։ Քանզի երեք կամարք են մի քան զմի վերագոյն, հրեղէն, եւ ջրեղէն ÿի վայր քան զնա, եւ օդեղէն՝ որ է հաստատութիւնդ։ Որք երեքեան հողմով խառնեալ շուրջ գան բոլորեալ զերկրաւս, եւ երկիր ÿի վերայ ինքեան ունի զջուր՝ հաստատունն, հողմով անդուստ ÿի վեր փչեցեալ. զոր իւր բնական ծանրութիւնն ÿի վեր չթողու թռչել, եւ յանդնդոց ÿի վեր փչումն ÿի վայր չթողու անկանել, եւ Բանն Աստուծոյ բարձեալ կրէ թեթեւութեամբ զբոլորն։ Եւ ընդ լինել երկնի, կենդանածնեցաւ հրեշտակօք հրեղինօք, որպէս եւ գաւառն է նոցա հրեղէն. տասնեակ դասուք զետեղեալք. տեղեաւ եւ փառօք եւ զօրութեամբ զանազանեալք, արտաքոյ չորիցս տարերց, ըստ որում անայլայլականք են, եւ անմահք. եւ է երկինն վերին վարագոյր ընդ մէջ նոցա եւ Աստուծոյ, որ է անասելի օրինակն։
Եւ ասեն իմաստունք՝ եթէ յառաջին շուրջն երկնից գոյացաւ Բնութիւնն, որ է արուեստն Աստուծոյ, արարօղ զօրութիւն յետ Աստուծոյ. թերեւս ներգործութիւն տարերացս չորից։
Եւ երկրորդն շուրջ՝ կառոյց զհաստատութիւնն, եւ վերացոյց զկէս ջրոյն առ երկու իրս պիտանացու, զի բարձցէ զծանրութիւն երկրի զառաւելն, եւ զի արգելցէ զկիզողութիւն հրեղէն երկնիցն ÿի մարմնաւորացս։
Եւ երրորդ շուրջն՝ ակնարկելով կամացն Աստուծոյ՝ շարժեաց զբոյսս եւ զբանջարս, որոյ սկիզբն բորբոս հողոյն, եւ կատարումն սերմն որ ÿի նմա, եւ զծառս՝ որոյ սկիզբն մամուռն մօտ ÿի բոյսս, եւ կատարումն արմաւենին մերձ ÿի կենդանիս՝ յորս արու եւ էգ է։
Եւ ÿի չորրորդ շրջմանն եղեւ հրաման Տեառն ÿի վերայ լուսոյն, որ խզածն է յարփւոյն. եւ եհատ զնա յերիս մասունս, եւ յամանս բազումս, յարեգակն, եւ ÿի լուսին, եւ ÿի բազմութիւն աստեղաց. եւ երկոտասան կենդանատեսակք եղեն ճանապարհ արեգական եւ լուսնի, եւ եօթն այլ եւս աստեղաց. երիւքն առնէ արեգակն գարուն, եւ յայլ եւս յերիսն բարձրացեալ՝ առնէ ամառն, եւ ÿի կշիռն ելեալ ցածնու. եւ երիւքն գործէ աշուն. եւ եւս ցածեալ ընդ հարաւ կազմէ ձմեռն։ Եւ յաղագս կարի բարձրութեան եւ ցածութեան աշխարհաց՝ աճէ տիւն մինչեւ ÿի քսաներորդ ժամն, եւ պակասի մինչեւ ÿի չորրորդն։ Եւ որպէս ասեն իմաստունքն չորեքտասան կլիմ է աշխարհս, այսինքն բաժինս. եւ եօթն կլիմն անբնակ է մարդկան. զի վասն յոյժ ցածութեան երկրին՝ ցուրտ է եւ խաւար. զի միշտ վեց ամիսն տիւ է ÿի խոյէն մինչեւ ÿի կշիռն, եւ վեց ամիսն գիշեր ÿի կշռէն մինչ ÿի ձուկն։ Իսկ խորին Հնդիկք միշտ հասարակ է, ոչ աճեն ժամքն, եւ ոչ պակասեն, այլ մնան երկոտասանք։
Իսկ ÿի հինգ շուրջն եւ ÿի վեցն, ել հրաման ÿի ջուր եւ յերկիր վասն կենդանեաց, սկսեալ ÿի կառաբոյսս եւ ÿի սպունգս, եւ կատարեալ ÿի մարդն ÿի կատարեալ կենդանին բանաւորութեամբ, ÿի հազար ազգս, գլխաւորօքն իւրեանց լեւիաթանաւ որ ÿի ջուրս, եւ բեհմովթաւն որ ÿի ցամաքային անապատս. եւ այս է ըստ Արիստոտելի հոգի ընդհանուր տուող գոյութեան ամենայնի։
Եւ արդ բնութիւնն շարժէ զգունդն երկնից, եւ նա զժամանակն, եւ նա զտարրն, եւ նա զտունկս եւ զկենդանիս. եւ զհալական նիւթս, զոսկի եւ զարծաթ, եւ զակն, եւ զայլսն զոր գործէ բնութիւնն ծծմբով, եւ ժիպակաւ՝ որպէս ասեն գիտողք։
Իսկ ÿի գլուխն հասուցեալ զանդամոցն յօրինուած, որպէս քաջ պատկերագիրքն՝ զի յոտիցն սկսանին, հրաշագործէ իմն նոր յօրինելով բնութիւնս յերկնէ եւ յերկրէ, եւ որ ÿի մէջս են, վեցից ձեռաց խոնարհելոց ÿի միոյ պատկերի շինուած, զի մինն նման իցէ երիցն, որովք մի հաւատասցի ստեղծողին բնութիւն եւ էութիւն եւ աստուածութիւն. գիտելով որ ինչ լինելոցն էր զմեղանսն, այլ ոչ կարէր արգելուլ նախագիտութիւնն զշարժումն յորդառատ բարերարութեանն. այլ եւ ÿի նոյն իսկ բարերարութենէն ոչ հրաժարէր ոտիւք գալ հիւանդատես այնմ զոր ձեռօքն ստեղծ, եւ տուեալ զնա երկրի, մատնէ դահճին մահու կարճել զմեղսն, եւ հանել զչարութիւնն ÿի նմանէ, եւ ցուցանել նմա զվնաս օձին եւ զնենգութիւն չարին, զի այլ մի՛ լուիցէ նմա, գիտելով զոր ինչ առնելոց էր՝ զվերստին նորոգումն. այլ եւ ոչ ետ նմա գութն իւր կատարել զվճիռ մահուն՝ զոր եհատ նմա, զի ահա ոչ մեռաւ հոգին, այլ հողն հող եղեւ, եւ բնակիչն մնաց։ Եւ արուեստաւորն կարօղ է եւ գթած, եւ նիւթն ÿի ձեռին նորա, եւ ժամանակ յարութեանն անմոռաց ÿի նմա։
|
[Բ]
Արդ սրոբէիւք բոցապատ արարեալ Աստուծոյ զդրախտն՝ որ կայ ընդ արեւելս, յերկրի արմատացեալ ÿի կատարս լերինն բարձու, որ հաւասար է գնդին լուսնի, անծորելի պտղով եւ անթառամ սաղարթիւք, ուր ոչ ներգործէ արեգակն տիւ եւ գիշեր, այլ յարփւոյն պայծառանայ, եւ կամ նշողիւք փառացն Աստուծոյ, որպէս զմեծ գործ նորա, եւ հրաշալի տեղի. որում ոչ համարեցաւ արժանի զանցաւորն տեսլեան անգամ, այլ յամենայն կողմանց վառեաց զնա հրով՝ ÿի կողմանց եւ ÿի վերուստ, որպէս զշանթական հուրդ, որ յորժամ անկանի՝ զինքն եւ զտեղին ծածկէ յաչաց, զի մի՛ ժպրհեսցի ոք խնդրել զնա առանց կամացն Աստուծոց։ Ուստի զամս երեսուն ողբացեալ Ադամայ Եւայիւ զանխորհրդութիւնս իւրեանց կուսութեամբ, ապա գիտացին զմիմեանս յանասնոցն անկեալ յանարգանս, եւ ծնան զԿայէն հիւանդ ծնողացն ցաւած ծնունդ, որպէս ասեն բժիշկք, քերբ միով Կլիմաս կոչեցեալ. եւ զկնի երեսուն ամաց ծնան զԱբէլ, եւ զԱբելուհի քոյր նորա։ Եւ զկնի այլ եւս երեսուն ամի սպան Կայէն զԱբէլ. քանզի ուսեալ ÿի ծնողացն պատուել զԱստուած պատարագօք պատուականաց եւ առաջնովք, եւ վասն սիրելոյն զմիմեանս՝ ընդ անձին եւ ընդ եղբօրն մատուցանել։ Իսկ Աբելի ածեալ յանդրանկաց գառանց եւ ÿի պարարտաց զիւր եւ զեղբօրն, վասն որոյ հայեցաւ Աստուած նախ ÿի Հաբէլ եւ ՚ի պատարագս նորա, եւ ÿի Կայէն ոչ նայեցաւ, զի զյոռին եբեր, ընդ անձին միայն, եւ ոչ զմասն եղբօրն. եւ ոչ եղեւ ընկալեալ ÿի վերուստ հրով, որպէս զՀաբելին. վասն որոյ ÿի կարծիս եղեալ Կայէն վասն Աբելի, թէ առնու զնա ÿի դրախտն Աստուած վասն ընդունելի պատարագին, եւ նախանձու վառեալ՝ սպան զնա։ Եւ իմացեալ Ադամայ եւ Եւայի, սգացին զնա ամս հարիւր եւ քառասուն։ Եւ ÿի կոչելն Աստուծոյ զԿային ողորմութեամբ յապաշաւանս, ստեաց եւ յաւել մեղս ÿի վերայ մեղաց, եւ առեալ պիսակ ÿի ճակատն, որպէս ասեն, եւ դողդոջումն յամենայն անդամսն, եւ ծնեալ որդիս եւ թոռունս, յերկարակեաց եղեալ տանջանօք եւ նախատանօք մեռանի։ Եւ զի որդիք նորա Ենովք եւ Գայերիդադ եւ Մայաէլ եւ Մաթուսաղա եւ Ղամէք նման հօրն չարք էին. որպէս Ղամէք խոստովանի կանանցն, այր եւ երիտասարդ սպանեալ, զոր ասեն եղբարք արդարոյն Ենովքայ, զոր սպան եւ առ զկանայս նոցա, եւ ոչ թէ զԿային եւ զորդի նորա, որ նման հօրն ասեն, զոր Աստուած ասաց ոչ ումեք սպանանել զնա։ Այս Ղամեքայ որդիք, Թովբէլ եւ Յուբաղ, եւ քոյր նոցա Նոյոմի, արարին քնարս եւ երգս, եւ սնգոյրս, եւ գտաւ ÿի նոցանէ դարբնութիւն պղնձոյ եւ երկաթոյ։
|
|
|
|
| |
[Գ]
Իոկ զկնի երկերիւր եւ երեսուն ամաց ելիցն ÿի դրախտէն, եղեւ որդի մխիթարութեան Ադամայ Սէթ, որ յետ երկերիւր եւ հինգ ամին՝ ծնանի զԵնովս, որ եւ վարս ուղիղս ցուցեալ յուսացաւ յԱստուած հատուցանել նմա, եւ կոչեաց զանուն տեառն Աստուծոյ յօգնութիւն. եւ արար գիր, եւ գրեաց յերկուս տախտակս պղնձիս եւ խեցիս, եւ մարգարէացաւ եթէ երկու անգամ անցանի աշխարհ, ջրով եւ հրով, եւ գրեաց զայս, եւ զանուանս ամենայն իրաց, զորս եդեալ էր Ադամ զի պահեսցին ÿի պնակիտսն, ÿի ջրոյն՝ ÿի պղինձն մնայցէ ասէ, եւ ÿի հրոյն թրծեալ աղիւսն խեցեայ. եւ վասն այսորիկ աստուած կոչեցաւ, եւ որդիք նորա՝ որդիք աստուծոյ։ Այլք ասեն՝ յորդւոց նորա երկերիւր անձինք յիշեցին զկեանս դրախտին, եւ ելին ÿի լերինս պահել կուսութիւն, եւ աստի կոչեցան որդիք Աստուծոյ. եւ ապա ձանձրացեալք իջին ÿի լեռնէն Ահերմոնի. եւ հալածեցին զնոսա եղբարք իւրեանց։ Եւ որդիքն Կայենի եւ դստերքն ÿի քնարս եւ ÿի սնգոյրս պատրեալ զնոսա՝ առ ինքեանս դարձուցին, առնուլ կանայս զորս ընտրեսցեն. եւ արարին այնպէս, անցեալք զուխտիւն Աստուծսյ, որ եդեալ էր նոցա մի՛ առնել խնամութիւն ընդ նոսա։
|
|
|
|
| |
[Դ]
Եւ ասեն զկնի հազար ամին ելիցն ÿի դրախտէն, որդիքն Կայենի եդին իւրեանց թագաւոր, Սամիրոս անուն, նոյնպէս եւ որդիքն Սեթայ՝ Աղորոս անուն, որ եգիտ զթիւ կենդանակերպիցդ եւ զմոլորակացդ, եւ ÿի նմանէ անուանեցաւ քաղդէութիւնն, որ է հմայութիւն աստեղաց. եւ անտի թուեն տասն թագաւոր, եւ ժամանակ նոցա հազար հարիւր եւ ութսուն ամ։ Ենովս հարիւր եւ իննսուն ամաց ծնանի զԿայնան. Կայնան հարիւր եւ եօթանասուն ամաց ծնանի զՄաղաղիէլ. Մաղաղիէլ հարիւր վաթսուն եւ հինգ ամաց՝ ցնանի զՅարեդ. Յարեդ հարիւր վաթսուն եւ երկու ամաց՝ ծնանի զԵնովք։ Ենովք հարիւր վաթսուն եւ հինգ ամաց՝ ծնաւ զՄաթուսաղա. Մաթուսաղա հարիւր վաթսուն եւ հինգ ամաց՝ ծնաւ զՂամէք. Ղամէք հարիւր ութսուն եւ ութ ամաց՝ ծնաւ զՆոյ. եւ լեալ եօթն հարիւր եօթանասուն եւ երեք ամաց՝ մեռաւ նախ քան զհայրն քսանեւինն ամօք։ Ի հազար վեցհարիւր վաթսուն եւ վեց ամի ելիցն Ադամայ ծնաւ Նոյ. յորում ժամանակի բազմացան չարիք, եւ յաճախեաց անիրաւութիւնն։
Զի նախ եգիտ սատանայ իւր զէն զորկորամոլութիւնն, ապա զկնասիրութիւնն, ապա զսպանութիւնն. եւ արար զայս սատանայ, զի ÿի շատ խառնիցն լինին կանայք անծնունդք եւ կենդանիքն սպանանեն զմիմեանս, եւ բառնայ մարդկութիւն։ Քանզի քառասուն այր մեռանէր վասն միոյ կնոջ, եւ ընդ կանայսն միայն ունէին խաղաղութիւն, ասէ սուրբ հայրն Եփրեմ։ Իսկ խնամք Տեառն ընդդէմ չարին՝ զբազում խառնսն առնէր պատճառս ծնանելոյ հսկայիցն անճոռնեաց. եւ զի ÿի կանանցն եղեւ կամաց ախտն, ÿի ծնանել զյաղթանդամ կորիւնսն՝ մեռանէին մարքն, եւ ապրէին ծնեալքն. որ եւ աճեցեալք, եւ ÿի կոյտս իւրեանց հասակին հայեցեալք, հպարտացեալք՝ յաւիտենից արք անուանէին զինքեանս։ Վասն որոյ զի Աստուած բազմակեաց արար զնոսա, զի փոխանակ գրոյ լինիցին զաւակացն, եւ շատս ծնանիցին, նոքա վիսացեալք բնաւ ակն ոչ ունէին մահու. զոր կարճեալ արարչին, եւ առեալ յաղտեղեալ անձանց նոցա զհոգւոյն շնորհն, ասաց՝ եղիցին տարիք դոցա հարիւր եւ քսան, եւ հոգի իմ մի՛ մնասցէ ÿի դոսա. եւ հարիւր եւ քսան ամ՝ ոչ հասարակաց մարդկան յայնմհետէ, այլ արանց ժամանակին ներումն ապաշաւանաց։ Եւ եղեալ Նոյի հինգ հարիւր ամաց անբամբաս կենօք յանապատի բնակելով կուսութեամբ, հրամայէ Աստուած կին առնուլ, եւ որդիս ծնանել, եւ արկղ շինել՝ որ վերաբերի ջուրց։ Եւ եղեն իրքն. զհարիւր ամն ապաշխարութեան տուեալ ժամանակին. եւ զի ոչ ապաշաւեցին՝ կարճեաց զքսան ամն. զոր ասեն յիննհարիւր վաթսուն եւ երկու ամացն Մաթուսաղայի յաւելեալ եւ անցեալ ÿի ներքոյ ջրոյն. վասն որոյ ÿի վեցհարիւրերորդի ամին Նոյի եղեւ ջրհեղեղն, եւ կորոյս զամենայն կենդանիս, բայց յայնմանէ՝ որ ընդ Նոյի կային ÿի տապանին, ընդ ութ բանականսն։
|
|
|
|
| |
[Ե]
Այլ զթիւ յամելոյն Ադամայ ÿի դրախտին ոչ ոք կարէ ասել. մի՝ զի ժամանակագործ արեգակնս այս ոչ սպասաւորէ դրախտին, եւ երկրորդ՝ զի որքան անմեղ էր Ադամ՝ ընդ անմահսն էր նորա վիճակն, որք չեն ընդ տարեօք։ Իսկ զկնի յանցմանն՝ ոչ յամեաց ÿի դրախտին. զի ընդ մահու վճռաւ եմուտ, եւ Աստուծոյ մեռաւ, եւ գերեզմանի պէտք էին, եւ դրախտն անմահից էր տեղի, վասն որոյ յերկիր հանեալ՝ մտանէ ընդ ժամանակաւ։ Եւ անտի համարէ Հոգին զտարիսն ÿի ձեռն Մովսիսի. որ լինի ըստ եօթանասնիցն թարգմանութեանն յելիցն ÿի դրախտէն մինչեւ ցջրհեղեղն՝ երկու հազար երկու հարիւր քառասուն եւ երկու ամք. եւ ըստ եբրայեցւոցն՝ հազար վեց հարիւր յիսուն եւ վեց ամք, պակաս հինգ հարիւր ութսուն եւ վեց ամօք. եւ զպատճառն ասեն թէ կնասէրք էին Հրեայքն, կարճեցին զտարիս ամուսնանալոյ առաջնոցն, զի մի՛ ոք արգելցէ զնոսա ÿի տղայութեանն առնուլ կանայս. քանզի անմիաբանութիւն նոցա նախ քան զամուսնանալն է։ Զի զԱդամ հարիւր եւ երեսուն ամաց ասեն ծնանել զՍէթ, եւ Սեթայ հարիւր եւ հինգ ամաց ծնանել զԵնովս. իսկ զյետ ամուսնութեան ժամանակն զոյգ բերեն եօթանասնիցն. եւ ÿի Յարեդին եւ ÿի Մաթուսաղային եւ ÿի Ղամեքայն միաբանին դարձեալ. որ առաւել յանդիմանէ զնոցա ստութիւնն, զի թէ կրտսերքն շատ պահեցին զողջախոհութիւնն, քանի՛ առաւել աւագքն եւ լաւքն։ Արդ Նոյ լեալ ամաց հինգ հարիւր՝ ծնաւ զՍեմ, զՔամ եւ զՅաբեթ, որովք ապրեցաւ ÿի ջրոյն, որ եղեւ ÿի վեցհարիւրերորդի ամին իւոյ, եւ զկնի ելիցն ÿի տապանէն եկաց այլ եւս երեքհարիւր եւ յիսուն ամ. եւ ծնաւ ասեն որդի մի այլ Մանիտոն անուն, եւ դուստր մի Աստղիկ անուն, որոց եւ բաժանեաց զամենայն աշխարհս. նախ յերիս հատեալ բաժինս՝ ըստ երից որդւոցն որք ելին ÿի տապանէն, յԵւրոպիա, ÿի Լիբիա, յԱսիա։ Եւրոպիա՝ մասնեալ ասի, քանզի մասնեաց Նոյ զարեւմուտս կցելով ÿի նա յարեւելից յԵմաւոն լեռնէ, եւ ետ զնա Յաբեթի, որ ձգեցան եւս մինչեւ ցլերինս Կասբից եւ Կովկասու եւ լցին զկղզիս. եւ մասն ինչ յարեւմտից հատեալ՝ ետ Մանիտոնի, որ ասեն խնդրեաց յոսկերացն Ադամայ, զոր ունէր Նոյ ÿի տապանն. եւ ետ նմա զլսռունս ծնգացն, եւ գնաց. որ եւ եգիտ զհաւահմայութիւնն. եւ նա է հայր բնակչաց Բիւրիտոնացւոց։ Եւ Լիբիա լիաբաժին ասի, որ է մեծասահման կողմն հարաւոյ, Եգիպտոս, եւ ամենայն Հնդկաստան եւ Եթէովպիա, զոր ետ Քամայ. եւ զերկիրն խնկաբեր, որ կոչեցաւ Երջանիկ Արաբիա, ետ Աստղկայ դստեր իւրոյ, ուստի եկն տիկինն Սաբայ, զի յայնմհետէ կանայք ժառանգեն զնա։ Իսկ Ասիա աստուածային ասի, որ է արեւելք. տայ զնա Սեմայ, ÿի Կարմիր ծովէն եւ յԵւիլայ եւ ÿի Պաղեստինայ եւ յԱսորեաց մինչեւ ցՊարթեւս եւ ցՎրկան, եւ ցելսն արեւու։ Տայ նմա եւ զոսկերս նախաստեղծիցն արկեղբ, զոր ÿի բռնանալն Քամայ ÿի վերայ նորա, թաղէ ÿի Գողգոթա եւ ÿ ի Բեթղեհէմ. եւ եդ նզովս զի մի յափշտակեսցեն զմիմեանց։
Յետ աշխարհաւեր ջրոյն յերկրորդում ամին ծնաւ Սեմ զԱրփաքսադ ÿի հարիւրերորդի երկրորդի ամին իւրոյ. Արփաքսադ ÿի հարիւրերորդի երեսներորդի եւ հինգերորդի ամին ծնաւ զԿայնան. սա բազմացոյց զքաղդէութիւն եւ եգիտ զկախարդելն աստեղօք, վասն որոյ որդիք իւր աստուած համարեցան զնա, եւ արարին նմա պատկեր ÿի կենդանութեանն եւ պաշտեցին զնա։ Կայնան հարիւր եւ քսան ամաց ծնաւ զՍաղա. Սաղա հարիւր եւ երեսուն ամաց ծնաւ զԵբեր. Եբեր հարիւր երեսուն եւ չորս ամաց ծնաւ զՓաղէկ, որ է բաժանումն, քանզի անհաւան լեալ վիճակացն տուելոցն ÿի Նոյէ, վիճէին մինչեւ դարձեալ բաժանեցին, ըստ բազմին եւ ըստ սակաւին աճման ազգի մարդկան. եւ ապա միաբանեալք ընդ միմեանս սիրով խորհեցան գնալ յարեւելս, տեսանել զդրախտն՝ զոր լուեալ էին եթէ անտի ելին նախաստեղծքն։ Եւ իբրեւ չոգան զշատ աւուրս, եւ ահա ծով լայնանիստ անջրպետեալ էր զնա յերկրէ. եւ դարձան անտի խորհելով ÿի սնոտիս, եթէ վասն մեղաց ջուր աւերեաց զերկիր, եւ անց ծով ընդ մէջ դրախտին, եւ մեղքն այն գտանի այսօր առ մեզ եւ ոչ պակասի յաշխարհէ. եւ արդ եկայք շինեսցուք մեզ աշտարակ պահել զմեզ ÿի գալ պատուհասի մեղաց ջրոյ։ Եւ էր Փաղէկ ամաց հարիւր երեսուն եւ երից եւ ծնաւ նմա Ռագաւ. եւ եկեալ իշխանաց աշխարհի յերկիրն Սենայար, ÿի դաշտն Քաղանէ, արկին հիմն քաղաքի, եւ շինեցին զնա վաղվաղակի, եւ սկսան ապա զաշտարակն յառաջին ամին Ռագաւու. ասեն ոսկեղէն եւ արծաթեղէն սարսխօք շուրջ դնելով աղիւս, խորովեալ հրով, զանգեալ բռով, կրով եւ կպերբ, արձակահիմն, խորամէջ, լայնափողոց, բացեալ պատուհանօք լուսաբերօք. ասեն եւ ակունս լուսարձակս դնել առ պատուհանօքն։ Անխոնջ վաստակօք զամառն եւ զձմեռն գործէին, եւ հող տեղւոյն ձեռն տայր. շար իմն մրջմանց յամենայն կողմանց ելողաց եւ իջողաց, այր զայր գրգռէր, եւ կին զընկեր իւր։ Եւ ոչ ոք ասէր եթէ ես շատ գործեցի քան զքեզ, այլ եթէ դու շատ գործեցեր քան զիս. զի դեռ անախտ եւ անցաւ ունէին բնութիւնս. եւ մինչեւ ցքառասներորդ ամն Ռագաւու՝ ոչ առին պարապ գործոյն, մինչեւ հասուցին յօդն անտես, յործուտն եւ ÿի մղծկուտն եւ ÿի սատակողն, յոր թռչուն ոչ վերանայ, եւ թէ ձկտի՝ թեւակիզեալ անկանի. եւ ասեն թէ զոսկին յատակացն սկսեալ տարան ընդ մէջն մինչ ÿի վեր, եւ հալէր ÿի ջերմութենէն, եւ մարդիկն ջանային եւս հնարիւք անկէզ մնալ, եւ ոչ կասել ÿի գործոյն, մինչ ինքն Տէր ողորմեալ դադար տայր առնուլ յանօգուտ ջանիցն. եւ գտանին զրոյցք ÿի տանն Նեբրովթայ, եթէ նախ հրեշտակ եկն առ Նեբրովթ, որ իշխան էր, եւ որսայր շինողացն կերակուր, եւ ասէ ցնա. Ես եմ հրեշտակ Աստուծոյ, կողմնապետ արեւելից. այսպէս ասէ տէր Աստուած երկնի եւ երկրի, լռեցէք դադարեցէք ÿի գալոյդ առ իս, զի ոչ կարէք. այլ ես եկից առ ձեզ ÿի ժամանակի, եւ տաց ձեզ սանդուխս որով կարէք եւ դուք գալ առ իս։ Եւ ոչ լուան հրեշտակին. ապա ինքն ասաց ցէակիցսն իւր. Եկայք մեք իջցուք եւ բաժանեսցուք զլեզուս նոցա. եւ զի ստեղծուածք ձեռաց նորա ÿի ցասմանէ զարհուրեալք փախչէին առ նա, ոչ պատժեաց զնոսա, այլ հոտով դրախտին արբեցոյց զնոսա. զի հանդէպ կայր դրախտին գլուխ բրգանն։ Եւ այսպէս մխիթարեալք զմայլմամբ յանճառելի բուրմանէ հոգւոյն, մոռացան զառաջին լեզուն. եւ չարար զնոսա վաստակ միւսանգամ քակելով, այլ հողմոյ հրամայեաց գործ, եւ ոչ զոք սպան ÿի նոցանէ. զի ոչ շրջեաց՝ այլ հոսեաց։ Եւ շատ ինչ բարի եղեւ. մի զի ծանեան մարդիկ զիւրեանց տկարութիւնն. եւ դարձեալ պատճառք իմաստից եւ գեղեցկաբանութեան, ÿի խոշոր լեզուէն առաջնոյ եւ ÿի կոպտաձեւ. փափկագոյնն Ելլենացւոց, եւ սաստկագինն Հռովմայեցւոց, Հոնն սպառնական, եւ Ասորին աղաչական, Պարսիկն պերճական, եւ Ալանն գեղեցկաձեւ, Գուդն ծաղրական, Եգիպտացին խարափաձայն, եւ Հնդիկն ճճուող, Հայն համեղ եւ ամենազարդ եւ համենական. եւ որպէս աղդի ազգի գոյնք գեղեցկութիւն առնեն, եւ զանազանութիւնք հասակաց, այսպէս եւ լեզուաց զանազանութիւնք։ Եւ առաջին լեզուն մնաց առ Եբերայ, որ ոչ միաբանեաց ընդ այլսն, եւ որպէս մեղքն բաժանեաց յերկու տուն զմարդիկ, ÿի Կայենին եւ ÿի Սեթայն, նոյնպէս եւ աստ, յերկու եղեն ազգ մարդկան, յԵբեր, եւ յեօթանասուն եւ երկու տանուտէրսն. որպէս մի Աստուած միազոր, համակ քաղցրն ÿի մէնջ հարկեալ եւ տանջէ եւս, եւ կոչի Աստուած եւ տէր։ Եւ եթէ ÿի յարութեանն հասարակի յԵբերայն խօսին, բայց զայս է ասել, եթէ ցեղացեղ եւ բազմակարօտ մեր բնութիւնս եւ յոքնանուն, երբ մաքրի եւ պարզի՝ անկարօտ լինի. զլեզուս հրեշտակաց առնու, ասէ սուրբն Եղիշէ, որով ընդ Աստուած եւ ընդ միմեանս խօսին։ Այլ Տէրն ելից զկարօտութիւն մարդկան, զխաչն տուեալ աշտարակ յերկինս ելից, եւ զաստիճանս առաքինութեան զօրինակն Յակոբայ ցուցեալ, եւ անդ իսկ կոչեաց Հոգին որ փոխեաց զլեզուս նոցա, հրեշտակս Աստուծոյ փոխանակ մարդկան, զի յօժարեսցին առ հրեշտակս ելանել։ Կացոյց ասէ զսահմանս ազգաց ըստ թուոյ հրեշտակաց Աստուծոյ, թուեաց ÿի հրեշտակս եւ յայլ ամենայն լեզուաց կացոյց վերակացուս ÿի հրեշտակաց Աստուծոյ, զի մի՛ օտարասցին ամենեւին յԱստուծոյ հեթանոսք։
|
|
|
|
| |
[Զ]
Բայց Բէլ հպարտացեալ յանճոռնի հասակն վաթսուն կանգուն, հնազանդեցոյց ինքեան զամենայն իշխանսն որպէս աստուծոյ, եւ ապա արձակեաց, բաց ÿի Հայկայ՝ որ էր որդի Թորգոմայ, որդւոյ Թիրասայ, որդւոյ Գամիրայ, որդւոյ Յաբեթի, որդւոյ Նոյի, որ ոչ պաշտեաց զնա աստուած, այլ եւ շուն կոչեաց զնա. եւ զի եկն ÿի վերայ նորա ծանր ամբոխիւ, եսպան զնա Հայկն նետիւ հարեալ զսիրտն՝ պղնձեօք տախտակեալ։
Իսկ որդիքն Քամայ ÿի գնալն յերկիրն կալուածոց իւրեանց, տեսին զՊաղեստինեայ եւ զկողմանսն Յորդանանու զի պարարտ եւ յուռթի էր. բնակեցան անդ ուժովն Բելայ ազգականին իւրեանց եւ զրկեցին զորդիսն Սեմայ, եւ եղեւ պատերազմ սաստիկ։ Այլ եւ որդիքն Յեկտանայ, Սաբա եւ Եւիլա եւ Ուփիր, իմացան զկազմած զինուց, եւ խնդրէին իւրեանց տեղի ընդարձակ, զի աճեցին ÿի բազմութիւն։ Եւ յերեսաց նոցա գաղթէին մարդիկ յամրոցս ինքնագործս, եւ ապա սկսան շինել բերդս, եւ պատերազմողքն գտին զմեքենայս առման ամրոցացն, մինչ ձանձրացեալ ազգացն յընտիր առնեն նոցա զերկիր զոր եւ կամեսցին. եւ առ Սաբայն զխնկաբեր երկիրն, զոր Սաբա կոչեաց, եւ Ուփիր զաշխարհն ոսկեհանաց, որ է Հնդիկք. եւ Եւիլա՝ զերկիրն պատուական ականց եւ անուամբն իւր կոչեաց Եւիլատ։
Այլ Ռաքաւ հարիւր երեսուն եւ երկու ամաց ծնաւ զՍերուք. Սերուք հարիւր եւ երեսուն ամաց ծնաւ զՆաքովր, եւ շինեաց Սերուք զՍրուճ. Նաքովր ամաց եօթանասուն եւ ինունց ծնաւ զԹարա. Թարա եօթանասուն ամաց ծնաւ զԱբրահամ։ Յայնմ ժամանակի ասեն լեալ զԱմազոնս, որ է կանանց զինուորութիւն. քանզի զկին ոմն ասեն յազգէն Թորգոմայ ժառանգ մնացեալ թագաւորութեանն ազգին, հատեալ զարու զաւակացն, եւ էր քաջասիրտ եւ արի, եւ աւերէր զազգս բազումս, եւ եղեւ գժտութիւն ÿի զօրացն, եւ կոտորեաց զնոսա, եւ ստացաւ զօրս ÿի կանանց, եւ նոյնպէս առնէր եդեալ զաթոռ թագաւորութեան իւր յԱլիօն քաղաքի։
|
|
|
|
| |
[Է]
Յիշեսցուք համառօտիւք եւ զմերն նախնին Յաբեթ, որ զկնի ջրոյն ծնաւ զԳամիր, ուստի Գամիրք, եւ զՄագոգ, յորմէ Կեղտք եւ Գաղատացիք, եւ զՄեդա, որ զՄարս շինեաց, եւ զԹոբէլ, յորմէ Թետալք, եւ զՄոսոք որ ա՛ռ զԼիւրիկիա. եւ զԹիրաս՝ յորմէ մերն Ասքանազ եւ Թորգոմ. եւ Յաւանայ՝ Յոյնք, եւ ÿի Թարշշայ՝ Վիրք եւ Տիւրենացիք. եւ ÿի Կիտիմայ Հռովմայեցիք եւ Լատինացիք։ Եւ Թորգոմ ծնաւ զՀայկն, եւ զեօթն եղբարս նորա, զՔարթլոս, զԿովկաս եւ զայլսն, որք ժառանգեցին զհիւսիսի։ Եւ ÿի Հայկայ Արամանեակ, յորմէ կոչեցաւ լեառն Արագած, եւ յԱրմանեկայ Արմայիս, որ շինեաց զԱրմաւիր։ Եւ Արմայիս ծնաւ զԱմասիա, յորմէ կոչեցաւ Մասիս լեառն. եւ Ամասիա ծնաւ զԳեղամ, որ շինեաց զԳեղարքունի. Գեղամ ծնաւ զՍիսակ, յորմէ Սիւնիք, եւ զՀարմա, որ ծնաւ զԱրամ, յորմէ ամենայն ազգ կոչէ զմեզ Արմէն։ Զի սա ընդարձակեաց զսահմանս Հայոց, որ զԿապադովկացիս եւ զՊռոտոն եւ զկլիմայն ընդ իւրեւ նուաճեալ, Արամանեակ կոչէր։ Եւ յԱրամանեկայ եւ ÿի Պոնտոս՝ Առաջին Հայք. եւ ÿի Պոնտոսէ ÿի քաղաքն Մելտենի՝ Երկրորդ Հայք. եւ անտի ÿի Ծոփաց գաւառն՝ Երրորդ Հայք. եւ անտի ÿի քաղաքն Մարտիրոսաց եւ յԱղձնիս՝ Չորրորդ Հայք. եւ զսեփական աշխարհն իւր կոչէ Մեծ Հայք։ Սա ծնաւ զԱրայն գեղեցիկ, որ մեռաւ ÿի Շամիրամայ, թողլով որդի զԱնուշաւան. որոց կարգի ազգն այսպէս։
Պարէտ, Արբակ, Զաւան, Փառան, Սուր յաւուրս Յեսուայ, Յոնակ, Համբակ, Առնակ, Նորայր, Վստամ, Կար, Գռակ, Հուան, Ընձակ, Գռակ, Հաւան, Զարմայր, որ յԻլիական պատերազմին ընդ Եթովպացւոց զօրուն մեռանի։ Պերճ յաւուրս Դաւթի արքային. Արբուն, Հոյն, Յուսակ, Կայպակ, զոր պսակէ Վարբակէս Մար, որ հանեալ զթագ ÿի Սարդանապալլեայ, տիրէ Ասորեստանի եւ Նինուէի։ Առ սա եկին որդիքն Սենեքերիմայ եւ պատուեցան եւս ÿի Պարոյրայ։ Զոր յաջորդէ Հրաչէ՝ որդի իւր, որ էր ընդ Նաբուգոդոնոսորայ յԵրուսաղէմ, եւ ած զՇամբատ ընդ իւր ÿի Հայս, յորմէ ազգ Բագրետունեաց։ Եւ յետ Հրաչէի Փառնաւազ, Պաճոյճ, Կայինակ, Փովա, Հայկակ, Երուանդ, որ ծնաւ զմեծն Տիգրան, որ սպան զԱժդահակ, եւ զԿրիսոս ըմբռնեաց եւ արձակեաց. Բաբ, Տիրան, Վահագն, Առաւան, յորմէ Առաւեղեանք, Ներսեհ, Զարեհ, Արմոգ, Պայգամ, Վան, Վահէ, զոր սպան Աղեքսանդր Մակեդոնացին։
Իսկ ÿի Քամայ որ մնաց մեզ ասել, Քուշ, Մեստրիմ, Նեբրովթ, որ է Բէլ, Բաբ Անեբիս, Արբէլ, Քայաղ միւս Արբէլ, Նինոս այրն Շամիրամայ։
|
|
|
|
| |
[Ը]
Ասասցուք եւ զկարգ թագաւորացն։ Առաջին թագաւորեաց Նեբրովթ ÿի Բաբելոն հիւսածոյ թագաւ պսակեալ եւ ոչ կռածու, ÿի յիսուն եւ վեց ամին Սերուքայ. սա շինեաց զՇօշ քաղաք, որ ասեն Ասպահան, եւ սա սպանաւ ÿի Հայկայ, որդւոյ Թորգոմայ։ Եւ թագաւորեաց Թիրոս քաղդէացի. յաւուրս սորա գտաւ արուեստ ոսկեհանութեան եւ արծաթագործութեան։ Եւ յետ նորա թագաւորեաց Սամիրոս յազգէն Սեմայ ամս եօթանասուն եւ երկու. սա սկսաւ դահեկան եւ դրամ գործել անուամբ գրոյ, եւ առ սովաւ գտաւ քանդուած նկարու, եւ կազագործութիւն եւ չափ եւ կշիռ, եւ ամենայն բարեկարգութիւն։ Զսմանէ ասէ Մենադրոս մոգ եթէ երիս աչս ունէր։ Ի քսան եւ հինգ ամին Նաքովրայ էր ճգնութիւնն Յոբայ որդւոյ Զարեհի, որդւոյ Ռագուելի, որդւոյ Եսաւայ, որ զամս երեսուն եւ ութ պատերազմեալ ընդ սատանայի, յաղթեաց համբերութեամբ եւ փառաւորեցաւ։ Յեօթներորդ ամին Թարայի թագաւորեաց Արփիազատ ամս ութեւտասն. եւ զկնի նորա Վիլօս Աթուրացի ամս վաթսուն եւ երկու, հանեալ զպատիւն ÿի Բաբելոնէ յԱթուրիայ, որ է Նինուէ. բայց Քսարոս ոմն թագաւորեաց ÿի Բաբելոն։ Եւ Սահերոն եղբայր Թարայի սպան զնա, վասն հանելոյ ÿի նմանէ զԿայնան կուռքն, զի էր քրմապետ։ Աստ շինեցաւ Դամասկոս յԱրամայ Հիթացւոյն։ Աբրահամու մօրն Մալքաթու էր անունն. եւ յետ տասն ամի ծնանելոյն Աբրահամու, ծնաւ Թարա զՍառա ÿի Զմրութայ կնոջէ իւրմէ, եւ ոչ ÿի մօրէն Աբրահամու, որպէս ինքն ասաց ցԱբիմելէք. Քոյր իմ է, ասէ, ÿի հօրէ եւ ոչ ÿի մօրէ։ Եւ լեալ Աբրահամ հնգետասան ամաց, սկսաւ խնդրել զԱստուած, մինչեւ ցեօթանասուն ամն. քանզի պարարտ եւ բազմաշահ երկիրն Քաղդէացւոց գրգռեաց զնոսա յամենայն չարիս, յորում այց արար Աստուած, եւ արածել հրամայեաց ճայից բազմաց զանդս եւ զայգիս նոցա բազում ժամանակս, եւ իւրաքանչիւր ոք սակաւ ինչ վաստակէր եւ պահէր իբրեւ զտարածոցս, եւ անկան յաղքատութիւն։ Եւ Աբրահամ էր պահապան ÿի հայրենիս իւր եւ ուսանէր ÿի գիշերի զաստեղագիտութիւն, եւ զտիւն վաստակէր ÿի պահել զանդս. եւ զամենայն զոհս եւ զուխտս եւ զաղօթս կատարելով պաշտեցեալ դիցն իւրեանց, եւ ոչ լինէր դիւրութիւն. զնոյն եւ Աբրահամ առնէր, եւ մտախոհ լինէր ապա յինքեան թէ չէ պատուհասս ÿի մերոցս պաշտելեաց, վասն զի ոչ կարեն բառնալ. այլ եւ յարուեստէ աստի յաստեղացս պարտ է ճանաչել՝ զի ÿի շարժման կան միշտ, եւ ÿի ներքոյ հարկի, եւ յայտ է թէ գոյ ոմն կառավար սոցա մեզ անծանօթ։ Եւ ապա սկսաւ պաղատանօք ասել. Անծանօթ Աստուած ամենայնի արարիչ, եւ այս թռչնոցս, դու հալածեա՛ զսոսա. եւ նոյն ժամայն անյայտ եղեն։ Եւ ասաց Աբրամ. Ահա գտաք զԱստուած. օրհնեալ է տէրութիւն քո եւ փառք քո լցցէ զամենայն երկիր. եւ պատմեաց ÿի տան հօր իւրոյ, եւ անփոյթ եղեւ նոցա զիրացն։ Յայնմ ժամանակի մեռաւ Վիլօս թագաւոր եւ ա՛ռ զթագն Նինոս որդի նորա, որ շինեաց զկուռս հօր իւրոյ ոսկեղէն, եւ ընդարձակեաց զԱթուր քաղաք, եւ յանուն իւր կոչեաց Նինուէ։
Ի սորա ժամանակս շինեաց Մելքիսեդեկ զԵրուսաղէմ, եւ Աբրամ ոչ դադարէր ÿի խնդրելոյ զերեւումն Աստուծոյ. եւ լուաւ նմա, եւ ըստ տանելոյ նորա յայտնեցաւ նմա, եւ ասէ. Ե՛լ յերկրէ քումմէ եւ յազգէ եւ տարայց զքեզ ÿի զրկեալ վիճակն ձեր, եւ քեզ եւ զաւակի քում տաց զնա. եւ ասաց զբանն հօր իւրում։ Եւ ել ընդ նմա, եւ եկին մինչեւ ցԽառան, եւ ստացան անդ տուն. եւ շինեաց անդ Թարա մեհեան կռոց, եւ այրեաց զնա Աբրամ, եւ Առան եղբայր նորա կամեցաւ շիջուցանել, եւ այրեցաւ անդէն. ոմանք ասեն թէ զիշակէսն նա հնարեցաւ, եւ մեռաւ ÿի Տեառնէ։
Եւ դարձեալ լինի առ Աբրամ ձայն Աստուծոյ ելանել ÿի Խառանէ, եւ ել ըստ բանի Տեառն. ասեն ա՛յլ կին ունել Աբրամ, եւ որդի Ովրեստէս անուն, զորս թողեալ զամենեսեան գնաց ÿի Պաղեստինեայ եօթանասուն եւ հինգ ամաց, եւ ութսուն եւ եօթնամեայ էջ յԵգիպտոս. եւ ել անտի անմոռաց ÿի Տեառնէ. եւ հարիւր եօթնեւտասն ամաց լեալ՝ ած զորդին ÿի զենումն. եւ հարիւր քառասուն եւ ութ ամաց առ զԿենտուր, եւ վեց որդիս ստացաւ ÿի նմանէ. ÿի հարիւր եօթանասուն եւ հինգերորդին վախճանեցաւ, յերեսներորդի եօթներորդի ամին Յակոբայ։ Ի քառասուն ամին առ Իսահակ զՌեբեկա, եւ ÿի վաթսուն ամին յղացաւ եւ գնաց հարցանել ÿի Մելքիսեդեկայ, եւ նա ասէ. Երկու ազգ է յարգանդի քում, եւ երկու ժողովուրդք։ Յեօթանասներորդի երկրորդի ամին Սահակայ՝ հնգետասաներորդ հարստութիւն իշխանացաւ յԵգիպտոս Ապիս, եւ աստուած կարծեցաւ. զնա Սարապիս ոմանք ասացին։ Ի հարիւր երեսուն եւ եօթն ամին Սահակայ գնաց Յակոբ ÿի Խառան առ Լաբան, եւ ութսուն ամաց ա՛ռ զԼիա դուստրն Լաբանայ։ Յաւուրս Յակոբայ Փորոն թագաւոր Եգիպտոսի օրէնս եւ դատաւորս եդ, եւ Ովգեգիս շինեաց զԵլեւսինեա յԱտտիկէ։ Յակոբ ÿի հարիւր ամին ել առ Իսահակ հայր իւր, եւ մետասան ամաց էր Ղեւի. զի յութսուն եւ իններորդի ամին ծնաւ զնա։ Յեօթնեւտասներորդի ամին վաճառեցաւ Յովսէփ, յերեսներորդի ամին եկաց առաջի Փարաւոնի։ Ի հարիւրերորդի երեսներորդի ամին էջ Յակոբ յԵգիպտոս. հարիւր քառասուն եւ եօթն ամաց մեռաւ։ Ղեւի քառասուն եւ վեց ամաց ծնաւ զԿահաթ։ Ոմանք զփորձանքն Յոբայ աստ ասեն։ Կահաթ վաթսուն ամաց ծնաւ զԱմրամ։ Ամրամ եօթանասուն ամաց ծնաւ զՄովսէս։ Յովսէփ հարիւր տասն ամաց վճարեցաւ ÿի վեցերորդի ամին Ամրամայ, եւ աւետեացն Աստուծոյ երկուհարիւր վաթսուն եւ վեց. յորում ամի թագաւորեաց յԵգիպտոս Քեբրոն ամս երեքտասան, եւ յետ նորա Մենափթիս ամս քառասուն եւ երեք. սա առնէր գետասոյզ զտղայսն Իսրայելի. յորմէ ապրեցաւ Մովսէս՝ բարձեալ զնա Թերմոթեայ դստեր նորին թագաւորին, որ եղեւ կին Քանդարայ թագաւորին Մեմփիս քաղաքի. եւ երեքհարիւրերորդ յիսներորդ ամ էր աւետեացն Աստուծոյ. եւ տասնամեայ լեալ Մովսէս՝ տուաւ յուսումն Յանէսն եւ Յամրէս։ Ի քսաներորդի երկրորդի ամին Մովսեսի սկսան զկաւակոխութիւնն որդիքն Իսրայելի. ÿի քսաներորդի ութերորդի ամին՝ Մովսէս իշխան եղեւ, եւ շինեաց զքաղաքն Թերմուպօլիս, անուամբն Թերմոթեայ, զոր եւ Մառիս կոչէին։
|
|
|
|
| |
[Թ]
Իսկ Եթէովպաւոցն՝ որ էին հարկատուք Եգիպտացւոցն՝ ապստամբեալ ասպատակեցին եւ գերեցին զԵգիպտոս, եւ զմայրագիրն Մովսէսի. եւ գնացեալ Մովսէս պատերազմեցաւ տասն ամ. եւ ա՛ռ զթագուհի նոցա զԹեսբաս, եւ զմայր իւր, եւ դարձաւ յԵգիսպտոս. եւ նախանձեցաւ ընդ նմա այրն Մառեայ, որ է Թերմոթիս. եւ ÿի մեռանելն Մառեայ, թաղեաց զնա Մովսէս։ Եւ առաքեաց այր նորա զՔսանթիս չարչարիչն Իսրայելի սպանանել զՄովսէս. եւ սպան զնա Մովսէս եւ փախեաւ ÿի Մադիամ. եւ Յանէսն եւ Յամրէս առին զորդիսն Իսրայելի եւ տարան զնոսա հնգետասան աւուր ճանապարհ ընդ անապատն, եւ շինեցին զդրախտն իւրեանց, զհնգետասան տարի. եւ ÿի կատարման շինուածին՝ յորդւոցն Իսրայելի առին տղայս իննհարիւր եւ ութսուն, եւ զոհեցին դիւաց. եւ հաւաքեցան առ նոսա, եւ եդին պահապանս դրախտին. եւ յայնմհետէ առաւել հնազանդեցան դեւք կախարդաց. եւ չորեքհարիւր դեւք, ասեն, ոչ հնազանդեցան, մինչեւ կրկին զոհեցին յանուն նոցա, եւ ապա եկեալ առին հաւանութիւն. բայց զշւօտ ամիսն անհնազանդեալ գործեն զկամս իւրեանց տանելով զոմանս ÿի մարդկանէ։
Իսկ Մովսէս ա՛ռ ÿի կնութիւն զՍեփովրա դուստր Ռագուելի, որդւոյ Դադանայ, որդւոյ Յեկսանայ, յորդւոց անտի Կենդուրայ, եւ ծնաւ ÿի նմանէ երկու որդիս։ Եւ աստ ասեն լեալ առ Դեւկալիոնիւ ջրհեղեղ ÿի Թեսաղիա, եւ առ Փայեթոնիւ յԵթէովպիա հրայրեայցք, եւ այլ բազում ապականութիւնք ÿի տեղիս տեղիս, որպէս պատմէ Պղատոն։ Իսկ Դեւկալիոն Պառնասացւոց կողմանցն թագաւորէր։ Մովսէս լեալ եօթանասուն ամաց՝ արժանի եղեւ երեւմանն Աստուծոյ, եւ հրամայէր գնալ յԵգիպտոս եւ հանել զԻսրայէլ. եւ նա յապաղէր զտասն ամ. եւ եղեալ ութսնամեայ, գնաց յԵգիպտոս, ÿի չորեքհարիւրերորդի երեսներորդի ամի աւետեացն Աստուծոյ։ Յեօթանասներորդէ հինգերորդէ ամէն Աբրահամու՝ երկերիւր եւ հինգ ամ մինչ ÿի մտանելն Յակոբայ յԵգիպտոս, եւ երկերիւր քսան եւ եօթն ամ կացին յԵգիպտոս. եւ տասն հարուածովք հարեալ Եգիպտացիքն, ստիպով հանին զորդիսն Իսրայելի յերեք հազար ութհարիւր քառասուն եւ երկու ամի ելիցն ÿի դրախտէն. եւ ելին ÿի հինգշաբաթոջ, եւ ÿի կիրակէի անցին ընդ ծովն Կարմիր, եւ աստի կոչեցան Եբրայեցիք. զի Եբրայն անցիկ թարգմանի. եւ առին նոր լեզու պարգեւօք, եւ այնու երգէին զօր հնեսցուքն, եւ էր նման հայրենի լեզուին։ Եւ եօթն ամիս շարժեցաւ Եգիպտոս, եւ տապալեցան յոլով շինուածք եւ ելին արտաքս ÿի շինուածոցն բնակիչքն։ Ի նմին ամի պարտեցաւ Ամաղէկ ÿի Յեսուայ, եւ ÿի նոյն ամի՝ յամսեանն երրորդի՝ ել ÿի լեառն Սինա Մովսէս։ Ապոլիմոս իմաստասէրն եբրայեցի ասէ, եթէ նախ Մսվսէս յԱստուծոյ իմաստնացեալ գիր արար քսան եւ երկու, եւ այնու գրեաց Աստուած զտասն պատգամն, եւ ետ ցՄովսէս, եւ նովիմբ գրեաց Մովսէս նախ զԵլից գիրսն, եւ ապա զքսան եւ երկու արարածսն ÿի Ծննդոց գիրսն եւ զայլ երիս գիրսն. եւ զօրինակ արարածոցս զգալի խորանաւն եցոյց, որ գործեցաւ եօթն ամիս ընդ եօթնօրեայ արարածոցս։ Եւ ունին հինգ գիրք Մովսէսի զրոյցս երեք հազարաց եւ եօթն հարիւր եւ երեսուն ամաց ըստ Եւսեբեայ։
|
|
|
|
| |
[Ժ]
Աստուածածանօթն Մովսէս կատարեցաւ հարիւր եւ քսան ամաց, եւ առ զգաւազան նորա Յեսու Նաւեայ ամս քսան եւ եօթն։ Ի վեցերորդի ամին Յեսուայ Դանաւոս եղբայր Եգիպտոսի թագաւորի Եգիպտացւոց յիսուն դստերօք զյիսուն որդիս եղբօր իւրոյ կոտորեաց, եւ Լինգոս զերծեալ թագաւորեաց, զոր ասեն ամենայն ուստեք աչացեալ, զի իմաստուն էր։ Յութեւտասն ամին Յեսուայ Փիւնիկս եւ Կադմոս ÿի Թեբացւոց յԱսորիս եկեալ թագաւորեցին, եւ աշխարհն կոչեցաւ Փիւնիկէ, եւ տուն Կադմեայ։ Եւ սոքա բերին անդ զիմաստութիւն, որպէս Կիկրոփս էած ÿի Մեմփիս քաղաքէ բնակիչս Աթենայ եւ եղեւ տուն իմաստից, եւ Կեկրոփս արար գիր Յունաց, զոր այլք զԿադմոս ասեն։ Կատարեցաւ Յեսու հարիւր եօթն ամաց, եւ դատաւոր եղեւ Գոթոնիէլ ամս քառասուն։ Ափրիկանոս երեսուն ամ դնէ ÿի մէջ Յեսուայ եւ Գոթոնիէլի, եւ Յոյնք յիսուն ամ ասեն Գոթոնիէլի. զի ութ ամ ծառայեցին Քուսայ, զոր սմա հաշուին։ Աստ թագաւորեաց Արգիացւոցն Պելապոս, ուստի Փիլսդոսն էր, բարոյախօսն ամենայն կենդանեաց։ Զկնի Գոթոնիէլի ծառայեցին Իսրայելացիքն Եգղոմայ արքային Մովաբու ամս ութեւտասն, զոր կցեն յամսն Աւոդայ, որ դատեաց զԻսրայէլ ամս ութսուն։ Աստ լցաւ չորեքհազար ամն յԱդամայ։
Յետ Աւոդայ ծառայեցին այլազգեացն ամս քսան. եւ զօրացաւ Սամեգար, եւ սպան ÿի Փղշտացւոց վեցհարիւր այր մաճով արօրոյն։ Եւ դատեաց զԻսրայէլ Բարակ Դեբորայիւ ամս քառասուն, յարելով զծառայութիւն այլազգեացն։ Յաւուրս սորա Յովն կացեալ սպարապետ Աթենացւոցն, Յոյնք անուանեցան եւ նոքա։ Յաւուրս սորա հարիւր իմաստասէրք տեսին զմի տեսիլ ÿի միում գիշերի, եօթն արեգակն. զոր Սաբիլէ կին մեկնեաց ÿի վերայ եօթն դարուց, եւ զվեցերորդն ÿի Քրիստոս մեկնեաց, որոյ ճառագայթն թագուցանէր զայլսն։ Զկնի Բարակայ իշխեցին Մադիանացիքն ամս եօթն, եւ դատեաց զԻսրայէլ Գեդէոն ամս քառասուն յարելով զայլազգեացն։ Դեդաղոս հիւսն եւ նկարիչ աստ երեւեցաւ, որ ասեն թէ շարժէր պատկերն զոր գործէր թուեցուցեալ։ ԶԳեդէոնի զեօթանասուն որդիսն կոտորեաց Աբիմելէք եւ դատեաց զԻսրայէլ ամս երեք. եւ զկնի նորա Թովղա ամս քսան եւ երկու։ Եւ Հերակլէս ասեն զԻլիոն աւար հարկանէր, սպանանելով զԱնտէոս, զոր երկրածին համարէին։ Յայիր Գաղադացի, ամս քսան եւ երկու. յետ սորա ծառայեցին այլազգեացն ամս ութ, ոմանք ութեւտասն ասեն, եւ յայլս յարեն։ Յեփթայի, ամս վեց։ Աղեքսանդրոս զԵլենէ առեւանկեաց, եւ տասն ամ պատերազմ վասն այնը, եւ առնուլն զԻլիոն. եւ Հերակլէս խոցեալ՝ ընկեաց զինքն ÿի հուր։ Եսեբոն ամս եօթն։ Եւ յետ նորա Ելոն տասն ամս, որ չկայ յեօթանասնիցն, այլ յեբրայեցին. Լաբդոն, ամս ութ։ Եւ թագաւորեցին Հռոմայեցիքն. առաջին թագաւոր Անիաս անուն։ Զկնի Լաբդոնի ծառայեցին Փղշտացւոցն ամ քառասուն. եւ ապա յարեաւ Սամփսոն փրկեալ զնոսա, ամս քսան։ Ի հինգերորդի ամին սորա եղեն իրքն Հռութայ։ Յաւուրս սորա մեռաւ Զեւս եւ թաղեցաւ ÿի Կրետէ, զոր ասեն կեցեալ ամս ութհարիւր եւ յիսուն, զի յաղագս բազմակեցութեանն Զեւս կոչեցաւ, որ ÿի ծննդենէ Դիա ասիւր։ Եւ Եբրայեցիքն քառասուն ամ ասեն զՍամփսոնի դատաւորութեանն։ Յոհանէս յետ Սամփսոնի կարգէ զոմն դատաւոր Եմագոր անուն քառասուն ամաւ։ Բայց Ափրիկանոս ասէ՝ թէ զքառասուն ամ ոչ գոյր դատաւոր. եւ էր խաղաղութիւն։ Հեղի ամս քսան ըստ եօթանասնիցն, եւ ըստ Ասորւոց՝ քառասուն։ Բայց գիտասցես, զի սուրբ առաքեալն չորեքհարիւր եւ յիսուն ամ կարգէ մինչեւ ÿի Սամուէլ, եւ այն լինի յորժամ զՅեսուայ ամքն եւ զՍամուէլին ոչ առնուս ÿի համարս. քանզի դատեաց զԻսրայէլ Սամուէլ ամս քառասուն ըստ եբրայեցւոցն, եւ ըստ եօթանասնիցն քսան. զի ÿի քսաներորդի ամին նորա խնդրեցին թագաւոր. եւ յայնմհետէ կարգին ժամանակք թագաւորացն։ Բայց Սաւուղայն՝ որչափ կենդանի էր Սամուէլ՝ նմա է համարեալ ÿի կենացն Սաւուղայ, որ չէր հաճոյ Աստուծոյ, բայց յերկու ամացն։ Սաւուղ թագաւորեաց ամս քառասուն։ Ի տասներորդ ամի թագաւորութեան Սաւուղի ծնաւ Դաւիթ. եւ ÿի քսաներորդ երրորդն՝ օծաւ, եւ քսանեւութ ամաց էր ÿի սպանանելն զԳողիաթ։ Յերեսներորդ ամի ծննդեանն Դաւթի մեռաւ Սամուէլ. եւ զկնի հինգ ամի մահուանն Սամուէլի սպանաւ Սաւուղ, եւ Յովնաթան. եւ թագաւորեաց Դաւիթ ամս քառասուն։ Ի տասներորդ ամի թագաւորութեանն իւրոյ՝ եհան զտապանակն ÿի տանէն Աբեդդարայ, եւ էր քահանայապետ Աբիաթար, եւ մարգարէք՝ Գադ եւ Ասափ եւ Նաթան, որ յանդիմանէր զԴաւիթ։ Յերեսներորդի ութերորդի ամի թագաւորութեանն իւրոյ՝ ընտրեաց Դաւիթ հարիւր ութսուն եւ ութ անձինս ÿի Ղեւտացւոց անտի, եւ արար քսան եւ չորս դաս, երկոտասան այր ÿի դաս մի սաղմոս ասացս, եւ սպասաւորս տապանակին Տեառն։
Եւ կեցեալ ամս եօթանասուն վախճանի, տուեալ զթագն Սողոմոնի, ամս քառասուն. եւ էր երկոտասան ամաց, եւ յառաջին ամին եղեւ նմա Ռոբովամ, ÿի Նամայէ կնոջէ յամանացւոյն։ Ի չորրորդ ամի թագաւորութեանն իւրոյ սկսաւ շինել զտաճարն, ÿի չորեքհարիւրերորդի ութսներորդի ամի ելանելոյ նոցա յերկրէն Եգիպտացւոց, ըստ թագաւորութեան գրոց եօթանասնիցն ասացեալ, զոր Եբրայեցին չորեքհարիւր քառասուն ասէ. բայց անսխալ այսպէս է. քառասուն ամ Մովսեսին, քսան եւ եօթն ամ Յեսուայն, որ է վաթսուն եւ եօթն ամ. եւ չորեքարիւր եւ յիսուն ամ դատաւորացն, ծառայութեամբ այլազգեաց՝ որ է հինգհարիւր եւ եօթնեւտասն. յետ որոյ Շմուէլ եւ Շաւուղ քառասուն ամ, եւ քառասուն ամ Դաւթի, լինի իննսուն եւ եօթն, եւ չորս ամ Սողոմոնին, եւ լինին միանգամայն ամք վեց հարիւր եւ մի։ Եւ չափ տաճարին վաթսուն կանգուն, եւ քսան լայն, եւ հարիւր եւ քսան բարձր։ Եւ շինեաց քաղաքս եօթն. եւ առ սա եկն դշխոյն հարաւոյ, եւ գովեաց զպաշտօնեայս տաճարին. զքսան եւ չորս դասն զԴաւթի կարգեալն, զոր Սողոմոն երկոտասան դաս յօրինեաց, քսան եւ չորս հազար այր ÿի դաս մի, եւ զվեց հազար դատաւորսն, եւ չորս հազար քնարերգակսն, եւ զչորս հազար դռնապանսն, եւ զայլ ամենայն յօրինուածսն. եւ գնաց ÿի նմանէ տիկինն։ Եւ մեղաւ Սողոմոն յերեսուն եւ եօթն ամի թագաւորութեանն իւրոյ, եւ մեռաւ յիսուն եւ երկու ամաց։ Եւ էին մարգարէք Սադովկ, եւ Աքիաս եւ Սամեա։ Եւ իմաստասէրք՝ Հոմերոս, եւ Սիդոս. եւ քահանայապետ՝ Սադովկ ÿի ցեղէն Եղիազարու, կէսք ÿի Թամարայ ասեն, որպէս կայ ÿի գիրս թագաւորութեանցն։ Կայ ÿի գիրս Փիւնիկեցւոցն, եթէ տաճարն յԵրուսաղէմ շինեցաւ հարիւր քառասուն եւ երեք ամօք յառաջ քան զշինելն Տիւրացւոցն զԿարքեդոն. եւ գրեն առակս ինչ առ միմեանս Սողոմոն եւ Քիրամ, եւ ոչ կարէր Քիրամ լուծանել զՍողոմոնին. բայց գտաւ այր ոմն, Աբգամանոս անուն ÿի Տիւրոս՝ որ կարողանայր առեղծուլ, այլ եւ գրէր առ Սողոմոն, եւ տարակուսէր Սողոմոն։
|
|
|
|
| |
[Ի]
Իսկ սուրբն Տրդատ կոչեցեալն յաւազանէն Յովհաննէս, յաղագս պարկեշտ կենացն եւ չարատեաց բարուցն՝ դեղակուր եղեալ մեռանի յանաստուածից ոմանց, թագաւորեալ ամս յիսուն եւ վեց։ Իսկ զսուրբն Ըռըստակէս սպան Արքեղայոս իշխանն չորրորդ Հայոց ÿի ճանապարհին Ծոփաց, յաղագս միշտ յանդիմանելոյն զնա ÿի գործս իւր չարս։ Եւ յաջորդէ զաթոռն Վրթանէս եղբայր նորա, մինչ կենդանին էր Տրդատ ÿի յիսներորդ չորրորդ ամի արքայութեան նորա. եւ զՌըստակէս տարեալ եդին ÿի Թորդան առ հօրն։
Իսկ զկնի մահուանն Տրդատայ՝ երկրորդ Սանատրուկ արշակունին, զոր կացուցեալ էր ÿի Փայտակարան, թագ եդեալ՝ խորհէր տիրել բոլոր Հայոց. որ եւ սպանանել ետ զմանուկն Գրիգորիս բարբարոս ազգին ÿի Վատնեան դաշտին, զորոյ զմարմինն բերեալ յԱմարաս հանգուցին։ Լուեալ զայս մեծ իշխանն Աղձնեաց Բակուր, ձեռն ետ յՈրմիզդ Պարսից արքայ, եւ խորհէր զՍանատրկոյն. զոր իմացեալ նախարարքն Հայոց, ժողովեցան առ մեծն Վրթանէս, եւ առաքեցին երկուս ÿի գլխաւորացն առ Կոստանդին որդի մեծին Կոստանդիանոսի, որ զկնի մահուան հօրն թագաւորեաց ամս քսան եւ չորս, զի օգնեսցէ Հայոց, եւ թագ դիցեն Խոսրովու որդւոյն Տրդատայ։ Զոր ընկալեալ զխնդիրն առաքէ զԱնտիոքոս զօրագլուխն. եւ թագ եդեալ Խոսրովու, խաղան ÿի վերայ Սանատրկոյ. որ իբրեւ լուաւ, փախեաւ ÿի Պարսս. եւ յաւարի առեալ զաշխարհն զօրացն մերոց՝ դարձան։ Եւ Մանաճիր Ռշտունի գնացեալ ÿի վերայ Բակուրայ՝ սատակէ զնա, եւ առեալ գերի բազում ÿի կողմանցն Մծբնայ՝ դառնայ. ընդ որս եւ զեօթն սարկաւագունս սրբոյն Յակոբայ. եւ զհետ եկեալ սրբոյն եւ խնդրեալ. ոչ տայր, եւ նորա կամեցեալ գնալ առ արքայ, գետընկէց առնէր. եւ սրբոյն իմացեալ դառնայր ÿի տեղի իւր՝ անիծանելով զՄանաճիր, եւ զաշխարհն իւր. յորմէ չարաչար մահուամբ սատակի, եւ գաւառն անպտուղ լինի՝ մինչեւ որդի Մանաճրի արժանաւոր ապաշխարութիւն ցուցեալ, եւ բերեալ հող զկնի մահուանն ÿի գերեզմանէ սրբոյն, օրհնի երկիրն հաշտութեամբն Աստուծոյ, բարեխօսութեամբ սրբոյն Յակոբայ։
[Լ]
Իսկ սուրբն Տրդատ կոչեցեալն յաւազանէն Յովհաննէս, յաղագս պարկեշտ կենացն եւ չարատեաց բարուցն՝ դեղակուր եղեալ մեռանի յանաստուածից ոմանց, թագաւորեալ ամս յիսուն եւ վեց։ Իսկ զսուրբն Ըռըստակէս սպան Արքեղայոս իշխանն չորրորդ Հայոց ÿի ճանապարհին Ծոփաց, յաղագս միշտ յանդիմանելոյն զնա ÿի գործս իւր չարս։ Եւ յաջորդէ զաթոռն Վրթանէս եղբայր նորա, մինչ կենդանին էր Տրդատ ÿի յիսներորդ չորրորդ ամի արքայութեան նորա. եւ զՌըստակէս տարեալ եդին ÿի Թորդան առ հօրն։
Իսկ զկնի մահուանն Տրդատայ՝ երկրորդ Սանատրուկ արշակունին, զոր կացուցեալ էր ÿի Փայտակարան, թագ եդեալ՝ խորհէր տիրել բոլոր Հայոց. որ եւ սպանանել ետ զմանուկն Գրիգորիս բարբարոս ազգին ÿի Վատնեան դաշտին, զորոյ զմարմինն բերեալ յԱմարաս հանգուցին։ Լուեալ զայս մեծ իշխանն Աղձնեաց Բակուր, ձեռն ետ յՈրմիզդ Պարսից արքայ, եւ խորհէր զՍանատրկոյն. զոր իմացեալ նախարարքն Հայոց, ժողովեցան առ մեծն Վրթանէս, եւ առաքեցին երկուս ÿի գլխաւորացն առ Կոստանդին որդի մեծին Կոստանդիանոսի, որ զկնի մահուան հօրն թագաւորեաց ամս քսան եւ չորս, զի օգնեսցէ Հայոց, եւ թագ դիցեն Խոսրովու որդւոյն Տրդատայ։ Զոր ընկալեալ զխնդիրն առաքէ զԱնտիոքոս զօրագլուխն. եւ թագ եդեալ Խոսրովու, խաղան ÿի վերայ Սանատրկոյ. որ իբրեւ լուաւ, փախեաւ ÿի Պարսս. եւ յաւարի առեալ զաշխարհն զօրացն մերոց՝ դարձան։ Եւ Մանաճիր Ռշտունի գնացեալ ÿի վերայ Բակուրայ՝ սատակէ զնա, եւ առեալ գերի բազում ÿի կողմանցն Մծբնայ՝ դառնայ. ընդ որս եւ զեօթն սարկաւագունս սրբոյն Յակոբայ. եւ զհետ եկեալ սրբոյն եւ խնդրեալ. ոչ տայր, եւ նորա կամեցեալ գնալ առ արքայ, գետընկէց առնէր. եւ սրբոյն իմացեալ դառնայր ÿի տեղի իւր՝ անիծանելով զՄանաճիր, եւ զաշխարհն իւր. յորմէ չարաչար մահուամբ սատակի, եւ գաւառն անպտուղ լինի՝ մինչեւ որդի Մանաճրի արժանաւոր ապաշխարութիւն ցուցեալ, եւ բերեալ հող զկնի մահուանն ÿի գերեզմանէ սրբոյն, օրհնի երկիրն հաշտութեամբն Աստուծոյ, բարեխօսութեամբ սրբոյն Յակոբայ։
[Խ]
Իսկ զկնի Տրդատայ միւս այլ Տրդատ յաջորդէ զսուրբ աթոռն՝ ամս երիս. ապա Սիոն եպիսկոպոս Աղձնեաց, այր սուրբ եւ սքանչելի, որ զյորդառատ աղբիւրն ցամաքեալ առ ստորոտով Սիմն կոչեցեալ լերինն գաւազանաւ հարեալ բխեցոյց. որ եւ զկնի ութ ամի կատարի, եւ առնու զաթոռն տէր Եսայի յԵղիպատրուշոյ. զոր ասեն թէ մայրն աղքատութեամբ էր սնուցեալ, բացօթեայ, մուրով, ցրտահար ÿի ձմերանի եւ արեւակէզ յամարանի. զոր ասեն թէ ÿի սաստելն ոմանց ÿի դրան հայրապետանոցին, ասաց մայրն. Ո՞չ գիտէք թէ պատրիարգ սնուցանեմ զտղայս իմ. որպէս եւ եղեւն իսկ, նախ եպիսկոպոս եւ ապա պատրիարգ, ÿի շնորհացն Աստուծոյ. որ զկնի երեքտասան ամի կատարի. եւ յաջորդէ զաթոռն Ստեփանոս ամս երկու։ Եւ ապա Յոբ ամիսս վեց. յորում աւուրս ÿի գեօղն Բագրեւանդ վասն ոսկեղէն զարդուց եկեղեցւոյն զրպարտեալ յոստիկանէն սպանան քառասուն այր. եւ առին յոլով գանձ։ Իսկ զկնի Յոբայ Սողոմոն յաջորդէ զաթոռն, որ էր ÿի Գառնոյ, առաջնորդ սուրբ ուխտին Մաքենոցաց. որոյ երթեալ ÿի գաւառն Շիրակայ ÿի գեօղն Զրեսկ, մտեալ ÿի խուց ճգնի յոյժ, ուստի հանեալ տանէին յաթոռն. զոր տեսեալ յոյժ ներգեւեալ ÿի ճգնութեանցն՝ ասեն. Յո՞ երթաս. ասէ. Սեւել զերեսս դեղով ընդ այլ հայրապետսն. որպէս եւ եղեւն. զկնի ամի միոյ վախճանեալ՝ նկարի ընդ այլսն։ Եւ յաջորդէ զնա Գէորգ յԱրագածայ ոտանէ։
Իսկ յետ Աբդլայի Մահմէտ որդի նորա. եւ առաքէ առ Լեւոն երկու գրիւ մանանեխ, եւ զոր զկնի, եւ չկարաց վնասել։
|
|
|
|
| |
[Ծ]
Իսկ յաղագս Վրաց թագաւորացն սկզբանց, որ կայ ÿի գիրս նոցա, եթէ Թորգոմ ութ որդւովք եկն յԱյրարատ գաւառ զկնի ջրոյն մեծի. եւ երեք յորդւոց նորա նախագահք եղեն՝ Հայօս եւ Քարթլօս եւ Կոկասօսն, եւ տիրեցին աշխարհաց, եւ իւրեանց անուամբն կոչեցին Հայս եւ Քարթլ եւ Կովկաս. եւ տիրեցին ÿի ծովէն Պոնտոսի մինչեւ ցծովն Կասբից՝ մինչեւ ցՄիհրան, եւ ցԱրբակ թոռն իւր, որ էառ կին ÿի Պարթեւաց՝ Սահակդուխտ անուն ÿի Պարտաւայ. որ եւ ամուլ գոլով հաւատաց ÿի Քրիստոս, եւ ետ նմա զաւակ՝ զՎախտանգ, որ եւ Գուրգասարն կոչեցաւ, որ է Գայլագլուխ ÿի Պարսից բառն. զի ունէր ÿի վերայ սաղաւարտին պատկեր գայլոյ յառաջի կոյսն, եւ յետի կոյսն՝ առիւծու։ Սա էառ իւր ÿի կնութիւն զդուստր Լեւոնի կայսեր. եւ ÿի սմանէ սերեցան թագաւորք մինչեւ ցԹեւտաս, զոր կուրացոյց Աբաս. յետ որոյ թագաւորեաց Բագարատ, որդի Գուրգենայ, որդւոյ Աշոտոյ Ողորմածին, ÿի վերայ Ափխազաց. այս ըստ Մխիթարայ երիցու ասիցն։
|
|
|
|
| |
[Կ]
Ի հինգհարիւր քսան եւ հինգ թուին սպանին Հոռոմք զՎասակ իշխանն զեղբայր կաթուղիկոսին Վահրամայ, որ էր տուկ Անտիոքու, ÿի նմին քաղաքի, նենգութեամբ. եւ զօրք նորա ամրացեալ ÿի կլայն, ետուն զքաղաքն ÿի Փիլարտոսն, որ բռնացեալ էր յայնժամ ÿի վերայ բազում գաւառաց՝ հայ ազգաւ. որոյ առեալ զքաղաքն խնդրեաց զվրէժ արեան նորա։ Այս Փիլարտոս ձեռնադրել ետ զՍարգիս քորորդի տեառն Պետրոսի կաթողիկոսի ÿի Միջագետս, այր սուրբ եւ պարկեշտ, մինչ կենդանի էր Վահրամ եւ Գէորգ. զոր աքսորեցին տէր Վահրամ եւ տէր Բարսեղ՝ որ յարեւելս, զոր ÿի Հաղբատ ձեռնադրեցին տէր Ստեփաննոս կաթողիկոս Աղուանից եւ թագաւորն Կիւրիկէ։ Յորում աւուրս եւ զՍարգիս աւագերէցն արքունի դրանն արհեպիսկոպոս ձեռնադրեցին երկոքեան կաթուղիկոսքն սուրբ ուխտին Հաղբատայ, տալով վիճակս յերկուց կողմանցն։ Այլ եւ զկնի մահուանն տեառն Սարգսի կաթուղիկոսի ետ ձեռնադրել ÿի տեղին Փիլարտոսն զԹէոդորոս ոմն։
Ի սոյն աւուրս սպանաւ Բեխդն իշխանն Շիրակունի, որ վասն յոյժ լաւութեանն նեղեալ սիրով ÿի կայսերէ՝ եղեւ հոռոմ. եւ տուաւ հայր խոստովանութեան նորա աբեղայ մի հոռոմ. եւ զի ոչ պահէր զօրէնս Հոռոմոց, խեղդեաց զնա պիղծ կրօնաւորն ÿի քուն գտեալ զնա միայն՝ ÿի բերդն իւր յԱնդրիօնն, զոր իմացեալ զօրաց նորա՝ գահավէժ առնեն զվիրագն անօրէն։ Իսկ զկայսրն Միքայէլ՝ փոխէ Վտանիօտն ամ մի. եւ զկնի Մեսելիանոսն՝ ամիսս վեց. եւ ապա Ալեքս՝ պիտանի այր եւ խելացի։
Յորում աւուրս եղեւ նշան սոսկալի ÿի վանքն Պիզու, զոր շինեաց Գագիկ արքայ։ Արք երկու անապատաւորք եղեալ ÿի տեսլեան՝ եկին ÿի վանքն, եւ նախ քան զհարցն ասացին զոր տեսինն. մինն ասաց թէ տեսանէի, զի կանթեղ եկեղեցւոյ գմբեթին անկաւ յատակ եկեղեցւոյս, եւ ոչ շիջաւ լոյս նորա. եւ միւսն ասաց թէ տեսանէի զի անկաւ յերկնից աստղ մի, եւ լոյսն առաւել փայլէր յեկեղեցիս։ Եւ հայր վանիցն ասաց, տեսէք զի անկեալ է ÿի սուրբ խորհրդոյն. եւ վառեալ մոմեղէն եւ գնացեալ գտին մասն անկեալ ÿի սուրբ խորհրդոյն ÿի բեմն ÿի սուրբ պենտեկոստէին, յանզգոյշ առնէ. որ եւ զկնի երեք աւուր գտաւ ÿի սուրբ պենդեկոստէին. եւ զայն երեք օրն չէր անկեալ ոչ յաւելն եւ ոչ յոտս, եւ գոհացան զԱստուծոյ։
Իսկ զտէրն Անւոյ զԳագիկ՝ որ չոգաւ ÿի Կոստանդնուպօլիս, շատ աղերսեալ Թօդորին քեռն Զոյի, զի լիցի հոռոմ եւ այր նմա եւ թագաւորէ Յունաց, եւ ոչ հաւանեցաւ. բայց զորդին իւր զկրտսեր տայ ÿի փեսայութիւն Ապլղարբի որդւոյ Խաչկայ, յիշխանացն Վասպուրականի, որ ընդ ձեռամբ ունէր զՄսիս եւ զԱտանա, զՊապառօնն եւ զԼամբրօնն, զոր ատեաց եւ ետ ÿի բանդի. եւ լուեալ հօրն՝ գնաց հանել զնա. եւ ÿի դառնալն յիջավանս, խեղդեցին զնա Հոռոմք։ Եւ պիղծն Ապլխարիպ սպան դեղով զփեսայն։ Իսկ երէց որդին Յոհանէս փեսայացաւ տուկին Անւոյ հոռոմի՝ յուսով ինչ, եւ եկն յԱնի, եւ չգտեալ հանգիստ չոգաւ ÿի Վիրս. եւ դարձաւ ÿի Կոստանդնուպօլիս, միով տղայիւ Աշոտ կոչեցելով, զոր խնդրեաց կայսրն փեսայ եւ ոչ կամեցաւ տալ։ Եւ սա չոգաւ առ սուլտանն հրամանաւ կայսեր, եւ ետ նմա զԱնի. եւ ներքինի ոմն ազգական Մանուչէի դեղով սպան զնա, եւ մարմինն բերաւ ÿի Կոստանդնուպօլիս։ Եւ նախ քան զգալն մեռեալ որդւոյն՝ մեռաւ հայրն, եւ բարձան թագակալքն Անւոյ այսու օրինակաւ։
|
|
|
|
| |
[Հ]
Էին եւ վարդապետք յայնմ ժամանակի. Յովհաննէս, որ եւ Սարկաւագ, ÿի գաւառէն Փառիսոսոյ ÿի քահանայական ազգէ, որոյ յիշատակք ճառագայթիցն փայլեն մինչեւ ցարդ ÿի բանս իւր, եւ ÿի նմանէ աշակերտեալսն.- Երեմիա որ եւ Անձրեւիկ, որ զամս երեսուն չորակեր եղեւ, այնչափ հլու եղեալ վարդապետին իւրոյ, որ եւ ÿի սաստելն երբեմն թէ լուռ լեր՝ զամս երիս ոչ խօսեցաւ ընդ մարդ, բայց եթէ ընդ վարժիչն իւր ÿի կարիս.- եւ Սամուէլ երեց աշխարհի՝ որ զգաւազանսն յօրինեաց քրոնիկոնին՝ Անեցին։ Եւ նախ քան զսոսա Անանիա, որ զառաքեալսն համառօտեաց հրամանաւ կաթուղիկոսին Պետրոսի, Սանահնեցին։ Իսկ Սարկաւագ վարդապետն կեցեալ ÿի ժիր մշակութեան զաւուրս իւր, հանգեաւ ÿի հինգհարիւր ութսուն եւ ութ թուին։ Եւ զկնի ամի միոյ լծակիցն իւր Ալաւկայ որդին Դաւիթ, որ կանոնք գրեաց դիւրահաս։ Եւ Թոքակերայ որդին կոչեցեալ աշակերտ նորին, եւ այլ արք ճգնաւորք ÿի յԱղուանս, որպէս Պետրոս Խոնթկայ որդին, եւ Յակոբ սքանչելին, որ յաւուր միում տեսանէր զսատանայ հեծեալ յուս կրօնաւորի միում՝ որ գայր առ նա ÿի խոստովանութիւն, եւ ÿի մօտիլն մտրակեալ զնա եւ խոթեալ, անդրէն դարձոյց որպէս փախստական։ Եւ նա հրամայեաց սպասաւորին ընթանալ զկնի եւ բերել առ նա բռնութեամբ. եւ հարցեալ զնա ասաց. Եկի առ քեզ զղջացեալ ÿի յապաշխարութիւն, եւ յիշեալ զսովորական գործն իմ դարձայ ÿի քէն։ Եւ սուրբն պատմեաց նմա զտեսիլն. եւ նորա լուեալ անկաւ յոտս նորա եւ խոստովանեալ էառ զլուծն ապաշխարութեան։ Էին եւ կանայք թագաւորազունք կրօնաւորեալք կուսութեամբ ÿի Քոբայրն, Խորասու եւ Մարիամ, առ որս գրէր սուրբ վարդապետն Սարկաւագն զգուշական խրատս։
|
|
|
|
| |
[Ձ]
Ի սոյն ժամանակս ոմն ÿի գլխաւորաց Սալահադինին գայ ÿի վերայ Մանծկերտոյ, եւ պաշարեալ, զնա՝ ոչինչ կարաց առնել, զի նորանշան ձիւն եկն ÿի վերայ նոցա ÿի մէջ ամարան. եւ դարձաւ եւ սատակեցաւ ÿի ճանապարհին, եւ Բէգդեմուրն շնորհ կալեալ քրիստոնէիցն՝ սկսաւ պատուել եւ սիրել յայնմհետէ զքրիստոնեայսն։
Զայնու ժամանակօք թարգմանեաց Մխիթար պատուեալ քահանայն կաթողիկեցի զպատճառս խաւարման արեգական եւ լուսնի, ÿի պարսկէ միոջէ Ոճիէ անուն, զոր ասէր թարգմանեալ ÿի յունաց ÿի պարսս, եւ թէ Յոյնք ÿի յԵնովքայ մարգարէութենէն ունէին. որ ասէր թէ արեգակն բնութեամբ ոչ երբէք խաւարի՝ այլ ÿի լուսնէն լինի պատճառն. յոյժամ ÿի միում կենդանակերպի դիպին արեգակն եւ լուսին, եւ ժամ իցէ ծննդեան լուսնի, եւ անդ դիպին թանձր ամպքն կոչեցեալ ռաստ, եւ կամ զանապն. զոր թէ սոքա մերձ ոչ լինին՝ ոչ է ժամ խաւարման. թէպէտ ժամ իցէ ծննդեան լուսնի, եւ իցեն ÿի միում կենդանակերպի. ապա թէ իցեն մերձ՝ խաւարի արեգակն. թէ բոլորն հանդէպ է միմեանց՝ բոլորն խաւարի, եւ թէ մասամբ ինչ՝ առ ÿի շեղ մասն նսեմանայ. եւ որ մեզ երեւի՝ պատեան լուսնին է եւ ոչ արեգականն աման, որպէս որ եղեւ ÿի վեցհարիւր քսան եւ հինգ թուին մեծ խաւարումն։ Իսկ լուսնին խաւարումն լինի՝ յորժամ վեց կենդանակերպօք հեռի լինի յարեգակնէն, եւ զանապն եւ ռաստն ÿի նոյն կենդանակերպի, մութ ամպք չտան առնուլ լոյս յարեգակնէն, եւ ստուեր թանձրութեան երկրի անկանի զլուսնաւն, խաւարի լուսինն. եթէ զոյգ եւ կշիռ միմեանց կայցեն՝ բոլորն խաւարի, իսկ եթէ առ ÿի շեղ լինի՝ ապրեալ մասն լուսաւորի յարեգականէ։ Զայս աշխատեալ ծրաբոլորիւն փոխեաց ÿի մերս։
|
|
|
|
| |
[Ղ]
Յեօթն հարիւր եւ մի թուին մարախ եկն ÿի վերին աշխարհս Հայոց, եւ արար վնաս յոլովից գաւառաց։
Յեօթն հարիւր եւ երեք թուին Մանկու ղանն հրաման ետ համարել զհնազանդեալ աշխարհս ընդ իւրով իշխանութեամբ ÿի ձեռն առն երեւելւոյ Արղօն կոչեցելոյ, եւ դնել հարկս ըստ գլխոց արանց, բաց ÿի կանանց եւ բուն ծերոց եւ ÿի մատաղ տղայոց։
Յեօթն հարիւր եւ երեք թուին քրիստոսասէր արքայն Հայոց Հեթում չոգաւ ÿի Բաթաւ մեծ թագաւորն հիւսիսոյ, համազգի Չանգզ ղանին, եւ անտի առ Մանկու ղանն. եւ ըստ արժանւոյն մեծարեցաւ, եւ դարձաւ յետ տարւոյ խաղաղութեամբ յաթոռ իւր։
Յեօթն հարիւր եւ չորս թուին եկն Հուլաւոյն եղբայր Մանկու ղանին անթիւ զօրօք, եւ մեծասաստ իշխանութեամբ ÿի վերայ Պարսից, Ասորեստանեաց, Հայոց, Վրաց եւ Աղուանից, եւ հրաման ետ նախ եկեալ զօրուն՝ ամենայն ախիւն իւրեանց գնալ յաշխարհն Հոռոմոց։ Յորմէ ահէ թողին զվերին աշխարհս, եւ գնացին ÿի հարկէ, եւ կալան զամենայն միջերկրեայս մինչեւ ÿի ծովն, տիրելով աշխարհացն՝ որ ընդ իշխանութեամբ սուլտանացն Հոռոմոց կոչեցեալ։
Իսկ մեծն Հուլաւու ÿի նոյն ամի գալստեանն իւրոյ ÿի թուին եօթն հարիւր եւ չորք, չոգաւ յերկիրն Մլհեդաց յԱլամուդն կոչեցեալ, եւ առ զնա, հանեալ զգլխաւորն, զի յառաջ քան զգալն նորա՝ պաշարեալ եւ ÿի նեղ արկեալ էին զօրք նոցա, որոց գլխաւոր էր Իսաւուր նուինն կոչեցեալ։ Եւ ÿի դառնալն անտի կոչեաց առ ինքն զԴաւիթ թագաւորն Վրաց եւ զմեծամեծս աշխարհին, եւ սիրով եւ պատուով տեսեալ զամենեսեան, մանաւանդ զքրիստոնեայսն. զի աւագ կին նորա Տողուզ խաթունն կոչեցեալ քրիստոնեայ էր ըստ Ասորւոց ուսմանն՝ որ Նեստորքն կոչին. սակայն չէր տեղեակ նոցա աղանդոյն, այլ անխարդախ սիրով մեծարէր զամենայն ազգ քրիստոնեայ եւ խնդրէր աղօթս. որպէս եւ ինքն իսկ Էլղանն կոչեցեալ Հուլաւուն. խորան կտաւեայ ÿի ձեւ եկեղեցւոյ շրջեցուցանէին ընդ նոսա, ÿի ձայն ժամահարի եւ աղօթից կարգաւորութեան եւ պատարագաց պաշտէին հանապազորդ քահանայք եւ սարկաւագունք. եւ գոյր դպրոցս եւ ուսմունս մանկանց համարձակութեամբ։ Եւ անդ հանգչէին եկեղեցականք որ յամենայն կողմանց եւ ÿի լեզուաց քրիստոնէից գնային խնդրել զխաղաղութիւն եւ գտանէին եւս, եւ դառնային խնդութեամբ եւ պարգեւօք։
Յեօթն հարիւր եւ հինգ թուին մեռաւ Բաթաւ մեծ կողմնակալն հիւսիսի։ Եւ ÿի նոյն տարւոջն որդի նորա Սարդախն դեղակուր եղեւ յիւրոցն եղբարց վասն նախանձու. զի նմա յանձնեցաւ իշխանութիւնն ÿի հօրէն եւ ÿի Մանկու ղանէն յաւելուածով. եւ սուգ մեծ եղեւ մահն նորա քրիստոնէիցն. զի կատարեալ քրիստոնեայ էր եւ լինէր պատճառ փրկութեան բազմաց, ածելով ÿի հաւատս յիւրոցն եւ յօտարացն։
|
|
|
|
| |
[Ճ]
Իսկ ÿի վերանալ թուոյն մերոյ յեօթն հարիւր եւ վեշտասան ÿի կատարման քառասներորդաց աղուհացիցն, ÿի լնուլ վեցերորդ շաբաթուն ÿի յարութեան աւուր Ղազարու, սահմի ամսեան ÿի քսան եւ վեց, փոխի յաշխարհէս զգալւոյ յիմանալին՝ տէրն Կոստընդին պատրիարգն Հայոց, ծերացեալ եւ լի աւուրբք ըստ մարմնոյ, եւ առաւել եւս ըստ հոգւոյ եւ ըստ կամացն Աստուծոյ, յորովայնէ ընտրեալ, եւ ընդ ամենայն աստիճանս յառաջանալով անցեալ, ամենեքումք հաճոյացեալ, յամենայն ազգաց եւ ÿի լեզուաց վկայեալ. կուսութեամբ անփուտ մնացեալ յիմանալի եւ ÿի զգալի մարդն եւ ÿի զգայութիւնս եւ ÿի զգայարանս, եւ ÿի բոլոր անդամս մարմնոյ. կրակից եւ վշտակից եւ սգակից ազգիս եղեալ ÿի մեղսաբեր եւ ÿի ցասմնահար դարուս. եւ ÿի ժամանակս ցաւալից եւ ÿի կսկծահար՝ զբոլորն յինքն տարեալ եւ ըստ կարի թեթեւացուցեալ, սիրտ եւ բան եւ գանձ ծախելով առատաբար եւ անխնայ։ Վասն որոյ եւ յարմարի նմա ասել տեառն իւրոյ. Անցաք մեք ընդ հուր եւ ընդ ջուր զանազան փորձանաց, այրիչ եւ խեղդիչ որոգայթից. որ եւ ճաշակեաց իսկ եւ ÿի թանձրացեալ եւ զմռսեալ վերջնոյ լեզւոյս, մերձ ÿի կատար կենացն տեառնաբար, զդղրդումն թագաւորութեան մերոյ, զսուր եւ զգերութիւն իւրական ծննդեան սննդեան աշխարհին. մտեալ ÿի փորձ հնոցի գեհենահոտ հրոյն բորբոքման, ձեռասուն արքայորդեացն կորստեան. որք մանաւանդ մերձ բերին զօրհաս նորա եւ արարին տագնապել ստիպեան շնչոյն, բորբոքելով զծարաւ լուծման յոգնաթախիծ կենցաղոյս։ Զոր տեսեալ Յիսուսին իւրոյ եւ Աստուծոյ՝ ընդ Ղազարու հանէ արտաքոյ այսքան դժնդակ կրիցս՝ յանպատումն։
|
|
|
|
| |
Տես նաև`
|